WALORY WYPOCZYNKOWE:

WIELKOPOLSKIE: Boszkowo, Poj. Sierakowskie

LUBELSKIE: Kazimierz Dolny

WARM-MAZ: Giżycko, Mikołajki, Pisz, Ełk – Rajgród, Pasym, Iława

ZACHODNIOPOMORSKIE Świnoujście, Dziwnów – Pobierowo, Kołobrzeg, Mielno, Darłowo, Ińsko, Czaplinek – Połczyn Zdrój, Mrzeżyno, Jez. Lubie

MAZOWIECKIE: Poj. Gostynińskie, Jez. Zegrzyńskie, Brok, Wilga

ŁÓDZKIE: Jez. Sulejowskie, Uniejów, Spała

POMORSKIE: Ustka, Łeba, Władysławowo, Mierzeja Helska, Wyb. Elbląskie, Jez. Raduńskie, Wdzydze Kiszewskie, Charzykowy

DOLNOŚLĄSKIE: Masyw Ślęży, Karkonosze i Góry Izerskie, Góry Kamienne, Sowie i Bardzkie, Góry Stołowe, Góry Bystrzyckie, Masyw Śnieżnika, Góry Bialskie i Złote, Góry Kaczawskie, Rudawy Janowickie, Bory Dolnośląskie, Leśna

ŚWIĘTOKRZYSKIE: Łysogóry

PODLASKIE: Augustów, Jez. Wigry, Okolice Rajgrodu

MAŁOPOLSKIE: Tatry, Gorce, Pieniny, Beskid Sądecki

KUJAWSKO – POM: Tleń, Koronowo, Poj. Brodnickie, Ciechocinek

LUBUSKIE: Sława, Dobiegniew, Lubniewice – Łagów, Pszczew, Zbąszyń (Wlkp)

ŚLĄSKIE: Beskid Sądecki, Jez. Międzyborskie i Żywieckie, Beskid Żywiecki

PODKARPACIE: Jez. Solińskie, Bieszczady

OPOLSKIE: Góry Opawskie, Turawa, Nysa

UZDROWISKA:

PODLASKIE: Augustów

MAZOWIECKIE: Konstancin – Jeziorna

WARM – MAZ: Gołdap

ŚWIĘTOKRZYSKIE: Busko Zdrój, Solec Zdrój

ŚLĄSKIE: Goczałkowice Zdrój, Ustroń

LUBELSKIE: Nałęczów, Krasnobród

POMORSKIE: Sopot, Ustka

KUJAWSKO – POM: Ciechocinek, Inowrocław, Wieniec Zdrój

ZACHODNIOPOMORSKIE: Świnoujście, Kamień Pomorski, Kołobrzeg , Połczyn Zdrój

PODKARPACKIE: Horyniec Zdrój, Iwonicz Zdrój, Polańczyk, Rymanów Zdrój, Supraśl

DOLNOŚLĄSKIE: Cieplice Śląskie Zdrój, Czerniawa Zdrój, Długopole Zdrój, Duszniki Zdrój, Jedlina Zdrój, Kudowa Zdrój, Lądek Zdrój, Polanica Zdrój, Przerzeczyn Zdrój, Szczawno Zdrój, Świeradów Zdrój

MAŁOPOLSKIE: Krynica Zdrój, Muszyna, Piwniczna Zdrój, Rabka Zdrój, Swoszowice – Kraków, Szczawnica, Wapienne, Wysowa Zdrój, Żegiestów Zdrój, Wieliczka, Złodzie, Krzeszowice

PARKI NARODOWE:

1. Babiogórski – małopolskie – niedźwiedzie, wilki, masyw Babia Góra, w szczytowych częściach – rumowiska skalne, gołoborza. Szczyt Diablak, wysokogórski krajobraz

2. Białowieski – podlaskie –UNESCO, żubry, Dąb Jagiełły, wieża do obserwowania zwierząt, ekosystemy leśne (prawie naturalne, większość typów lasów nizinnych)

3. Biebrzański – podlaskie –największy, rozlewiska Biebrzy, bagna – rez. Czerwone Bagno, uroczysko Grzędy, Goniądz-miasto, G. Strąkowa, twierdza Osowiec, łosie, dużo torfowisk, małe obszary lasów (olsy, łęgi)

4. Bieszczadzki – podkarpackie – masyw Tarnica, Krzemień, Halicz połonina Caryńska, rysie, żbiki, wilki, niedźwiedzie, połoniny, lasy bukowe i iglaste

5. Bory Tucholskie – pomorskie – wydmy śródlądowe, j. Charzykowskiego, j. Nierybno, j. Głuche(lobeliowe), wieś Charzykowy, wilki, głównie teren leśny i pojezierny, bory iglaste na sandrach, ostoja głuszca, rz. Brda(spływy kajakowe), ptactwo wodne

6. Drawieński – lubuskie, zachodniopomorskie, wielkopolskie – j. Czarne, rz. Drawa, rz. Płocizna, wydry, bobry, żółwie błotne, elektrownia Kamienna XIX/XX w na rz. Drawie, pozostałości węgorni, j. Ostrowiec, wieś Głusko

7. Gorczański – małopolskie – szczyty Turbacz, Gorc, Kaczora, jaskinia Zbójnicka Jama, kapliczka Bulandy, polana Jaworzyna Kamienicka, przełęcz Knurowska, ostańce - Kudłoński Baca, Białe Skały, wieś Poręba Wielka, piętrowy układ roślinności, liczne źródła i potoki, rysie, salamandra plamista, rośliny typowe dla alpejskiej roślinności – w górnych pasmach

8. Gór Stołowych – dolnośląskie – skalne labirynty-Błędne Skały, Muzeum Żaby, szczyty Skalniak, Szczeliniec Wielki[skalne miasto], Krucza Kopa, muflony, szosa „stu zakrętów”, wodospady Prośny, piaskowiec, skały: Wielbłąd, Tron Pradziadka

9. Kampinoski – mazowieckie – wydmy, bagna, łosie, mogiły powstańców 1863.cmentarz w Palmirach, Laski, rezerwat biosfery UNESCO, piaszczyste podłoże – sosny

10. Karkonoski – dolnośląskie – góra Chojnik, wodospad Szklarki, Kamieńczyka, muflony, szczyty Śnieżka, Szrenica- nartostrady Pielgrzymy, Słonecznik, j. Wielki i Mały Staw, Śnieżne Kotły, zamek Czocha, góry zrębowe.

11. Magurski – podkarpackie, małopolskie – potok Kłopotnica, Diabli Kamień, szlak architektury drewnianej, j. Klimkówka, mogiła Żydów - przełęcz Hałbów, wieś Nowy Żmigród, cmentarz wojskowy w Grabiu., rezerwat Kornuty

12. Narwiański – podlaskie – rozlewisko Narwi(płynie roztopowo – wiele odnóg), przewozy łodziami pychówkami, kładka edukacyjna -mogą korzystać piesi, rowerzyści, część trasy na platformach pontonowych, obwodnica narwiańska- dookoła PN, tereny podmokłe(ekosystemy torfowe, ptactwo wodne)

13. Ojcowski – małopolskie –najmniejszy, Zamek w Ojcowie i Piaskowej Skale, formy skalne, ostańce krasowe, jaskinie, wąwozy; skały: Maczuga Herkulesa, Igła Deotymy, Biała Ręka, Brama Krakowska, Doliny: Prądnika i Sąspowska, jaskinie Łokietka i Ciemna, Kaplica „Na Wodzie”

14. Pieniński – małopolskie – Masyw Trzech Koron, przełom Dunajca, spływ Dunajcem, Droga Pienińska, j. Czorsztyńskie (sztuczne), zamek w Czorsztynie, tarasy widokowe na szczytach-Trzy korony i Sokolica, Wąwóz Szopczański, pasmo skałek wapiennych

15. Poleski – lubelskie – miniatura tundry i lasotundry, torfowiska, siedliska rzadkich ptaków-czapla biała, błotniak zbożowy, Durne Bagno, Jeziora: Moszne, Długie, ścieżka „Perehod”, szereg jezior krasowych

