Prawo cywilne 9.04.2011
Bezpodstawne wzbogacenie:
Według art. 405 KC podmiot, który uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby bez podstawy prawnej obowiązany jest zwrócić uzyskaną korzyść. W świetle tego przepisu wyróżnić można następujące elementy:
Podmiot, który uzyskał korzyść, czyli podmiot wzbogacony
Podmiot, który utracił okre4ślone dobra, czyli podmiot zubożony
Związek między zubożeniem a wzbogaceniem
Brak podstawy prawnej do uzyskania korzyści majątkowej kosztem innej osoby, czyli bezpodstawność wzbogacenia
Przy bezpodstawnym wzbogaceniu nie występują takie określenia jak szkoda i odszkodowanie. Określenia te występują tylko przy odpowiedzialności kontraktowej i odpowiedzialności deliktowej.
Odpowiedzialność odszkodowawcza występuje wtedy, gdy następstwem niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania albo czynu niedozwolonego jest szkoda. Nie ma przy tym żądnego znaczenia to, czy podmiot wyrządzający szkodę odniósł jakąkolwiek korzyść. Istotne jest tylko to, że wyrządził drugiemu szkodę, czyli uszczerbek majątkowy. Natomiast przy bezpodstawnym wzbogaceniu obowiązuje inna zasada. Odpowiedzialność za uszczerbek majątkowy danego podmiotu wchodzi w grę tylko wtedy, gdy druga osoba odniosła z tego jakąś korzyść majątkową, czyli wzbogaciła się cudzym kosztem.
Przy odpowiedzialności odszkodowawczej stosunek szkody do odszkodowania ma się tak jak 1:1, tzn. odszkodowanie jest równe szkodzie. Natomiast przy bezpodstawnym wzbogaceniu zasada ta nie obowiązuje.. podmiot, który wzbogacił się cudzym kosztem odpowiada tylko do takiej granicy w jakiej odniósł korzyść majątkową, jeżeli nawet uszczerbek majątku osoby zubożonej jest wyższy. Jeżeli uszczerbek ten jest niższy od wzbogacenia drugiej osoby to wzbogacony odpowiada tylko do wysokości tego uszczerbku.
Źródłem bezpodstawnego wzbogacenia mogą być zachowania osoby zubożonej, bądź też zachowania osoby wzbogaconej albo osoby trzeciej. Źródłem tym mogą być także przyczyny niezależne od działania jakiegokolwiek podmiotu, np. siła wyższa.
Podmiot, który uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby bez podstawy prawnej, obowiązany jest zwrócić tę korzyść w naturze, a jeżeli nie jest to możliwe obowiązany jest zwrócić jej równowartość. Jeżeli wzbogacony wyzbył się przedmiotu wzbogacenia obowiązany jest zwrócić to, co w zamian uzyskał (surogaty). Jeżeli podmiot wzbogacony wyzbył się przedmiotu wzbogacenia nieodpłatnie, obowiązek tego wzbogacenia przechodzi na nieodpłatnego nabywcę.
Podmiot wzbogacony nie ma obowiązku zwrotu przedmiotu wzbogacenia, jeżeli przedmiot ten zużył lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, a w chwili, kiedy przedmiot zużył albo utracił nie musiał liczyć się z obowiązkiem jego zwrotu, np. nie wiedząc o tym, że uzyskał nienależne świadczenie odbył zagraniczną podróż i utracił w ten sposób środki z tego wzbogacenia.
Podmiot wzbogacony musi liczyć się z obowiązkiem zwrotu, jeżeli wytoczono przeciw niemu powództwo o zwrot przedmiotu wzbogacenia.
Nie może powoływać się na zużycie lub utratę przedmiotu wzbogacenia, jeżeli w zamian uzyskał inną korzyść. W takim przypadku obowiązany jest zwrócić tę korzyść.
Roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia ulega przedawnieniu na ogólnych zasadach przewidzianych w ogólnej części Kodeksu cywilnego. Okres przedawnienia wynosi 3 lata, jeżeli przedmiot wzbogacenia związany jest z działalnością przedsiębiorstwa, a 10 lat w pozostałych przypadkach.
Nienależne świadczenia:
Z nienależnym świadczeniem mamy do czynienia wtedy, gdy:
Brak jest zobowiązania albo świadczenie zostało spełnione wobec osoby, która nie jest wierzycielem (osoba spełniająca świadczenie była w błędzie co do ciążących na niej obowiązków w ogóle albo co do określonej osoby)
Odpadła podstawa prawna świadczenia, np. zobowiązany uchylił się od skutków złożonego oświadczenia woli pod wpływem błędu lub groźby. Uchylenie się od skutków takiego obciążenia pociąga za sobą wygaśnięcie zobowiązania. Jeżeli świadczenie zostało spełnione, staje się od tej chwili świadczeniem nienależnym.
