Wady wymowy
O wadzie wymowy mówimy wtedy, gdy odbiega ona od normy fonetycznej ogólnie przyjętej w danym języku (za G. Jastrzebowską).
Zaburzenie mowy jest pojęciem najszerszym, gdyż obejmuje wszelkie nieprawidłowości mowy o różnej etiologii, które prowadzą do zaburzeń procesu porozumiewania. Nieprawidłowości te mogą dotyczyć sfery artykulacyjnej, leksykalnej, gramatycznej lub ekspresyjnej.
Wszelkie wady wymowy i zaburzenia mowy mają konsekwencje w komunikacji międzyludzkiej oraz duże odbicie w osiągnięciach dydaktycznych.
Wady wymowy są przyczyną niepowodzeń szkolnych, zaburzenia mowy powodują klęskę szkolną.
Konieczne jest wczesne rozpoznanie istniejących u dziecka problemów w komunikacji językowej i zapewnienie mu właściwej formy profilaktyki, stymulacji oraz terapii logopedycznej.
Wstępnego rozpoznania istniejącego zaburzenia mowy powinien dokonać pracownik służby zdrowia (lekarz, pielęgniarka) np. wykonujący badania bilansowe dziecka, pracownicy żłobków i nauczyciele grup przed - szkolnych oraz sami rodzice.
Niestety doświadczenie logopedyczne wskazuje, że problemy w rozwoju mowy dzieci nie są rozpoznawane we właściwym czasie, są wręcz bagatelizowane co w późniejszym okresie (nauczanie wczesnoszkolne) doprowadza do trudności dydaktycznych (dysleksja, dysgrafia, później dysortografia).
Wady wymowy określane są przez specjalistów mianem dyslalii. |
Dyslalia jest symptomem zaburzenia rozwoju mowy, dotyczącym tylko jednego aspektu języka, a mianowicie artykulacyjnego.
Do najważniejszych przyczyn dyslalii należą:
Zaburzenia słuchu fonemowego
Zaburzenia syntezy i analizy słuchowej, niedosłuch, głuchota.
Nie zwracanie uwagi na wymowę.
Czynniki społeczne - wzorzec słyszany w rodzinie.
Obniżony poziom inteligencji.
Opóźniony rozwój psychomotoryczny dziecka.
Anatomiczne uszkodzenia obwodowych organów mowy (aparat artykulacyjny - nieprawidłowy zgryz, rozszczepy podniebienia i warg, przerost migdałków, zbyt krótkie wędzidełko podjęzykowe itp.),
Słaba sprawność narządów mowy oraz choroby organiczne systemu nerwowego.
Do najczęściej występujących wad wymowy wymagających interwencji logopedy zaliczamy:
Sygmatyzm
Jest to wada wymowy zwana inaczej seplenieniem, polegająca na nieprawidłowej realizacji głosek zębowych (dentalizowanych), które w zależności od miejsca artykulacji można podzielić na trzy grupy:
s, z, c, dz - głoski syczące
sz, ż, cz, dż - głoski szumiące
ś, ź, ć, dź - głoski ciszące
W obrębie sygmatyzmu (seplenienia) występuje:
Pararygmatyzm (substytucje głosek), czyli zastępowanie jednych głosek dentalizowanych innymi, realizowanymi prawidłowo.
Najczęściej obserwuje się następujące substytucje:
spółgłoski: sz, ż, cz, dż - zastępowane są szeregami: s, z, c, dz ;
(przykład: myszy - mysy, szafa - safa, żaba - zaba, czekolada - cekolada, dżungla - dzungla);
oba szeregi: s, z, c, dz, i sz, ż, cz, dż - zastępowane są przez szereg: ś, ź, ć, dź (przykład: szafa - śafa, żaba - źaba, czekolada - ćekolada, dżungla - dźungla, sałata - śałata, zapałki - źapałki, cebula - ćebula, dzbanek - dźbanek);
spółgłoski zwarto szczelinowe: c, dz, ć, dź, cz, dż - mogą też być zastępowane przez spółgłoski szczelinowe: s, z, ś, ź, sz ;
(przykład: cebula - sebula, dzbanek - zbanek, ćma - śma, dźwig - źwig, czapka - szapka, dżokej - żokej);
spółgłoski dentalizowane: s, sz, ś, c, cz, ć - są zastępowane przez spółgłoskę zwartą t; (przykład: sałata - tałata, szafa - tafa, siano - tano, cebula - tebula, czapka - tapka, ćma - tma);
głoski z, rz, ź, dz, dż, dź - przez spółgłoskę zwartą d;
(przykład: zapałki - dapałki, rzeka - deka, zima - dima, dzwonek - dwonek, dżokej - dokej, dziki - diki);
Mogisygmatyzm (elizje, czyli opuszczenie dźwięku).