16. Roztoczański – lubelskie – konik polski, stawy Echo, kurhany, wieś Florianka i Guciów, miasto Zwierzyniec[miejscowości Nie na terenie PN], rz. Wieprz, Szum, Sopot?, rzeki i naturalne warunki, lasy (buczyna, jesion, olsza, jodły)

17. Słowiński – pomorskie – pas wydmowy, ruchome wydmy(białe góry), j. Łebsko(przybrzeżne), Gardno(morenowe), Dołgie Małe, rz. Łeba i Łupawa, skansen Kluki, Góra Łącka, latarnia mor. Czołpino, Św. góra Kaszubów – Rowokół(wzgórze morenowe), poligon niemiecki – II w. św., Smołdzin-muzeum przyrodnicze, ostoja ptactwa wodnego (żuraw, orzeł bielik itp.), rezerwat „Mierzeja”, rosiczka, sosnowe bory z unikatową fauną, turystyka piesza i wypoczynkowa, mewa srebrzysta - symbol

18. Świętokrzyski – świętokrzyskie – pasmo łysogórskie i sąsiednie tereny, szczyty Łysica, Łysa Góra, gołoborza(rumowiska skalne – wietrzenie), klasztor na Świętym Krzyżu, Nowa Słupia, wał kultowy na Łysej Górze, puszcza jodłowa, w wielu miejscach odsłonięcia skalne z mezozoiku z amonitami i innymi szkieletami odciśniętymi w skałach

19. Tatrzański – małopolskie – rzeźba o charakterze alpejskim, granitowe urwiste turnie i szczyty, wiszące doliny, kotły polodowcowe z jeziorami, szczyty-Kasprowy Wierch, Rysy, Czerwone Wierchy, Giewont, doliny: Kościeliska, Chochołowska, Pięciu Stawów, jaskinie: Mroźna, Mylna, jeziora: Morskie Oko, Czarny Staw; wodospady: Siklawa, wodogrzmoty Mickiewicza, inne: Wąwóz Kraków, kolejka na Kasprowy.

20. Ujście Warty – lubuskie – rozlewiska Postomi i Warty, ostoje ptactwa, spływy Wartą i Kanałem Maszówek, w okolicy twierdza Kostrzyn i Słońsk, rezerwat „Słońsk”, na pograniczu Polski i Niemiec, rozlewiska, tereny nadrzeczne: roślinność nadbrzeżna

21. Wielkopolski – wielkopolskie – droga Greiserówka, miejscowość Jeziory, j. Góreckie i Kociołek, trasa Kórnicka, Głaz Leśnika, jeziora głównie rynnowe, Warta i krajobraz nadrzeczny, ptactwo wodne

22. Wigierski – podlaskie – wylęgarnia ryb-Tartak, Wigry-klasztor pokamedulski, rz. Czarna Hańcza, jeziora: Wigry, Pierty, Mułówek, leśniczówka Krzywe, park pojezierny(J. Wigry), różne etapy sukcesji zachodzące w środowisku

23. Woliński – zachodniopomorskie – klify, najwyższy klif w Polsce - Góra Gosań, głaz narzutowy koło Kamienia Pomorskiego, Jezioro Turkusowe (sztuczne), zagroda żubrów, wyspa Wolin i Uznam, Kawcza Góra, wiele niezamieszkanych wysepek – ostoja ptaków wodnych, występuje tu Mikołaje Nadmorski – gatunek pod ochroną, orzeł bielik – logo, żubrowisko – zagroda, re introdukcja puchacza, 230 gat. Ptaków, Buczyna pomorska – lasy bukowe.

OSOBLIWOŚCI PRZYRODY OŻYWIONEJ I NIEOŻYWIONEJ:

1. Arboretum Kórnickie – wielkopolskie największe i najstarsze w Polsce, Działyńskich, drzewa, krzewy

2. Białowieża –– podlaskie, Rezerwat Pokazowy Żubrów i tarpanów

3. Błędne Skały (G. Stołowe) – dolnośląskie, bloki skalne tworzące miasto skalne,skały-Kurza Stopka, Kuchnia

4. Cisy Staropolskie im Wyczółkowskiego, rezerwat - Wierzchlas – kujawsko – pomorskie , najliczniejsze skupisko cisa na stanowisku naturalnym w Europie

5. Cis w Henrykowie Lubańskim – dolnośląskie, najstarsze drzewo w Polsce

6. Cisy w Harbutowicach Raciborskiego – małopolskie, jedne z najstarszych w PL, ok. 1000lat

7. Cisowa Góra (Polska Fudżijama) – podlaskie, Suwalski PK, wzniesienie moreny czołowej, 256 m nmp

8. Dąb Bartek (Bartkowo) – świętokrzyski, k/Zagnańska, 600-700lat, najbardziej znane drzewo w PL, największe w kraju

9. Dąb Mieszko– najstarsze drzewo Warszawy

10. Dąb w Kadynach „Bażyńskiego” – warmińsko – mazurskie, jedno z najstarszych drzew w PL, ok. 700 lat

11. Dęby w Rogalinie – wielkopolskie, Rogaliński PK, największe w Europie skupisko pomnikowych dębów, najsłynniejsze-Lech, Czech,Rus ok. 700 lat

12. „Diabelski Kamień” w Bisztynku – warmińsko - mazurskie, największy głaz narzutowy na Pojezierzu Mazurskim, legendy

13. Dolina Będkowska – małopolskie, dolina potoku Będkówka w wapieniach jurajskich, skała „Dupa Słonia”, brama skalna-Czarcie Wrota

14. Dolinki Krakowskie– małopolskie, PK Dolinki Krakowskie, Będkowska, Bolechowicka, Kobylańska

15. Głaz Trygława – zachodniopomorskie, Tychowo, największy w Polsce głaz narzutowy

16. Głazowisko Bachanowo – podlaskie, geologiczno-krajobrazowy rezerwat przyrody, unikatowe głazowisko-wyjątkowo naturalny krajobraz polodowcowy,10 000 głazów narzutowych

17. Głazowisko Fuledzki Róg (Fuleda) – warmińsko- mazurskie, rezerwat przyrody, krajobraz polodowcowy, ok.6000 głazów

18. Groty Krzysztalowe w Inowrocławiu – kujawsko – pomorskie, kopalnia „Solno”, podziemny raj zamknięty w 1986, wyrobiska zalano solanką

19. Grota Kryształowa – małopolskie, Wieliczka, rezerwat podziemny, kras solny

20. Groty Piaskowcowe (w Mechowie) – pomorskie, jedyna tego typu jaskinia w PL i w EU Płn udostępniona dla zwiedzających

21. Góra św. Anny – opolskie, rezerwat, PK ,najwyższe wzniesienie na Wyz. Śląskiej, kamieniołomy

22. Góry Pieprzowe w Sandomierzu – świętokrzyskie

23. Jaskinia Mroźna – Tatry, wsch zbocze Doliny Kościeliskiej, powstała na skutek pęknięcia tektonicznego

24. Jaskinia Niedźwiedzia(Masyw Śnieżnika) - dolnośląskie– najdłuższa jaskinia w PL części Sudetów-3,3km, szczątki niedźwiedzia jaskiniowego, nacieki krasowe- stalaktyty w Sali Pałacowej

25. Jaskinia Raj - świętokrzyskie, wapienna jaskinia krasowa, nacieki-stalaktyty, stalagmity, korytarze-240m,Komora Wstępna, Złomisk

26. Jaskinia Łokietka – małopolskie, Ojcowski PN, jaskinia krasowa

27. Jezioro Hańcza – podlaski, Suwalszczyzna, najgłębsze w Polsce, rynnowe

28. Jeziora Duszatyńskie(Bieszczady)– podkarpackie, rez. przyrody "Zwiezło" ,jeziora osuwiskowe

29. Jezioro Turkusowe (Wolin) –zachodniopomorskie, k/Wapnicy, Woliński PN,zjawisko krasowe, rozszczepienie światła

30. Kadzielnia – świętokrzyskie, Kielce, wzgórze,wyrobisko tworzące Jezioro Szmaragdowe,niewielkie jaskinie, amfiteatr na Kadzielni