Nie został osiągnięty cel zobowiązania, np. umowa miał charakter wzajemny, jedna ze stron spełniła swoje świadczenie a druga nie spełniła. Cel zobowiązania nie został więc osiągnięty. Świadczenie tej strony, która je spełniła staje się nienależne względem osoby, wobec której zostało spełnione.
Czynność prawna, która podstawą świadczenia stała się nieważna, np. ze względu na naruszenie prawa lub zasad współżycia społecznego. Spełnione przez strony świadczenia stają się w takim przypadku świadczeniami nienależnymi.
Nienależne świadczenie podlega zwrotowi na takich samych zasadach, na jakich zwracane jest bezpodstawne wzbogacenie w rozumieniu art. 405 KC. Nienależne świadczenie nie podlega jednak zwrotowi w następujących przypadkach:
Jeżeli świadczenie spełnione zostało świadomie mimo braku zobowiązania. Od tej zasady jest wyjątek: świadczenie podlega zwrotowi, jeżeli spełnione zostało z zastrzeżeniem jego zwrotu w razie wyjaśnienia się sprawy albo w celu uniknięcia przymusu, np. egzekucji komorniczej z określonymi kosztami postępowania.
Jeżeli spełnienia świadczenia było nieuzasadnione w świetle zasad współżycia społecznego, np. dalszy krewny, na którym nie ciąży ustawowy obowiązek alimentowania określonej osoby, spełniał takie świadczenie dobrowolnie. Sąd może uznać w takim przypadku, że świadczenie jest zgodne z zasadami współżycia społecznego i oddalić powództwo o jego zwrot.
Świadczenie nie podlega zwrotowi, jeżeli obejmuje roszczenie przedawnione. Roszczenie przedawnione nie wygasa bowiem lecz staje się zobowiązaniem naturalnym. Nie może być dochodzone przymusowo, jeżeli postawiony został zarzut przedawnienia, jednak może być zaspokojone dobrowolnie. Jeżeli zostanie spełnione zobowiązanie dobrowolnie, nie można żądać jego zwrotu.
Jeżeli zostało spełnione zanim stało się wymagalne. Roszczenie jest wymagalne, jeżeli wierzyciel może domagać się jego spełnienia w każdej chwili. Natomiast jest niewymagalne, jeżeli wierzyciel może domagać się jego spełnienia dopiero po zaistnieniu jakiejś okoliczności, np. po upływie określonego czasu. Jeżeli dłużnik spełni świadczenie przed zaistnieniem danej okoliczności, kiedy roszczenie było niewymagalne, to nie może następnie żądać jego zwrotu. Jest ono bowiem świadczeniem należnym ale wymagalnym w terminie późniejszym.
Przepadek świadczenia:
Sąd może orzec przepadek na rzecz Skarbu Państwa świadczenia spełnionego na rzecz osoby trzeciej w zamian za dokonanie czynu bezprawnego albo niegodziwego.
Z czynem bezprawnym będziemy mieć do czynienia np. w przypadku korupcji (wręczenia łapówki). Natomiast z czynem niegodziwym będziemy mieć do czynienia np. w przypadku spełnienia jakiegoś świadczenia w zamian za umożliwienie popełnienia czynów nierządnych we własnym lokalu.
Sąd może orzec przepadek ale nie ma takiego obowiązku. Przed nowelizacją tego przepisu istniał obowiązek orzeczenia przepadku.
Świadczenia spełniane w ramach gier i zakładów:
Jeżeli osoba przegrywająca spełni świadczenie z gry lub zakładu, nie może żądać jego zwrotu, chyba że gra lub zakład były zakazane albo nierzetelne (nieuczciwe)
Osoba wygrywająca nie może dochodzić przed sądem roszczenia z gry lub zakładu, chyba że gra lub zakład są usankcjonowane prawnie, np. gra w totolotka.
Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia:
Kodeks cywilny stoi na gruncie autonomii woli podmiotu prawa, z której wynika zakaz ingerowania w sferę spraw cudzych bez udziału i zgody osoby zainteresowanej.
Od zasady autonomii woli przepisy o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia są pewnym wyjątkiem. Przepisy te dopuszczają możliwość dokonania na rzecz innej osoby czynności prawnej lub faktycznej, w takiej sytuacji, w której osoba ta nie może zająć się swoimi sprawami, np. z powodu nieobecności. Czynność faktyczna może polegać np. na usunięciu awarii w mieszkaniu osoby nieobecnej. Czynność prawna może polegać na zapłaceniu długu osoby trzeciej (dłużnika).
Prowadzenie cudzej sprawy bez zlecenia jest możliwe tylko po spełnieniu następujących norm:
Podjęte działanie powinno być zgodne z prawdopodobną wolą osoby, na rzecz której sprawa jest prowadzona.
Podjęte działanie prowadzone jest z korzyścią dla osoby, której dotyczy.
Sprawa prowadzona jest ze starannością wymaganą w stosunkach danego rodzaju (z należytą starannością)
Podmiot prowadzący cudzą sprawę bez zlecenia powinien, w miarę możliwości, zawiadomić osobę, na rzecz której podjął działania bez zlecenia.