Głoski dentalizowane w ogóle nie są realizowane przez dziecko, nie istnieją w jego systemie fonetycznym (przykład: szafa - afa, koza - koa, świnka - finka).
Sygmatyzm właściwy (seplenienie właściwe).
Polega na nieprawidłowej (zdeformowanej) wymowie głosek denta - lizowanych. Deformacje są wynikiem zmiany miejsca artykulacji głosek, co powoduje zniekształcenie ich brzmienia.
Rodzaje sygmatyzmu właściwego:
seplenienie międzyzębowe
Przy artykulacji głosek dentalizowanych (niektórych lub wszystkich) język wsuwa się między zęby w linii środkowej lub bocznej. W taki sam sposób mogą być wypowiadane głoski: t, d, n. Wada ta nie ustępuje samoistnie, lecz wymaga wielu ćwiczeń z terapeutą.
seplenienie wargowo - zębowe
Język nie bierze udziału w artykulacji. Bardzo wąska szczelina tworzy się między dolną wargą, a górnymi siekaczami. Wytworzony dźwięk podobny jest do ostro brzmiącego: - w, f.
seplenienie boczne
Artykulacja polega na niesymetrycznym ułożeniu całego języka, szczelina nie tworzy się w linii środkowej lecz z boku przy kłach, zębach przedtrzonowych lub trzonowych. Rozróżniamy seplenienie boczne: prawostronne, lewostronne, obustronne.
Spotyka się również sygmatyzm boczny międzyzębowy, który jest połączeniem objawów sygmatyzmu bocznego i międzyzębowego.
seplenienie przyzębowe
Brzmienie głosek dodatkowo zniekształca rezonans nosowy. Przy seplenieniu nosowym całkowitym układ języka jest nieprawidłowy, ponieważ zwiera się on z podniebieniem. Powietrze wydychane przedostaje się do jamy ustnej szczeliną powstałą przez zbliżenie obsady języka do tylnej ściany gardła wytwarzając nieprzyjemny poszum nosowy.
seplenienie krtaniowe
Głoski dentalizowane zastępowane są przez szmer wytwarzany w krtani tzw. zwarcie krtaniowe. Pod naciskiem wydychanego powietrza głośnia jest rozsunięta i prąd powietrza, który się przez nią wydostaje, wytwarza szmer.
Ten rodzaj zaburzenia powstaje przy rozszczepach podniebienia oraz wiotkości mięśni krtani i nagłośni.
seplenienie świszczące
Cechuje się bardzo ostrym brzmieniem głosek dentalizowanych, które powodują silny prąd powietrza powstały w wyniku utworzenia się głębokiego rowka wzdłuż linii środkowej języka. Taką wymowę można usłyszeć przy artykułowaniu głosek z dużą siłą oraz u osób z anomaliami zębowymi takimi jak diastema (szpara między górnymi jedynkami) i nieregularne ustawienie zębów.
seplenienie wargowe
Przy artykulacji głosek dentalizowanych szczelina tworzy się między wargami. Język pozostaje bierny.
seplenienie podniebienne
W wyniku zbliżenia czubka języka do podniebienia twardego powstaje trący, nieprzyjemny szmer. Najczęściej występuje przy zgryzie otwartym, przodozgryzie i palatalizacji.
Wymowa głosek: sz, ż(rz), cz, dż zbliżona jest do wymowy miękkich: ś, ź, ć, dź.
Rotacyzm
Wada ta zwana inaczej reraniem polega na nieprawidłowej realizacji głoski r. Rozróżniamy następujące formy rotacyzmu:
Mogirotacyzm - to opuszczanie głoski [r].
Pararotacyzm - wymawianie zamiast [r] jakiegoś innego dźwięku, np. [l], [u], [i].
Zniekształcone formy [r] określane są mianem rotacyzmu właściwego.
W obrębie rotacyzmu właściwego najczęściej pojawiają się następujące formy wadliwe:
reranie języczkowe
Zamiast czubka języka, drgania wykonywane są przez języczek znajdujący się na końcu podniebienia miękkiego.
reranie wargowe
dwuwargowe (drgają obie wargi - furmańskie r );
wargowo - zębowe (dźwięk powstaje w wyniku drgań dolnej wargi zbliżonej do górnych siekaczy lub górnej wargi zbliżonej do dolnych siekaczy).
reranie międzyzębowe
Polega na drganiu czubka języka wsuniętego między zęby.
reranie policzkowe lub boczne
Prąd powietrza skierowany jest w bok, wprawiając w drgania policzki. Przy takiej realizacji głoski r drga czubek języka lub krawędzie języka oraz jeden lub dwa policzki.
reranie podniebienne
Polega na zbliżeniu tylnej części języka do podniebienia miękkiego. Podczas artykulacji wibruje całe podniebienie miękkie.