31. Klif w Orłowie (Gdynia) – pomorskie, stromy brzeg morski-650m,glina morenowa

32. Kornuty (rezerwat)(Beskid Niski) – małopolskie, fantazyjne skały, jaskinie szczelinowe, las mieszany

33. Krutynia –rzeka na Pojezierzu Mazurskim, szlak kajakowy o znaczeniu międzynarodowym

34. Lipa Anna w Kliniskach – zachodniopomorskie

35. Łuknajno – warmińsko – mazurskie, jezioro w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich

36. Maczuga Herkulesa – małopolskie, Ojcowski PN, w Pieskowej Skale, wapień skalisty,na Skale Fortepiana, element Doliny Prądnika,

37. Morskie Oko(Tatry)– małopolskie, w Dolinie Rybiego Potoku, polodowcowe

38. Nadgoplański Park Tysiąclecia – kujawsko – pomorskie, rezerwat przyrody + park krajobrazowy, Jez.Gopło, obszar gruntów i lasów, ostoja ptactwa wodnego i błotnego

39. Niebieskie Źródła – łódzkie, T.Mazowiecki, dolina Pilicy, 2 wywierzyska (źródła krasowe), kolor wody - fenomen

40. Nietoperek (MRU) – lubuskie, rezerwat, siedlisko nietoperzy

41. Park w Łańcucie – podkarpackie, angielski park krajobrazowy-Oranżeria, Zameczek Romantyczny, Storczykarnia, Powozownia – Muzeum Powozów

42. Park w Krasiczynie – podkarpackie

43. Park dendrologiczny w Glinnej – zachodniopomorskie

44. Pielgrzymy (Karkonosze) – dolnośląskie, skały granitowe

45. Prządki – podkarpackie, geologiczny, skały piaskowcowe-Prządka Matka

46. Przełom Dunajca (Pieniny) – małopolskie, przełom rzeki przez Pieniny, spływy na tratwach

47. Przełom Wisły k. Kazimierza Dolnego – małopolskie, przełom Wisły(mezoregion)

48. Przylądek Rozewie – pomorskie

49. Pustynia Błędowska – małopolskie/śląskie, osady fluwioglacjalne, działalność człowieka, opadniecie wód, wycinka lasów

50. Raczki Elbląskie – warmińsko – mazurskie, najniższy pkt Polski p.p.m.

51. Rezerwat „Góra Tuł” (Beskid Śląski)– śląskie, najstarszy na Śląsku, góra Tuł, storczyki (obszar łąkowo-leśny)

52. Rezerwat Zasolnica(Beskid Mały) – śląskie,na zboczu Zasolnicy leśny-buczyna karpacka

53. Rezerwat Pilsko (Beskid Żywiecki)– śląskie , stok Pilska, górnoreglowy bór świerkowy

54. Rezerwat Meteoryt Morasko – wielkopolskie, drugi co do wielkości krater w Polsce

55. Skałki Łężyckie – dolnośląskie, sawanna afrykańska

56. Skamieniałe Miasto – małopolskie, skałki o fantazyjnych kształtach-maczugi, grzyby skalne –tzw.skalne miasto

57. Słońsk – lubuskie,PN Ujście Warty, rezerwat ornitologiczny-ptaszki

58. Szczeliniec Wielki i Mały (G. Stołowe) – dolnośląskie, szczyty (Sz.Wielki-najwyższy)

59. Szumy nad Tanwią – lubelskie, przełom Tanwi, unikatowe progi skalne-szumy

60. Śnieżne kotły (Karkonosze)– dolnośląskie, -Karkonoski PN, kotły polodowcowe, alpejski krajobraz, rzadkie rośliny

61. Tatarski Kamień (Nidzica) – warmińsko – mazurskie, największy głaz narzutowy na Mazurach

62. Topola w Lesznie – mazowieckie, najgrubsze drzewo w Polsce

63. Wąwóz Homole (Pieniny) – małopolskie, ściany ze skał wapieni, potok Kamionka

64. Węże (rezerwat) – łódzkie, Załęczański PK, geologiczny, chroni jaskinie-Niespodzianka, Stalagmitowa, za Kratą

65. Wodogrzmoty Mickiewicza – Tatry Wysokie, 3 duże kaskady i kilka mniejszych, 3-10m wys

66. Wydmy Łebskie – pomorskie, ruchome, zwane „Białymi Górami”

WALORY KULTUROWE:

Antonin drewniany pałac myśliwski księcia Radziwiłła z XIX wieku

Arkadia → Park Romantyczny XVIIIw,- rzymski akwedukt + świątynia Diany

Bałtów klasycyst. pałac, Bałtowski Park Jurajski

Bardo bar. bazylika XVw, pierwotnie got., rom. figura MB, grodzisko Chrobrego, kamienny most XVw

Bełżec → były obóz zagłady

Będomin → dwór Wybickich XVIIw, Muzeum Hymnu Narodowego

Będzin XIV-wieczny częściowo zrekonstruowany z., siedziba Muz. Zagłębia

Białogard → got. kościół XIVw, pozostałości got. murów obronnych

Białystok → bar. zespół pałacowo – parkowy Branickich XVII/XVIIIw, modernistyczny kościół, klasycystyczna cerkiew

Biecz got. k. z bar. wyposażeniem, domek kata, rynek zajmujący 1/8 powierzchni miasta

Bielsko-Biała pierwotnie got. zam. książąt cieszyńskich XIIIw, neoklas.Teatr Polski, grodzisko w Starym Bielsku – pozostałość osady rzemieślniczej XIw.

Bieniszew barokowy zespół klasztorny kamedułów, wciąż działający, XVIIIw, wnętrza rokokowe, kościół NMP XVIIIw

Biskupia Kopa najwyższy szczyt polskiej cz. Gór Opawskich 889 m, kamienna wieża widokowa XIXw

Biskupin rezerwat archeologiczny kultury łużyckiej, osada

Bobolice ruiny zamku

Bodzentyn ruiny z., got. bazylikowy k. parafialny

Bolczów ruiny śred.z.

Bolków częściowo odrestaurowany XIV-wieczny zamek piastowski

Boguszyce → najstarszy drewniany kościół na Mazowszu XVIw - polichromie

Brodnica Got. k., ruiny z. krzyżackiego z wieżą, bar. zesp. klasztorny i k. poreformacki, renes. pałac Anny Wazówny, fragm. murów

Brody bar. zesp. pałacowo-miejski- XVIII w

Brzeg got- ren. zamek Piastów Śląskich.- „Śląski Wawel”, ratusz XIVw.

Brześć Kujawski Got. k.

Byczyna zachowany cały ciąg murów obronnych miasta XV-XVIw, miejsce bitwy PL vs Austria

Bydgoszcz Got. fara św. Mikołaja i Marcina; klasztor klarysek z rom. elementami; pobernardyński k., zabytkowa secesyjna zabudowa, tzw. „Wenecja Bydgoska”

Bydgoszcz ogród fauny polskiej

Bystrzyca Kłodzka got. kościół XIIIw, kamienny pręgierz na rynku, kolumna św.Trójcy, Muz. Ognia, Filumenistyczne – jedyne w PL

Bytom górnośląska kolej wąskotorowa, Muzeum Górnośląskie, wzgórze św.Małgorzaty

Bytom Odrzański kamieniczki mieszczańskie XVII/XVIIIw, got.-bar. kościół, Renes. Ratusz XVIIw

Chełm → podziemia kredowe, bar. kościół parafialny i zespół klasztorny

Chełmno Got. kościoły, k. farny; fragm.murów obronnych, brama grudziądzka i ratusz, pręt chełmiński

Chełmża Got. kolegiata- XIII w., spichlerze XVII w.