Jeżeli osoba ta wyrazi zgodę na prowadzenie sprawy, od tej chwili sprawa prowadzona jest na zlecenie. Jeżeli nie wyrazi zgody, prowadzący sprawę powinien zaniechać działania, chyba że odmowa zgody narusza zasady współżycia społecznego.
Jeżeli są spełnione powyższe warunki, po stronie osoby, na rzecz której sprawa była prowadzona, powstaje zobowiązanie. Ma ona mianowicie obowiązek zwrócić temu, kto sprawę prowadził wydatki i nakłady, które poniósł w tym celu, a także zwolnić go od zobowiązań, które zaciągnął prowadząc sprawę (np. usunięcie awarii).
Prowadzenie cudzej sprawy bez zlecenia jest czynnością nieodpłatną, tzn. prowadzącemu nie przysługuje wynagrodzenie.
Zobowiązanie wynikające z konstytutywnych orzeczeń sądowych:
Konstytutywne orzeczenie sądowe uznawane jest za zdarzenie cywilnoprawne, które rodzi skutki prawne w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku cywilnoprawnego.
Przykładem powstania stosunku cywilnoprawnego jest orzeczenie stwierdzające obowiązek zawarcia umowy przewidzianej w umowie przedwstępnej. Jeżeli jedna ze stron umowy przedwstępnej odmawia zawarcia umowy przyrzeczonej, sąd może stwierdzić obowiązek zawarcia takiej umowy, a oświadczenie woli osoby odmawiającej jego złożenia zastępowane jest orzeczeniem sądowym (art. 64 KC i 1047 KPC)
Przykładem zmiany treści zobowiązania jest waloryzacja sądowa świadczenia pieniężnego. Jeżeli siła nabywcza pieniądza ulega istotnej zmianie po zawarciu umowy, sąd może świadczenie pieniężne zwaloryzować. Orzeczenie ma w tym przypadku charakter konstytutywny i jest zdarzeniem rodzącym zobowiązania (jeżeli dochodzi do podwyższenia świadczenia). Ze zmianą treści zobowiązania mamy do czynienia także wtedy, gdy sąd zmienia wysokość wynagrodzenia przy umowie o dzieło.
Orzeczenie sądowe może też prowadzić do wygaśnięcia zobowiązania. Z taką sytuacją mamy do czynienia np. w przypadku rozwiązania umowy na mocy art. 388 KC dotyczącym tzw. wyzysku.
Akty administracyjne jako źródła zobowiązań:
Wśród aktów administracyjnych, które rodzą skutki cywilnoprawne wymienia się dwie kategorie aktów:
Takie akty, które prowadzą bezpośrednio do skutku cywilnoprawnego
Takie akty, które są tylko przesłanką do powstania/zmiany/ustania stosunku cywilnoprawnego, czyli pośrednio prowadzą do skutków cywilnoprawnych.
Aktem administracyjnym (decyzją administracyjną), który prowadzi bezpośrednio do skutków cywilnoprawnych jest decyzja o wywłaszczeniu. Może ona zapaść wtedy, gdy rzecz (zwłaszcza nieruchomość) wywłaszczana jest dla celów publicznych, np. droga publiczna przez grunt prywatny. W takim przypadku dotychczasowy właściciel traci własność, a po stronie nabywcy własności powstaje zobowiązanie do wypłacenia odszkodowania. Podstawą odszkodowania jest decyzja administracyjna a nie czynność prawna.
Decyzje administracyjne, które są przesłankami powstania stosunku cywilnoprawnego nie rodzą bezpośrednio zobowiązań cywilnoprawnych ale bez tych decyzji zobowiązania powstać by nie mogły, np. decyzje takie jak sprzedaż nieruchomości obcokrajowcowi czy decyzje nakazujące zawarcie umowy przez dany podmiot z innym podmiotem (np. przez przedsiębiorstwo państwowe ze spółką czy spółdzielnią)
Przyrzeczenie publiczne:
Polega ono na tym, że dany podmiot ogłasza publicznie gotowość wypłacenia nagrody za dokonanie określonej czynności. Ogłaszający gotowość wypłacenia nagrody obowiązany jest dotrzymać przyrzeczenia.
Jeżeli w ogłoszeniu nie został określony termin ani nie zastrzeżono, że przyrzeczenie jest nieodwołalne, to może ono być odwołane. Nie może być odwołane wtedy, gdy przed jego odwołaniem czynność została wykonana.
Jeżeli kilka osób spełniło warunki przyrzeczenia, każdej należy się nagroda, chyba że w ogłoszeniu zastrzeżono, że wypłacona zostanie tylko jedna nagroda. W takim przypadku nagroda przysługuje temu, kto pierwszy zgłosił fakt wykonania czynności, a jeżeli równocześnie zgłoszono, to nagroda przysługuje temu, kto wcześniej dzieło wykonał. W razie sporu sąd może dokonać podziału nagrody między wykonawców dzieła.