reranie gardłowe
Powstaje między nasadą języka a tylną ścianą gardła (możliwe testowanie ręką). Wymowa głoski r gardłowa z wibracją języka i podniebienia miękkiego - zbliżona jest do wymowy francuskiej dźwięku r.
reranie nosowe
Realizacja nosowa głoski r często współwystępuje z nosową wymową innych dźwięków. Nosowa artykulacja głoski r swoim brzmieniem zbliżona jest do ng i powstaje w wyniku nie domykania wejścia do jamy nosowej.
reranie boczne
Wadliwa, boczna realizacja głoski r. Strumień powietrza przeciskając się między krawędzią boczną języka a górnymi dziąsłami, powoduje powstanie nieprzyjemnego brzmienia.
reranie krtaniowe
Polega na wadliwej, krtaniowej realizacji głoski r.
reranie językowo - wargowe
Polega na wadliwej językowo - wargowej artykulacji głoski r.
reranie językowo - boczne
Wadliwa językowa boczna, często jednouderzeniowa artykulacja głoski r.
reranie świszczące
Wymowa głoski r jest znacznie przedłużona i wzmocniona.
Przyczyną nieprawidłowej wymowy głoski r może być między innymi budowa anatomiczna języka (np. zbyt krótkie wędzidełko), obniżony poziom słuchu, słaba zdolność koncentracji uwagi na dźwiękach mowy, opóźniony rozwój ruchowy, opóźniony rozwój umysłowy i nieprawidłowe wzorce wymowy z otoczenia dziecka.
Mowa bezdźwięczna
Mowa bezdźwięczna to zaburzenia w realizacji dźwięczności, które polegają na nie wymawianiu głosek dźwięcznych, a także na zastępowaniu ich odpowiednimi głoskami bezdźwięcznymi lub myleniu obu szeregów.
Zaburzeniom dźwięczności (częściowym lub całkowitym) może ulegać 13 par opozycji fonologicznych: b - p, bi - pi, d - t, g - k, gi - ki, dz - c, dż - cz, dź - ć, w - f, wi - fi, z - s, ż - sz, ź - ś.
Przyczyny bezdźwięczności to: zaburzenia słuchu fonematycznego, słaba motoryka narządów artykulacyjnych - wargi i policzki są wiotkie, mała pojemność klatki piersiowej.
Postaci mowy bezdźwięcznej:
deformacje
spółgłoski dźwięczne realizowane są w postaci głosek półdźwięcznych z dźwięczną fazą początkową i bezdźwięczną końcową lub odwrotnie;
paralalia - (substytucja dźwięku)
zamiast spółgłosek dźwięcznych wymieniane są odpowiednie bezdźwięczne, np.: bułka - pułka, woda - fota, góra - kóra, koza - kosa, żaba - szaba, dom - tom, itd.
mogilalia - (elizja dźwięku)
opuszczanie odpowiednich głosek dźwięcznych, np.: bułka - ułka, woda - oda.
Sukces terapii w dużym stopniu jest uwarunkowany kolejnością udźwięczniania głosek, a kolejność jest uzależniona jednocześnie od dwóch czynników:
więzadła głosowe łatwiej uruchomić przy małym ciśnieniu w jamie ustnej, gdy w nasadzie w toku artykulacji powietrze napotyka mniejszy opór (np. łatwiej jest udźwięcznić głoskę szczelinową niż zwartą);
im dalej od krtani znajduje się miejsce artykulacji głoski tym łatwiej ją udźwięcznić (np. łatwiej udźwięcznić głoskę wargową niż tylnojęzykowi. W związku z tym kolejność wywoływania głosek dźwięcznych wygląda następująco: v, v', z, ż, ź, dz, dż, dź , b, b', d, g, g'
Nosowanie
Głoski nosowe m, mi, n, ni, ę, ą - wymawiane są jak ustne i odwrotnie głoski ustne z poszumem nosowym.
Wyróżnia się nosowanie zamknięte, otwarte i mieszane.
Przyczyną nosowania zamkniętego jest niedrożność jamy nosowo - gardłowej na skutek częstych stanów kataralnych, przerostu trzeciego migdałka lub polipów.
Nosowanie otwarte - spowodowane jest wadami anatomicznymi, takimi jak rozszczepy podniebienia, wargi górnej i zniekształcenia szczęki dolnej oraz krótkie podniebienie.
Nosowanie jest wadą wymowy spotykaną rzadziej, nie należy go jednak lekceważyć.
Kappacyzm
Kappacyzm (kekanie) to wada artykulacyjna polegająca na nieprawidłowej realizacji głosek tylnojęzykowych zwartych: k, ki.