Chęciny ruiny XIII-wiecznego z., kirkut

Chochołów Muz. Wsi Góralskiej

Chojnice → fragment murów obronnych, got. brama Człuchowska, got. kościół

Choroszcz → bar. Pałac Branickich – Muzeum Wnętrz

Chorzów Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku, jedyny stały lunapark w PL, planetarium, Stadion Śląski, kolejka linowa 6km, ogród zoo, skansen Górnośląski PE, ko. św.Wawrzyńca

Ciechanów → ruiny zamku książęcego XIVw, Farska Góra – grodzisko z XIw, kościół farny XVIw, ratusz XIXw

Ciechocinek XIX-wieczna cerkiew

Cieszyn rom. rotunda XI/XIIw na wzgórzu zamkowym, got. wieża obronna XIVw, stary rynek, studnia Trzech Braci

Czarnolas → park z neogot. Kaplicą, Muzeum J. Kochanowskiego, na miejscu słynnej lipy - obelisk

Czerna bar. klasztor Karmelitów Bosych, sanktuarium maryjne

Czerniejewo zespół pałacowy z XVIIIw. Pałac Lipskich - pierwotnie późnobarokowy

Czersk → Zamek Książąt Mazowiecki – ruiny, neobarok. kościół XIXw

Czerwińsk → kościół rom XIIw – freski romański (najlepiej zachowane i największe) + gotyckie i ren., zespól klasztorny kanoników regularnych

Częstochowa początek Szlaku, Jasna Góra: klasztor o. Paulinów, XIV-wieczna bazylika, obraz Matki Boskiej, obwarowania bastionowe, skarbiec, żywa szopka,Muz, Produkcji Zapałek

Czorsztyn ruiny XIV-wiecznego z. królewskiego

Danków ruiny XV-wiecznego z., bastionowe fortyfikacje

Darłowo → got. zamek książąt pomorskich, got. Kościół Mariacki, bar. ratusz, kaplica św. Gertrudy – bud. skandynawskie

Dębno k/Tarnowa Got. z. kasztelański

Dobiegniew muzeum Woldenberczyków, got. kościół, jedno z miast, z którego cegły przewieziono na odbudowę Warszawy

Drezdenko fortyfikacje ziemne-XVII w., pałac

Drohiczyn →miasto 3 kultur, cerkiew, bar. katedra, 2 bar. Kościoły klasztorne

Drzonów Lubuskie Muz. Wojskowe

Duszniki Zdrój → najstarszy w EU młyn papierniczy (Muzeum papiernictwa), Teatr zdrojowy (tzw.Dworek Chopina), ren. rynek, Muz. Fest. Chopinowskich

Dziekanowice (nad jez. Lednica), Wielkopolski Park Etnograficzny, Lednicki PK

Fojutowo-Legbąd skrzyżowanie dróg wodnych – Kanału Brdy z rzeczką Czerska Struga

Frydman Got. k. murowany, pozostałości po XVI-w. z.

Gąsawa bar. k. drewniany (modrzewiowy), malowidła z XVII wieku

Gdynia → oceanarium, żaglowiec „Dar Pomorza”

Giecz ruiny romańskiego pallatium książęcego XIw, warownia wczesnopiastowska, rezerwat archeologiczny

Gidle → bar. sanktuarium Matki Boskiej – słynące z cudów maleńkiej figurki MB

Giżycko → most obrotowy na kanale Łuczańskim, twierdza Boyen XIXw

Gliwice zachowany układ ulic, klasycyst. ratusz, maszt radiostacji, Zamek Piastowski XIVw.

Głogówek manierystyczny zamek Oppersdorfów XVIw, późnoren. ratusz, kolegiata św.Bartłomieja XIVw

Głuchołazy średniow. ukł. urbanistyczny, k. parafialny- XIII w., Parkowa Góra

Gniew → zamek krzyżacki XIIIw, turnieje rycerskie

Gniezno katedra Wniebowzięcie NMP, trzynawowy kościół, po II WŚ odbudowany w stylu gotyckim drzwi gnieźnieńskie, konfesja św. Wojciecha.

Golub-Dobrzyń z/ krzyżacki przebud. w stylu renesan.,turnieje rycerskie.

Gołuchów kamień św. Jadwigi, największy w Wielkopolsce głaz narzutowy ( obwodu i wysokości ).

Gołuchów zamek zbudowany w stylu renesansu francuskiego z parkiem w stylu angielskim, XVIw, dla Rafała Leszczyńskiego.

Gorzów Wlkp got. katedra, mury miejskie, kamienice Starego Rynku

Gostyń barokowy zespół klasztorny

Gościkowo (Paradyż) bar. zesp. klasztorny Cystersów, przebudowany

Górka Klasztorna k/Łobżenicy najstarsze sanktuarium maryjne w Polsce, obecnie barokowe, zespół klasztorny bernardynów

Górzno drewniany kościółek XVII / XVIII w

Grabarka → Święta Góra – prawosławne b. ważne miejsce, coroczne pielgrzymki, odbudowana cerkiew, liczne krzyże

Grębień k. Wielunia → drewniany kościół XVw – najstarszy na ziemi łódzkiej

Grodziec Got. Z. Książąt Legnickich

Grudziądz fragm. murów obronnych-XIV w. z Bramą Wodną, got. k., obwarowania pruskiej twierdzy, bar. zespół opactwa Benedyktynów, obserwatorium astronomiczne im. Mikołaja Kopernika, tężnie

Gryfów Śląski zabytkowy rynek, ruiny z. piastowskiego

Gubin ruiny got. k.

Hajnówka → drewniana cerkiew XIXw

Harklowa drewniany got. k.

Hel → kościół z Muzeum Rybackim, fokarium

Henryków opactwo Cystersów, kościoł z bar. stallami, miejsca powstania „Ksiąg Henrykowskich”

Hrubieszów → bar. kościół poklasztorny, romańsko- bizantyjska cerkiew XIXw.

Inowłódz → rom. kościół św. Idziego XIIw

Inowrocław Groty Kryształowe

Inowrocław Rom. K. kamienny XII w.; got. k. z XIV w.; tężnie; dom J. Kasprowicza

Jabłeczna → prawosławne miejsce pielgrzymkowe, klasztor XVw.

Janowiec k. Kazimierza D → got – ren kościół, późnobarokowy drewniany dworek

Janów Podlaski → najstarsza w PL państwowa stadnina koni XIXw

Jarocin ruiny gotyckiego kościoła św. Ducha

Jelenia G. bar. kościół na planie gr. krzyża, klasycyst. ratusz, kolekcje szkła artyst.

Jędrzejów muz. gnomoniczne (zegarów słonecznych), klasztor Cystersów

Kadzielnia malownicza grupa skał wapiennych, jezioro szmaragdowe, jaskinie, amfiteatr (płd.-zach. cz. Kielc)

Kadzidło → XIXw. kościół z elementami renesansowymi

Kalisz najstarsze polskie miasto, gotycka katedra św. Mikołaja z XIVw, rezerwat archeologiczny w Zagrodziu

Kamieniec Ząbkowicki cysterski zesp. klasztorny -XIII w., bar. kościół

Kargowa XVII-wieczny ratusz, bar. zesp. pałacowo-parkowy

Karpacz (Górny) kościół Wang - drewniany, skandynawski stavkirke, wzniesiony bez użycia gwoździ, Muz. Sportu i Turystyki, Muz. Zabawek

Katowice hala widowiskowo-sportowa „Spodek” ,drewniany XVI-wieczny kościółek, przeniesiony do Katowic z Syryni

Kartuzy → got. kolegiata XIVw – dach w kształcie trumny, folklor kaszubski

Kętrzyn → zamek krzyżacki XIVw, got. kościół, mury obronne z Basztą Niedźwiedzią

Kielce ren-bar pałac biskupów krakowskich, bar. bazylika katedralna, Muz. Zabawek

Kliczków → zamek Kleczkowski + założenie parkowe i folwark XIIIw, kościół św.Trójcy XVw

Klimontów → bar. kolegiata św. Józefa, neoklasycystyczna synagoga

Kłodzko got. kościół, got. most św. Wita, twierdza kłodzka - barokowa, podziemna trasa 1000-lecia

Kłóbka Kujawsko-Dobrzyński Park Etnograficzny

Kodeń → sanktuarium Maryjne (Madonna Ukradziona), późnoren. Kościół

Kołbacz → got. opactwo cystersów

Koniaków & Istebna sztuka ludowa śląska cieszyńskiego, koronkarstwo

Konin najstarszy znak drogowy w Polsce, klasycystyczny ratusz

Koprzywnica pocysterski k.- XIIIw

Koronowo klasztor pocysterski (część szlaku cysterskiego), założenie rom., przebudowany w bar.

