ISTOTA I CHARAKTER BADAŃ NAD POKOJEM I BEZPIECZEŃSTWEM
We współczesnym świecie mamy do czynienia ze wzrastającym zainteresowaniem wojną i pokojem. I właśnie dlatego wykształtowała się taka dziedzina jak badania nad pokojem i bezpieczeństwem. Stanowi ona dyscyplinę naukową wykształtowaną w Stanach Zjednoczonych.
Badania nad pokojem zajmują się nie tylko analizowaniem konfliktów politycznych i militarnych, ale także dochodzeniem ich przyczyn, sposobami ich uniknięcia, metodami manipulowania konfliktami, kontrolą zbrojeń, technikami komunikacji i porozumiewaniem się w sferze międzynarodowej, organizacjami międzynarodowymi.
Z doświadczeń wyniesionych z obu wojen świat zaczął dążyć do ustanowienia pokoju, do wyeliminowania czynników wojennotwórczych. Aby móc osiągnąć cel jakim jest trwały pokój zaczęto zgłębiać wspólne interesy narodów.
W badaniach nad pokojem należy bowiem uwzględnić różnorodność wielu czynników. Gdyż pokój nie jest jedynie brakiem stanu zagrożenia (def. negatywna) ale także można rozumieć go jako wszechstronną współpracę międzynarodową uwzględniającą różne racje i interesy (def. pozytywna).
W początkowym stadium badania nad pokojem powinny zająć się szukaniem sposobów uniknięcia konfliktów zbrojnych i wojen. Pokój powinien zaś stwarzać warunki dobrobytu materialnego i sprzyjać przetrwaniu wartości pożądanych przez członków społeczeństwa. I dlatego ideą stało się nie samo rozwiązywanie konfliktów, ale robienie tego bez uciekania się do przemocy.
Pokój w swym szerokim zakresie jest ściśle powiązany z pojęciem „bezpieczeństwa”. Bezpieczeństwo po zimnej wojnie stało się ogromną wartością w nauce o stosunkach międzynarodowych. I tak oto powstała nauka „badania nad bezpieczeństwem”.
Według profesora Świniarskiego nie możemy utożsamiać bezpieczeństwa ani ze stanem wojny ani ze stanem pokoju. Bezpieczeństwo bowiem kształtują wzajemnie oba te stany.
W badaniach nad bezpieczeństwem stwierdzono, że aby osiągnąć pokój należy zmienić uwarunkowania społeczne, które prowadziły do wojny.
W toku badań wyróżniono dwa składniki bezpieczeństwa: bezpieczeństwo wewnętrzne (stabilność, harmonijność wewnętrzna danego państwa lub zbiorowego podmiotu) i bezpieczeństwo zewnętrzne (brak zagrożenia ze strony innych państw, podmiotów stosunków międzynarodowych).
Wyróżniono również dwa typy bezpieczeństwa: narodowe i międzynarodowe. Bezpieczeństwo narodowe utożsamiane jest z bezpieczeństwem państwa i obroną go przed zagrożeniami. Dawniej myślano, że środkiem prowadzącym do zapewnienia bezpieczeństwa państwu jest wojna. Dopiero przełom XIX i XX wieku ukształtował inny tok myślenia. Stwierdzono, że należy ograniczyć swobodę państw do prowadzenia wojen. Zaczęła się wówczas kształtować „kultura pokoju”.
Drugim typem jest bezpieczeństwo międzynarodowe. Obejmuje ono wartości egzystencjalne nie tylko pojedynczych państw, ale także wartości wspólne dla danego systemu (stabilność, pokój, równowaga, współpraca). W ramach tego bezpieczeństwa powinny być eliminowane zagrożenia dla przetrwania, tożsamości, rozwoju państw.
Bezpieczeństwo międzynarodowe jest związane z pokojem. Pokój jest gwarantem stabilności i bezpieczeństwa państw. Tworzy podłoże do rozwoju ładu międzynarodowego.
Na bezpieczeństwo obok aspektów wojskowych i politycznych składają się czynniki gospodarcze, technologiczne, polityka w zakresie ekologii, demografii, spraw społecznych.
W badaniach nad bezpieczeństwem wyróżniono ponadto taką dziedzinę jak bezpieczeństwo zbiorowe. Oznacza ono współpracę państw na zasadach solidarności i wzajemności w celu utrzymania pokoju, zapobiegania i usuwania zagrożeń i likwidacji agresji. Według niektórych badaczy warunkiem do stworzenia bezpieczeństwa zbiorowego jest usunięcie wszystkich sojuszy wojskowo-politycznych. Bezpieczeństwo zbiorowe wymaga od każdego państwa udzielenia natychmiastowej pomocy ofierze agresji.
Powstała również koncepcje bezpieczeństwa w myśl tezy, że żadnemu państwu nie uda się osiągnąć bezpieczeństwa na własną rękę. Koncepcja ta nazwana jest bezpieczeństwem kooperatywnym. Ważnymi elementami tego bezpieczeństwa są wzajemne gwarancje, otwartość, nie przekładanie środków militarnych nad pozamilitarne. Obecnie powstała idea oparcia bezpieczeństwa na zbiorowym wysiłku państw. Wspólne działania państw pozwala przezwyciężenie wyzwania. Współczesne badania nad bezpieczeństwem akcentują aspekty militarne, polityczne, ekonomiczne, kulturalne, ekologiczne, humanitarne w przeświadczeniu, że konflikty można rozwiązać drogą pozamilitarną.