W obrębie kappacyzmu występuje:
kappacyzm właściwy - deformacja tych głosek jest wynikiem zwarcia
krtaniowego, w rezultacie którego powstają brzmienia zbliżone do: k, ki.
parakappacyzm - zamiana głosek: k, ki na t, ti .(przykład: kura - tura, kino - tino)
mogikappacyzm - opuszczanie głosek tylnojęzykowych zwartych. Głoski te nie występują w systemie fonetycznym dziecka. (przykład: kura - ura, kino - ino)
Gammacyzm
Gammacyzm (geganie) to wada artykulacyjna polegająca na nieprawidłowej realizacji głosek tylnojęzykowych zwartych : g, gi, h, hi.
W obrębie gammacyzmu występuje:
gammacyzm właściwy - deformacja tych głosek jest wynikiem zwarcia
krtaniowego, w rezultacie którego powstają brzmienia zbliżone do: g, gi.
paragammacyzm - zamiana głosek: g, gi,h na d, di, t. (przykład: góra - dóra, gitara - ditara, hokej - tokej)
mogigammacyzm - opuszczanie głosek tylnojęzykowych zwartych. Głoski te nie występują w systemie fonetycznym dziecka. (przykład: góra - óra, hokej - okej)
Lambdacyzm
Lambdacyzm to wada wymowy polegająca na nieprawidłowej realizacji głoski L.
W obrębie lambdacyzmu występuje:
lambdacyzm właściwy - deformacja głoski L w postaci między innymi:
L międzyzębowe;
L bez zwarcia czubka języka z wałkiem dziąsłowym górnym;
L bez prawidłowej pionizacji języka.
paralambdacyzm - zamiana głoski L (substytucja) na inną głoskę wypowiadaną prawidłowo: najczęściej J.(przykład: lalka - jajka)
mogilambdacyzm - brak głoski L w systemie fonetycznym dziecka. (przykład: las - as)
Betacyzm
Betacyzm to wada wymowy polegająca na nieprawidłowej realizacji głoski b.
W obrębie betacyzmu występuje:
deformacje głoski - wszelkie deformacje głoski b.
parabetacyzm - zamiana głoski b (substytucja) na inną głoskę wypowiadaną prawidłowo. (przykład: bałwan - jałwan, bałwan - wałwan)
mogibetacyzm - brak głoski b w systemie fonetycznym dziecka. (przykład: bałwan - ałwan)
Dyslalia całkowita (bełkot)
Jest to nieprawidłowa wymowa polegająca na opuszczaniu, zastępowaniu lub deformowaniu prawie wszystkich głosek. Wymowa dzieci z tego rodzaju dyslalią jest prawie w ogóle niezrozumiała.
Jąkanie
Jąkanie to zaburzenie płynności, tempa i rytmu mówienia spowodowane nadmiernym napięciem mięśni oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych.
Ze względu na występujące objawy wyróżniamy jąkanie:
kloniczne - cechuje się krótkimi zahamowaniami mowy i wielokrotnym powtarzaniem sylab
toniczne - cechuje się dłuższymi zahamowaniami i wielokrotnym powtarzaniem głosek
jąkanie toniczno - kloniczne.
Jąkanie ze współruchami czyli dodatkowymi ruchami kończyn.
Jąkanie właściwe należy jednak rozróżnić od jąkania wczesnodziecięcego, które występuje u dzieci między 3 a 5 rokiem życia na skutek nieukończonego rozwoju psychicznego, małej sprawności narządów artykulacyjnych, nie dość szybkim kojarzeniem nazwy z pojęciem. Taka dysharmonia między potrzebą wyrażania swoich przeżyć i myśli a możliwościami w tym zakresie występuje u ponad połowy dzieci w wieku przedszkolnym i mija samoistnie po zwiększeniu sprawności w posługiwaniu się mową. Jeśli jednak twoje dziecko skończyło 6 lat i nadal się jąka, zgłoś się do logopedy.
Opóźniony rozwój mowy
Opóźnionego rozwoju mowy nie należy mylić z wadami wymowy.
Przejawia się on w:
późnym gaworzeniu
późniejszym wymawianiu pierwszych słów
późniejszym pojawianiu się zdań
Przyczyną mogą być:
czynniki wrodzone
opóźnienie rozwoju umysłowego
uszkodzenia centralnego układu ruchowego
słaba pamięć słuchowa, oraz słuch fonematyczny
Przyczyn opóźnienia mowy upatruje się także w czynnikach dziedzicznych (stąd tak częste pytania do rodziców, o to w jakim wieku oni zaczęli mówić), w osłabieniu uwagi i ogólnej sprawności motorycznej wszystkich mięśni, wiąże się z tym również późniejsze niż zwykle siadanie, stawanie i chodzenie. Czasem opóźnienie rozwoju mowy może wynikać z poczucia odrzucenia spowodowanego pojawieniem się młodszego rodzeństwa w domu.