Kostrzyn n. Odrą ruiny Twierdzy Kostrzyn - XVI w., ruiny Starego Miasta

Koszalin → got katedra, mury obronne XIVw

Koszęcin drewniany XVIII-wieczny k. św. Trójcy, zesp. pałacowo-parkowy

Kożuchów Got. k., dobrze zachowany g. z.

Kórnik Arboretum w Kórniku, największe i najstarsze arboretum w Polsce. 1. poł XIX w.przez T. Działyńskiego.

Kórnik zamek, rezydencja magnacka w stylu gotyku angielskiego XVIIIw.

Krasiejów neobar. K., obszar wykopalisk paleontologicznych – „Jura Park Krasiejów”

Krąg k.Polanowa → zamek rycerski Podewilsów XVw

Krempachy murowany k. późnogot.

Krokowa → neogotycki kościół, palac XIV – XVIIIw.

Krosno Odrzańskie got. k., ruiny got. z. piastowskiego, fragm. murów obronnych

Kruszwica Rom. kolegiata św. Piotra i Pawła, pięć apsyd; Mysia Wieża, pozostałość po got. z. Kazimierza Wielkiego

Kruszyna renesans. Zesp. pałacowy Denhoffów, park z kaplicą, pustelnia Denhoffa

Krzeszów bar. opactwo Cystersów

Książ bar. zam. rodu Hochberg, początkowo zam. piastów śląskich, w XVIIIw przejęty i przebudź.

Kudowa-Zdrój (Czermna) kapl. czaszek z poł XVIII wieku, 1 z 3 w EU, Muz. Zabawek, Muz. Żaby

Kurozwęki ukł. urbanistyczny, XIV-wieczny zespół pałacowy Popielów, XV-wieczny k.

Kwidzyn → zespoł got. budowli – zamek krzyżacki + konkatedra

Ląd nad Wartą pocysterski zespół klasztorny, obecnie należący do zakonu salezjańskiego (od ok. 1850-1864), wybudowany w 1173-1219 przez Mieszka III Starego.

Lednica (Imiołki) zlot młodzieży, brama-ryba

Legnica bar. pałac cystersów, got. katedra, średn. zesp. zamkowy, Muz. Miedzi

Legnickie Pole klasztor Benedyktynów, bar. k.

Leśna ratusz XVIIw, kościoł późnogot. XVIw., śred. Zam. Czocha

Leśna Góra skansen fortyfikacyjny

Licheń → ośrodek tur. Pielgrzymkowej, największa w PL świątynia katolicka, największy dzwon w PL

Liw → ruiny got. zamku obronnego książąt maz. XVw

Lubań obwarowania miejskie,. ratusz XIVw

Lubiąż bar. opactwo Cystersów, got. bazylika z barokowym wnętrzem

Lubniewice klasycyst. pałac, zamek, got. k.

Lubomierz rynek z kamienicami ren, opactwo ss. Benedyktynek, Ogólnopolski Przegląd Polskich Komedii Filmowej

Lubostroń klasycyst. pałac Skórzewskich z końca XVIII wieku

Lubsko got. kościół, renes. ratusz

Ludźmierz sanktuarium maryjne

Lwówek Śląski XVI-wieczny ratusz, mury obronne z wieżami Lubańską i Bolesławiecką, zabytkowe kamieniczki na rynku

Łagów got.-bar. z. Joannitów XVw, frag. murów miejskich, Brama Marchijska i Polska

Łambinowice kiedyś obóz jeniecki, Centralne Muz. Jeńców Wojennych

Łapsze Wyżne XVIII-wieczny bar. k. murowany, zachowane elem. got.

Łekno-Wągrowiec klasztor i kościół barokowy, piramida, jedno z najstarszych opactw cysterskich

Łęczyca → zamek Królewski XIVw – Muzeum Diabła Boruty

Łomża → katedra późnogot.

Łopuszna drewniany XV-w. k.

Łowicz → got. kolegiata św. Ducha, ren – bar bazylika katedralna, ratusz klasycystyczny, folklor łowicki – skansen w Maurzycach

Łódź → Piotrkowska – najdłuższa ulica handlowa w EU (kamienice secesyjne + pomniki)cmentarz żydowski na Bałutach – największa nekropolia żydowska w EU + największy żydowski ohel, pałac Izraela poznańskiego, Manufaktura, Biała Fabryka Geyera, Willa Kindermanna

Maleniec zespół walcowni i gwoździarni z XVIII i XIX w.

Małujowice got. murowany kościół

Maurzyce → 1szy na świecie most drogowy spawany, skansen – folklor łowicki

Michniów Mauz. Męczeństwa Wsi Polskiej

Miechów got. bazylika Bożogrobców, późnobar. zam. Generałów Zakonu, kopia Grobu Pańskiego z Jerozolimy

Międzygórze ogród bajek

Międzyrzecki Rejon Umocniony (MRU) niemiecki zespół fortyfikacji z II WŚ, 30 bunkrów połączonych 30km tunelami, nietoperze

Międzyrzecz międzyrzecki zesp. muzealny, ruiny zamku z XIVw

Mirów ruiny z,

Modlin → twierdza wybudowana przez Napoleona, rozbudowana przez Rosjan XIXw, koszary

Mogilno XI-w klasztor benedyktyński, Rom., przebudowany; k. św. Jana Apostoła

Morsko ruiny z, „Bąkowiec”

Moszna XIX-wieczny zamek – 99 wież, jak z bajki, Centrum Terapii Nerwic

Nagłowice Muz. Mikołaja Reja

Nidzica → zamek krzyżacki XIVw.

Nieborów → bar. zespół pałacowo – parkowy ( park francuski )

Niedzica got. zamek

Niemcza got-renes. Z. z fragm.. murów miejskich

Niepokalanów → sanktuariom maryjne św. Maksymiliana Kolbego

Niepołomice z. Got., krużganki na wzór wawelskich

Nieszawa got. fara, zespół klasztorny

Nietulisko Fabryczne ruiny XIX-wiecznej walcowni

Nowa Słupia Muz. Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego, późnorenes. k.

Nowa Sól magazyny solne-XVIIw.

Nowogród → skansen kurpiowski

Nowy Sącz Sądecki Park Etnograficzny

Nowy Targ k. z got. prezbiterium

Nowy Wiśnicz ren. z.-XVIw., charakterystyczne 4wieże

Nysa „Śląski Rzym”, Got. i bar. k., studnia z ręcznie kutą kratą, XVII-wieczny dom wagi miejskiej

Oblęgorek Muz. H.Sienkiewicza

Ochla Got. k., Muz. Etnograficzne – Łużyce itd

Odra k. Czerska → rezerwat arch, kręgi kamienne

Ogrodzieniec największa ruina z, got,, w renes, przebudź,

Ojców ruiny got. z., zachowane baszty

Olesno drewniany kościół św. Anny XVIw

Olsztyn ruiny zamku kapituły warm XIVw., Got katedra św.Jakuba, Wysoka Brama XIVw, Stary Ratusz XVw, Muzeum Przyrody, Planetarium

Olsztynek → zamek krzyżacki XIVw, Muzeum Budownictwa Ludowego

Oława ratusz z osobliwym zegarem, renes. z.

Opatów rom. Kolegiata XIIw, rzeźba „Lament Opatowski”

Opinogóra → neogot. Pałac Krasińskich – Muzeum Romantyzmu, neoklasycystyczny kościół

Opole wieża zamkowa (piastowska), kaplica św. Aleksego, klasztor i k. Franciszkanów, ratusz w stylu florenckim, rynek starego miasta

Orneta → największy na Warmii got. kościół – barokowe stalle, got. ratusz, rynek

Osiek n.Notecią muzeum kultury ludowej, skansen wsi krajeńskiej

Ostrężnik pozostałość z,, 90-metrowa jaskinia, rezerwat Ostręznik

Ostrów Lednicki ruiny pallatium książęcego Mieszka I, fragmenty kaplicy pałacowej, prawdopodobne miejsce chrztu Polski, w 1000 roku miejsce wizyty Ottona III Na wsypie na jez. Lednickim, był połączony dwoma mostami ze stałym lądem

Ostrzeszów baszta, gotycki kościół z freskami z XVI wieku

Ośno Lubuskie mury miejskie z basztami, got. k. św. Jakuba

Otmuchów renes. z., przebudź., w nim „końskie schody”, renes. ratusz

Owczary dawna cerkiew grekokatolicka- XVIIw.