Badacze doszli również do wniosku, że bezpieczeństwo jednego państwa jest nierozerwalnie powiązane z bezpieczeństwem innych państw, a także żadne państwo nie może umacniać swojego bezpieczeństwa kosztem bezpieczeństwa innych. Bezpieczeństwo zbiorowe eliminuje zatem czynniki konfliktogenne i stwarza podstawy do polityki przeciwstawiania się agresorowi. Minusem tego rodzaju koncepcji jest niechęć państw do wypełniania przyjętych zobowiązań. Ten rodzaj bezpieczeństwa wiąże się także z centralizacją. Ważnym aspektem bezpieczeństwa zbiorowego jest natomiast umiejętność przechodzenia na kompromisowe rozwiązania.
W kształtowaniu współczesnego bezpieczeństwa ogromną rolę odgrywa Organizacja Narodów Zjednoczonych. Instytucja ta skupia się na zbiorowym bezpieczeństwie, na pokojowym rozwiązywaniu sporów. Na straży utrzymania pokoju stoi Rada Bezpieczeństwa.
Budowaniem bezpieczeństwa zajmują się także regionalne organizacje. Główne miejsce zajmuje Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Rozwojowi bezpieczeństwa i umacnianiu pokoju służy także umacnianie integracji w Europie. Kolejną istotną instytucją jest Sojusz Północnoatlantycki. Jest to instytucja nie tylko wojskowa ale także obronna, która ma za zadnie utrzymywanie trwałego pokoju.
Obecnie w kwestii bezpieczeństwa międzynarodowego dyskutuje się na temat przyczyn zanikania trwałego pokoju i bezpieczeństwa. Badacze doszli do wniosku, że przyczyną takiego stanu rzeczy jest dążenie państwa do realizacji swoich żywotnych interesów. Popadają one często w ten sposób w konflikty między sobą. Rozwiązaniem tego problemu miałoby być budowa ponadnarodowej struktury organizacyjnej z centralnym ośrodkiem dyspozycyjnym w dziedzinie politycznej i wojskowej. Jest to tak zwana idea państwa światowego. Minusem takiego założenia jest z kolei ograniczenie suwerenności państw.
Problemem przed którym stoi współcześnie świat nie jest zagrożenie wybuchem wojny, lecz rozprzestrzeniający się terroryzm. Ponadto w państwach coraz częściej zakłócone zostaje bezpieczeństwo wewnętrzne. Nauka o stosunkach międzynarodowych wykształciła koncepcję „pokoju przez zaspokojenie”. Uwarunkowane ono jest zaufaniem. Państwa muszą zrozumieć, że w ich interesie leży zachowanie pokoju i wyrzeczenie się przemocy, że należy dążyć do zachowania wspólnych wartości państw. Im więcej jest tych wspólnych celów tym większe jest prawdopodobieństwo zachowania pokoju.
Dzięki wykształtowaniu się takiej nauki jak badania nad pokojem i bezpieczeństwem dowiedziono, że zagrożenia tych obu stanów nie oznaczają koniecznie wojny. We współczesnym świecie mamy do czynienia z zagrożeniami nie tylko fizycznymi, ale także psychicznymi, pochodzącymi z przyczyn naturalnych jak i wynikające z działalności człowieka. Są także zjawiska które bezpośrednio zagrażają egzystencji ludzkiej. Mogą mieć zasięg globalny i lokalny. Dzięki nauce, która w pełni zaczęła się rozwijać po zimnej wojnie część tych zagrożeń można wyeliminować, zmniejszyć ich skutki bądź w ogóle do nich nie dopuścić. Badania nad pokojem i bezpieczeństwem wyznaczyły słuszny cel: zapewnienie wszystkim obywatelom świata życia w warunkach poszanowania godności osobowej, wolności i bezpieczeństwa. A środkami do tego celu miałoby być przestrzeganie równości wszystkich istot, uznanie wolności jednostek i państw, solidarne poczucie wspólnego interesu. Wywnioskowano, że najlepszym sposobem na umacnianie pokoju jest działalność na rzecz pokoju międzynarodowego. Ponadto proces ten powinien być wzajemną współpracą, w której dane społeczności wyzbędą się uprzedzeń i stereotypów wobec innych. Stwierdzono także, że ważnym elementem wspomagającym bezpieczeństwo jest informacja dzięki której państwa mogą się porozumieć między sobą.
Pomimo tak optymistycznego nastawienia współczesny świat przynosi nadal wiele zagrożeń, zagrożeń nowego typu, którym musimy stawić czoła. Zapanowanie na świecie trwałego pokoju jest wizją utopijną gdyż dopóki będzie istniała ludzkość konflikty zawsze będą nam towarzyszyły. Terroryzm, klęski ekologiczne, konflikty zbrojne na wschodzie do tej pory stanowią dla nas wyzwanie. Musimy nauczyć się wprowadzać tą teoretyczną wiedzę, a także pogłębiać i udoskonalać ją w obliczu wyzwań, które przynosi nam życie na naszej kuli ziemskiej.