Ozimek najstarszy europejski żeliwny most wiszący XIXw

Pacanów Pomnik Koziołka Matołka

Paczków „Polskie Carcassonne”, got., kamienne mury obronne z 3 wieżami, k. obronny św. Jana Ewangelisty XIVw

Paczółtowice drewniany k.

Pakość bar. k. św. Bonawentury, powstały na runach z.; kalwaria pakoska z 25 kaplicami --XVII w.

Park Mużakowski UNESCO

Pelpin → zespół pocysterski, got. bazylika XIII/XIVw – największy ren. ołtarz w PL

Piekary Śląskie cz. szlaku pielgrz., ośrodek kultu religijnego (sanktuarium z bazyliką i kalwarią piekarską), ośrodek pątniczy, Kopiec Wyzwolenia – punkt widokowy

Pieskowa Skała Got. z. Kazimierza Wielkiego, przebudź. w renes.

Pilica → zamek z parkiem i murami, kościół św. Jana Chciciela

Piła muzeum Stanisława Staszica, zbudowany z muru pruskiego

Pińczów manieryst. kaplica św. Anny, ren kamienica, tzw. „drukarnia ariańska”

Płock → Tumska Góra – rom.katedra XIIw, zamek książecy XIVw, Muzeum Mazowieckie – największe muz. secesji w PL, najstarsza szkoła śr w PL – „Małachowianka” XIIw, rynek

Pobiedziska skansen miniatur, miejscowość na szlaku piastowskim

Połaniec ukł. urbanistyczny, Pomnik Tadeusza Kościuszki

Porytowe Wzgórze (Flisy) → miejsce największej bitwy partyzanckiej czasów II WŚ

Prudnik bar. ratusz, zachowane mury obronne, XIX-wieczny kompleks klasztorny Franciszkanów

Pszczyna neobar. XIX-wieczny pałac magnacki Hochbergów, Zagroda Wsi Pszczyńskiej - skansen, ratusz XVIIw, zamek Pszczyński XI-XIIIw, zagroda żubrów

Pułtusk → zamek biskupów płockich XIV – XVIw, got. kolegiata XVw, wieża dawnego ratusza (got-ren)

Puławy → klasycystyczno – romantyczny zespół pałacowo – parkowy Czartoryskich XVIII/XIXw, świątynia Sybilli – pierwsze polskie muzeum

Puszczykowo muzeum-pracownia Arkadego Fiedlera

Rabsztyn ruiny z.

Racławice XVI-wieczny drewniany k.

Racot klasycystyczny pałac z XVIII wieku, został zbudowany dla księcia Antoniego Barnaby Jabłonowskiego

Radzyń Chełmiński ruiny z. krzyżackiego

Ratno z. piastowski

Reszel → got. zamek biskupów warmińskich, got. kościół św. Piotra i Pawła

Rogalin Dęby Rogalińskie Lech, Czech i Rus, mają po około 700 lat

Rogalin pałac rokokowo-klasycystyczny, park francuski XVIIIw. „Dąbrowa Rogalińska”

Rogoźnica dawny obóz koncent. Gross-Rosen

Rokitno bar. k. z rokokowym wyposażeniem, Sanktuarium Maryjne Ziem Zachodnich

Różanystok → barokowe sanktuarium maryjne

Rudno ruiny got. z.

Rudy Raciborskie sanktuarium cysterskie, bar. fasada, elementy rom. i got., Skansen Kolei Wąskotorowej, rezerwat przyrody Łęczok

Russów muzeum Marii Dąbrowskiej

Rydzyna barokowy pałac Leszczyńskich, park XVIIw.

Samsonów ruiny zakładu wielkopiecowego z XIX w.

Sandomierz średn. układ urb-arch, XIIIw zesp. klasztorny Dominikanów i późnorom. k. św. Jakuba; „Ucho Igielne” – furta klasztorna; renesans. ratusz Got XIVw; got. katedra, got brama Opatowska, kamienice mieszczańskie na Starym Rynku, podziemna trasa turystyczna, Collegium Gostamianum, kopiec Mons Salve Regina

Siedlce → zespół pałacowo – ogrodowy (m.in. klasycystyczny Pałac Oginskich), późno bar – klas ratusz „Jacek”, Muz. Diecezjalne – El Greco „Ekstaza św. Franciszka”

Siedlęcin pozostałości z., malowidła przedstawiające króla Artura i rycerzy Okrągłego Stołu

Siedlisko manierystyczny z. z elementami późnogot., „Wawel Północy”

Siekierki → miejsce bitwy pod Cedynią

Sielpia Wielka Muz. Staropolskiego Zagłębia Przemysłowego

Sierpc – Bojanowo → Muzeum Wsi Mazowieckiej - skansen

Siewierz ruiny Renes. z. biskupiego-XVI w., średniow. Ukł. urbanistyczny

Skępe-Wymyślin klasztor Benedyktynów, k. z XVII wieku, sanktuarium maryjne

Sława Renes. ratusz

Słońsk ruiny bar. pałacu Joannitów

Słupsk → zamek książąt pomorskich, spichlerz, Baszta Czarownic

Sobibór → były obóz zagłady, muzeum, kopiec pamięci

Sobieszów średnio. Z. Chojnik

Sopot → molo, dworek Sierakowskich XVIIIw

Sosnowiec XVII-wieczny z. myśliwski, neobizantyjska cerkiew prawosławna

Srebrna Góra twierdza XVIII /XIX w

Staniątki XIII-wieczny klasztor Benedyktynek

Stańczyki → wiadukty kolejowe XIXw, wys. 36m

Starachowice zespół zakładu wielkopiecowego z XIX w.

Stare Drawsko → ruiny zamku XIV - XVIIw

Stary Licheń bazylika NMP, największa świątynia katolicka w Polsce

Stary Sącz obronny XII-wieczny klasztor Klarysek, stąd pochodzi najstarszy zapis nutowy

Staszów średniow. Ukł. urbanistyczny, got. k. parafialny

Strzegom got. bazylika św. P&P

Stogi k. Malborka → cmentarz mennonicki – jeden z największych w PL i najpiękniejszych w EU

Sulejów – Podklasztorze → zespół klasztorny cystersów XIIw

Suwałki → budowle klasycystyczne, Muzeum Regionalne – wystawa o M.Konopnickiej

Szczecin → ren. Zamek książąt pomorskich, fortyfikacje miejskie (Brama Portowa i Królewska), got. kościoły św P & P i św.Jakuba, Wały Chrobrego – tarasy widokowe, późnogot. Kamienica Loitzów, Ratusz Staromiejski XVw, cmentarz centralny – największy w PL, neoromańska brama główna

Szczecinek → Jez. Trzesiecko, ratusz neogotycki z elementami romańskimi, neogotycki kościół, południowe skrzydło Zamku książąt pomorskich

Szprotawa Got. k., fragm.. murów

Szreniawa pałac z 1853 r, muzeum przemysłu spożywczego

Szydłowiec → zamek got – ren XVw – Muzeum ludowych instrumentów muz, got. kościół farny XVw, ren. ratusz XVIIw

Szydłów „Polskie Carcassone”, zachowany zespół miejski z murami obr, kościół farny XIVw, synagoga XVI w

Ścięgny Western Ranch City

Ślesin klasycystyczny łuk triumfalny na cześć Napoleona (1812)

Śmiełów klasycystyczny zespół pałacowy Gorzeńskich XVIIIw. Muzeum A.Mickiewicza.

Świdnica Got. k., bar. k.

Świdnica starówka –kamienice mieszczańskie, bar. rzeźby, got. kościół, „Kościoł Pokoju”

Świebodzin z. - XVI w., got. k., fragm. murów miejskich

Święta Woda → sanktuarium

Świdwin → got. kościół, got. Zamek Joannicki XIVw, brama Kamienna XIVw

Świecie Got. k. farny, z. krzyżacki- XIV w.; klasztor bernardynów i bar. k.

Świerklaniec neobar. pałac Donnersmarcków, Dom Kawalera

Świerkocin park dzikich zwierząt typu safari

Święta Lipka → „Perła baroku płn.PL”, sanktuarium maryjne –bar. kościół Jezuitów XVIIw, malarstwo iluzjonistyczne, barokowe organy

Święty Krzyż klasztor Benedyktynów

Świnoujście → Park Zdrojowy, Stawa Młyny, zespół fotów Twierdzy Świnoujście, zabytkowy ukł. urb.

Świny Z. Świny,

Tarnowo Pałuckie najstarszy drewniany kościół św.Mikołaja w PL XVIIIw

Tarnowskie Góry część szlaku podziemnych budowli, „Sztolnia Czarnego Pstrąga”

Tokarnia Muz. Wsi Kieleckiej – skansen

Toszek zabytkowy ukł. urbanistyczny, got., murowany z. książęcy

Treblinka → Karny Obóz Pracy – Treblinka I, Obóz Zagłady – Treblinka II

Tropie rom. kościół

Trybsz drewniany k. XVIw. - polichromie, w tym najstarsza przedstawiająca panoramę Tatr

Trzebiatów → got. kościół XIIIw, baszta Prochowa, zespół pałacowo – parkowy XVII/XVIIIw

Trzebnica got. opactwo Cysterek z późnorom. bazyliką + grobowcem św. Jadwigi

Trzemeszno bazylika Wniebowzięcia NMP, barokowa, relikty romańskie i gotyckie, pomnik J. Kilińskiego

Tuczno k.Wałcza → Zamek Wedlów, got. kościół XVw – barokowe wyposażenie, XIVw układ urban.

Tum → archi kolegiata XIIw. – największy kościół romański w PL

Turew późnobarokowy pałac

Tychy Muz. Piwowarskie

Tykocin → późnobar kościół, synagoga – Muzeum Judaistyczne, zamek

Ujazd ruiny bar. z. „Krzyżtopór” XVIIw

Uniejów → zamek obronny XIVw, nowoczesne termy u podnóża zamku

Wadowice poźnobar. k., dom JP II

Walim sztolnie budowane przez więźniów obozu Gross-Rosen, o nieznanym przeznaczeniu

Wambierzyce „Kłodzka Jerozolima” bar. bazylika z figurką świętej Wilgeforis, kalwaria, XIX-wieczna ruchoma szopka

Warta → barokowe zespoły klasztorne, bar. kościół parafialny, zbiornik Jeziorsko

Wasilków → cerkiew w stylu rusko – bizantyjskim XIXw, skansen – Białostockie Muzeum Wsi

Wąchock zesp. klasztorny Cystersów XIIIw - rom. wnętrza; pomnik sołtysa, muz. humoru; pomnik „Ponurego”

Wągrowiec → barokowe opactwo cystersów

Wdzydze Kiszewskie → skansen kaszubski

Wenecja Muz. Kolejki Wąskotorowej; ruiny z. diabła weneckiego

Wierzchlas Cisy Staropolskie im. Wyczółkowskiego

Wierzchosławice muzeum Wincentego Witosa

Wietrzychowice 5 megalitycznych grobów (tzw. „Grobowce Kujawskie”) pochodzące z neolitu, Kultura Pucharów Lejkowatych

Wigry → bar. zespól pokamedulski (kościół + ereny)

Wisła → Muz.Beskidzkie, enklawa starego budownictwa drewnianego, palacyk myśliwski Habsburgów XIXw.

Wiślica Got. bazylika, pozostałości XI-w. grodziska, kolejka wąskotorowa

Wleń ruiny got. z. piastowskiego

Włocławek Got. Katedra

Włodawa → miasto 3 kultur (kat, praw, żyd), bar. Klasztor, klasycystyczna cerkiew prawosławna, późno bar. synagoga i 2 małe bożnice

Wojnowo → żeński klasztor staroobrzędowców XIXw, drewniana cerkiwe z okresu międzywojennego

Wolin → teren Starego Miasta, kolegiata św.Mikołaja XVw, wioska Wikingów, neogotycki ratusz, Muzeum Regionalne

Wolsztyn → parowozownia z parowozem „Piękna Helena”

Wołów późnorenes. z.

Wrocław Hala Ludowa, UNESCO

Wschowa bar. zesp. klasztorny, Renes. k., Muz. Ziemi Wschowskiej

Wygiełzów Nadwiślański Park Etnograficzny

Wysocice obronny k. Rom., XIII-wieczny tympanon, Got. ambona

Zabrze Muz. Górnictwa Węglowego, podziemny skansen „Guido” i „Królowa Luiza”

Zakopane k. na Jaszczurówce, siedziba TPN, cmentarz na Pęksowym Brzyzku, kolejka na Gubałówkę i Kasprowy Wierch, Wielka Krokiew (puchar świata), Krupówki ,Giewont

Zakroczym → got – ren kościół XV/XVIw, bar. klasztor Kapucynów, Góra Zamkowa – grodzisko średniowieczne

Zalipie malowana wieś, konkurs malowania chat

Zator XV-wieczny z.

Zawichost wczesnogot. k., bar. k.

Zawoja skansen

Ząbkowice Śląskie krzywa wieża

Zdbice k.Wałcza → skansen Bojowy 1 Armii WP na Wale Pomorskim

Zielona Góra konkatedra św.Jadwigi XIIw, ratusz XIVw, Muz. Ziemi Lubuskiej kamienie plotkarskie, Wzgórze Winne

Ziębice Got. świątynia XV w, Muz. Sprzętu i Gospodarstwa Wiejskiego

Złotoryja got. kościół., bar. kamienice, dawne kopalnia złota „Aurelia”, Muzeum Złota

Złotów barokowy kościół z XVII wieku

Złoty Stok muz. kopalni złota

Zubrzyca Górna Orawski Park Etnograficzny

Żagań bar. pałac Lobkowitzów, stalag - w czasie IIWŚ niemiecki obóz jeniecki dla szeregowców i podoficerów.

Żarnowiec k.Pucka → późnogot. Kościół, klasztor XIV/XVw, rez. florystyczny „Zielone”

Żary Got. fara, kamienny k.-XIII w., zamek Dewinów – Bibersteinów XIIIw – obecnie ren.

Żnin Got. wieża ratuszowa; k. farny

Żukowo k.Kartuz → got. kościół i klasztor Norbertanek

Żydowo → resztki kompleksu pałacowo – parkowego XIXw

Żywiec konkatedra XIVw, zespół zamkowo - parkowy

SZLAKI

SZLAK TECHNIKI –śląskie (36 obiektów - wybrane)

CZĘSTOCHOWA– Muzeum Produkcji Zapałek

TARNOWSKIE GÓRY – Sztolnia Czarnego Pstrąga, Zabytkowa Kopalnia Rud Srebronośnych

RADZIONKÓW –Muzeum Chleba

ZABRZE- Skansen „Królowa Luiza”, Kopalnia Guido

GLIWICE – Radiostacja

KATOWICE - osiedle Giszowiec

MYSŁOWICE - Centralne Muzeum Pożarnictwa

TYCHY - Muzeum Piwowarstwa

PSZCZYNA - Muzeum Prasy

ŻYWIEC - Muzeum Browaru

SZLAK ZAMKÓW ŚREDNIOWIECZNYCH (KSIĄŻĄT MAZ):

Czersk – Ciechanów – Płock – Liw – Iłża – Gostynin – Sochaczew

SZLAK ZAMKÓW DOLNEGO ŚLĄSKA:

Grodno – Książ – Świny – Bolków – Bolczów – Sobieszów – Siedlęcin – Grodziec k.Złotoryi - Leśna

SZLAK ZABYTKÓW TECHNIKI (SOP) – świętokrzyskie 150km:

Stara Kuźnica – Konskie – Maleniec – Sielpia Wielka – Bobrza – Samsonów – Skarżysko Kamienna – Starachowice – Brody – Nietulisko

GŁÓWNY SZLAK ŚWIĘTOKRZYSKI: Gołoszyce → Kuźniaki (105km)

POLSKI SZLAK BOCIANI (przez PN całego podlaskiego)

Białowieża – Goniądz (1cz)

Jesionowo – Stańczyki (2cz)

MAŁOPOLSKI SZLAK ARCHITEKTURY DREWNIANEJ – 1500km, 249 obiekty, 6 tras lokalnych:

Główne – Kraków, Tarnów, Nowy Sącz, Gorlice

MAŁOPOLSKI SZLAK UNESCO:

Kraków – Lipnica Murowana – Binarowa – Sękowa – Dębno Podhalańskie – Wieliczka – Kalwaria Zebrzydowska – Oświęcim – KRK

SZLAK CERKWI ŁEMKOWSKICH (część obiektów):

Jaworki – Andrzejówka – Powroźnik – Tylicz – Berest – Ujście Gorlickie – Bartne – Owczary – Kwiatoń – Wyżne

ŚLADAMI ŻYDÓW MAŁOPOLSKICH:

Krk – Dąbrowa Tarnowska – Bobowa – Nowy Sącz – Nowy Wiśnicz – Bochnia – Oświęcim

MAŁOPOLSKI SZLAK PAPIESKI:

Krk – Wadowice – Kalwaria Z. – Raciborowice – Niegowić – Ludźmierz – Nowy Targ – Zakopane – Stary Sącz – Krk

SZLAK SOLNY:

Krk – Wieliczka – Bochnia – Niepołomice – Krk

CERKWIE DREWNIANE MAŁOPOLSKI (propozycja do UNESCO):

Brunary, Wyżne, Kwiatoń, Owczary, Powroźnik

PPH

1. Biskupin – rezerwat archeologiczny

2. Bochnia – kopalnia soli

3. Chełmno – stare miasto

4. Częstochowa – Jasna Góra, zespół klasztoru oo. paulinów

5. Frombork – zespół katedralny

6. Gdańsk – miasto w zasięgu obwarowań z XVII wieku

7. Gdańsk – pole bitwy na Westerplatte

8. Gniezno – katedra pw. Wniebowzięcia NMP i św. Wojciecha

9. Gostyń - Głogówko zespół klasztorny Kongregacji Oratorium św. Filipa Neri

10. Góra Św. Anny – komponowany krajobraz kulturowo-przyrodniczy

11. Grunwald - Pole Bitwy

12. Kalwaria Zebrzydowska – krajobrazowy zespół manierystycznego parku pielgrzymkowego

13. Kamień Pomorski – zespół katedralny

14. Kanał Augustowski - droga wodna

15. Kanał Elbląski

16. Katowice - osiedle robotnicze Nikiszowiec

17. Kazimierz Dolny

18. Kozłówka - zespół pałacowo-parkowy

19. Kraków – historyczny zespół miasta

20. Krzemionki k. Ostrowca Świętokrzyskiego – kopalnie krzemienia z okresu neolitu

21. Krzeszów – zespół dawnego opactwa cystersów

22. Ląd - zespół dawnego opactwa cysterskiego w Lądzie nad Wartą

23. Legnickie Pole – pobenedyktyński zespół klasztorny

24. Leżajsk – zespół klasztorny oo. bernardynów

25. Lubiń - zespół opactwa benedyktynów

26. Lublin - historyczny zespół architektoniczno-urbanistyczny

27. Łańcut – zespół zamkowo-parkowy

28. Łęknica – Park Mużakowski, park w stylu krajobrazowym

29. Malbork – zespół zamku krzyżackiego

30. Nysa - zespół kościoła farnego pod wezwaniem św. Jakuba Starszego Apostoła i św. Agnieszki Dziewicy i Męczennicy

31. Ostrów Lednicki

32. Poznań - historyczny zespół miasta

33. Racławice – teren historycznej Bitwy Racławickiej

34. Srebrna Góra – Twierdza Srebrnogórska, nowożytna warownia górska z XVIII wieku

35. Stargard Szczeciński - zespół kościoła pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny Królowej Świata oraz średniowieczne mury obronne miasta

36. Tarnowskie Góry – podziemia zabytkowej kopalni rud srebronośnych oraz sztolni „Czarnego Pstrąga”

37. Toruń – Stare i Nowe Miasto

38. Warszawa – historyczny zespół miasta z Traktem Królewskim i Wilanowem

39. Wieliczka – kopalnia soli

40. Wrocław – zespół historycznego centrum

41. Wrocław – Hala Stulecia

42. Zamość – historyczny zespół miasta w zasięgu obwarowań XIX wieku

43. Żagań - poaugustiański zespół klasztorny

UNESCO

ZAMEK KRZYŻACKI W MALBORKU (1997) – dzieło got. arch. obronnej – największy i tak dobrze zachowany ceglany zamek na świecie, innowacyjne technologie

ZESPÓŁ STAROMIEJSKI W TORUNIU (1997) – miasto o XIII wiecznym rodowodzie, zachowany prawie bez zmian układ Starego Miasta z duża ilością zabytków gotyckich m.in. kościoły got, ratusz staromiejski, mury miejskie, ruiny zamku krzyż

PARK MUŻAKOWSKI (2004) – jeden z najbardziej rozległych PK w Eu. Prekursor nowych założeń kompozycyjnych, punkt zwrotny w arch. krajobrazu jako odrębnej dyscypliny, zał w XIXw, idealnie wkomponowana działalność człow. w przyr., obiekt trans graniczny

KOŚCIOŁY POKOJU W JAWORZE I ŚWIDNICY (2001) – największe drewniane budowle o funkcjach religijnych w Eu, z XVIIw, ciekawa historia powstania, mieszczą dużo ludzi

HALA LUDOWA WE WROCŁAWIU (2006) – pionierskie osiągnięcie arch i inżynierii XXw, hala wczesno modernistyczna, technologie z wykorzystaniem żelbetu, zagospodarowane całe otoczenie, najnowocześniejszy obiekt do imprez masowych, bryła niezmieniona od powstania

OBÓZ KONCENTRACYJNY I ZAGŁADY AUSCHWITZ – BIRKENAU (1979) – symbol okrucieństwa wobec ludzi XXw, jedyny taki obóz na liście, jeden z największych obozów hitlerowskich, 4 lata funkcjonowania = co najmniej 1,2 mln zabitych, obejmuje: obozowe baraki, ruiny krematoriów, ogrodzenia, bocznicę kolejową, bramy obozowe + rzeczy osobiste ofiar i archiwa

KALWARIA ZEBRZYDOWSKA (1999) – manierystyczny zespół krajobrazowo – arch oraz park pielgrzymkowy, z XVIIw, łączy piękno przyrody z wartościami duchowymi i zasadami sztuki barokowej, obejmuje: bazylikę, klasztor Bernardynów, 40 kapliczek i kościółków kalwaryjskich

HISTORYCZNE CENTRUM W KRAKOWIE (1978) – średniowieczne zalożenie urb w obrębie Plant, u stop Wawelu, w stanie nienaruszonym od XIIIw, można prześledzić wszystkie etapy rozwoju arch, + dawne miasta Stradom i Kazimierz (zabytkowe synagogi)

ZABYTKOWA KOPALNIA SOLI W WIELICZCE (1978) – njastarszy, działający nieprzerwanie od XIIIw tego typu obiekt na świecie, zachowane wszystkie etapy rozwoju górnictwa, oryginalne wyrobiska, bezcenne dzieła sztuki w soli, 9 poziomów, 360km chodników

KOŚCIOŁY DREWNIANE PŁD MAŁOPOLSKI (2003) – najlepiej zachowane got. kościoły zrębowe w PL, 6 kościołów z XIV - XVIw: Dębno Podh, Lipnica Murowana, Binarowa, Sękowo, Blizne, Haczów

STARE MIASTO W ZAMOŚCIU (2003) – idealne miasto renesansowe, założone w XVIw, renesans z lokalną tradycją artystyczną, zachowany ukł. urb: regularny Rynek Wielki (ratusz i kamienice ormiańskie) + 2 mniejsze place targowe: Wodny i Solny

HISTORYCZNE CENTRUM WARSZAWY (1980) – przykład całkowitej rekonstrukcji zespołu historycznego (Starego Miasta) – jedyna na tę skalę na świecie, Starowka odbudowana w takim samym układzie jak przed wojną, średniowieczny układ zabudowy

PUSZCZA BIAŁOWIESKA (1979) – najlepiej zachowany las naturalny na niżu europejskim, 20 gat. lasów, mega różnorodność fauny i flory