1. Geneza utworu.
     Po wstąpieniu na tron Mikołaja I zapanowały w Rosji ponure warunki życia publicznego, kulturalnego. Rozpoczął on swe Rządy od stłumienia w 1825 roku powstania dekabrystów. W tej sytuacji Mickiewicz zwątpił w możliwość odzyskania wolności drogą wojny zbrojnej. Aby wyrazić swe przemyślenia, sięgnął do średniowiecznych dziejów zakonu Krzyżackiego. Postać Konrada Wallenroda jest tylko maską mającą zasłonić aktualną problematykę polityczną. Koncentracja tej postaci wynikła z doświadczeń spisku i konspiracji. Prawdziwe myśli i uczucia poety zostały w tym utworze zatajone. Adam Mickiewicz stworzył wzorzec nowego typu patriotyzmu, którego przedtem Polacy nie znali, był to patriotyzm niewoli.

 Geneza utworu

Konrad Wallenrod. Powieść historyczna z dziejów litewskich i pruskich, druga po Grażynie powieść poetycka Adama Mickiewicza, powstała w latach 1825-1827, czyli w rosyjskim okresie twórczości poety. Utwór został wydany w 1828 roku w Petersburgu, w miejscu aktualnego pobytu twórcy. Przymusowy pobyt w Rosji po procesie filomatów był ważnym przełomem w biografii duchowej Mickiewicza. Przede wszystkim zaprzyjaźnił się wówczas z rosyjskimi romantykami-buntownikami takimi jak Rylejew, Bestużew czy Puszkin, których poglądy znacząco wpłynęły na jego myśl polityczno-niepodległościową. W czasie pisania utworu był też Mickiewicz świadkiem ważnych wydarzeń w historii Rosji, przede wszystkim krwawego stłumienia spisku dekabrystów - szlacheckiego oporu rewolucyjnego wymierzonego w despotyczną władzę caratu i zmierzającego do zniesienia poddaństwa chłopów, którego uczestnicy życiem lub dożywotnim wygnaniem opłacili swoje ideały.

Wnikliwa analiza realiów politycznych ówczesnej Rosji, doświadczenie upadku rewolucji dekabrystów oraz świadomość potęgi caratu skłaniały Mickiewicza do rozmyślań nad rzeczywiście efektywnymi sposobami walki z tak silnym przeciwnikiem. Swoista fascynacja tym zagadnieniem w wypadku poety jest tu nierozerwalnie połączona z indywidualnym losem twórcy i jego narodu, zależnym w znacznej mierze od rozporządzeń zaborcy. Sposoby i taktyka walki ze znacznie potężniejszym najeźdźcą były więc przedmiotem zainteresowania Mickiewicza z powodów przede wszystkim osobistych, wynikających z biografii człowieka wywodzącego się z kraju znajdującego się w niewoli.

Ponadto jak zauważa Marian Ursel

w Rosji zrodziła się w Mickiewiczu świadomość własnej sytuacji „zesłańca-niewolnika”, któremu nieustannie towarzyszą ludzie, przed którymi musi ukrywać swoje myśli i poglądy, zważać na wypowiadane słowa.

Na ukształtowanie akcji i problematyki utworu ogromny wpływ miała też niewątpliwie lektura powieści poetyckich George’a Byrona oraz Księcia autorstwa włoskiego filozofa – Nicollo Machiavellego. Motto opatrujące Konrada Wallenroda zostało zaczerpnięte właśnie z dzieła tego twórcy, a jednym z najważniejszych problemów utworu jest pytanie o etyczną ocenę podstępu jako środka realizacji szlachetnych idei. (Więcej na temat znaczenia motta znajdziesz w artykule Interpretacja motta.)
Wydanie Konrada Wallenroda nie było łatwe, gdyż treść dzieła zbyt wyraźnie odnosiła się do współczesnej sytuacji politycznej. Do opublikowania każdego utworu potrzebna była zgoda cenzury szczególnie wyczulonej na zawartość ideową, której charakter można określić jako narodowowyzwoleńczy. Wydaje się więc, że odautorska Przedmowa, w której pisze Mickiewicz o szczególnej roli minionych czasów jako najlepszego tworzywa dla poezji, w której wychwala temat czerpiący z przeszłości jako przestrzeni uwolnionej od różnorakich współczesnych powiązań i sympatii mogących zakłócić obiektywizm spojrzenia i analizy, jest chwytem mającym uśpić czujność cenzorów. Usilne podkreślanie we wstępie i zakończeniu, że głównym tematem utworu są losy kochanków na tle historycznym, sprawiło, że cenzura zgodziła się na publikację i w lutym 1828 roku „powieść litewska” była już w ręku publiczności, budząc wszędzie entuzjazm.
Pełen tytuł:

“Konrad Wallenrod powieść historyczna z dziejów litewskich i pruskich”.

Motto:

“Macie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walczenia – trzeba być lisem i lwem”.

Słowa N. Macchiavelli – polityk i historyk włoski XV\XVI w.

2. Czas akcji:
Czasy panowania Witolda i Jagiełły, koniec XIV wieku, czyli średniowiecze, okres walk litewsko – krzyżackich, akcja poematu rozpoczyna się w chwili wyboru Konrada Wallenroda na Wielkiego Mistrza roku 1391.

Miejsce akcji:   Litwa i państwa ościenne.

Bohaterowie:

Konrad Wallenrod – bohater główny i tytułowy;
Aldona – żona Konrada;
Halban – przyjaciel Konrada, pieśniarz i poeta;
Bohater zbiorowy: krzyżacy i Litwini;
Bohaterowie

Konrad Wallenrod - tytułowy bohater utworu. Jest postacią o podwójnej biografii i o dwojgu imion – Konrad Wallenrod to Walter Alf z Powieści wajdeloty. Jako dziecko Walter został porwany przez Krzyżaków z rodzinnej Litwy. Nie zatracił jednak narodowej tożsamości dzięki pieśniom starego Litwina – Halbana, który także przebywał na dworze krzyżackiego mistrza - Winrycha. Pieśni starca wyzwalały w nim nie tylko tęsknotę za ojczyzną, ale również nienawiść do Zakonu. Jako młody mężczyzna uciekł na Litwę, na dwór księcia Kiejstuta, gdzie zakochał się w jego córce Aldonie, którą w niedługim czasie poślubił. Powodowany pragnieniem zemsty i świadomy potęgi Zakonu, opuścił ukochaną, by drogą podstępu zniszczyć Zakon Krzyżacki. Pod przybranym nazwiskiem, jako Konrad Wallenrod wstąpił w szeregi Zakonu, a następnie - wybrany przez rycerzy Wielkim Mistrzem - doprowadził do klęski wojsk krzyżackich w wojnie z Litwą. Konrad jest postacią złożoną, skomplikowaną. Bohater nieustannie musi mierzyć się z problemami natury etycznej. Dylematy moralne, które musi rozwikłać jako wielki patriota, który pragnie szczęścia ojczystego kraju, jako rycerz, dla którego największą cnotą jest honor i wreszcie jako romantyczny kochanek, który chce spełnić swe osobiste marzenia, sprawiają, że jest on bohaterem tragicznym.

Aldona jest córką litewskiego księcia Kiejstuta i żoną Konrada. Nawrócona na wiarę chrześcijańską za sprawą opowieści męża, jest osobą głęboko wierzącą. Po wyjeździe męża nie potrafi wyrzec się miłości do niego, by poświęcić swe życie służbie Bogu w klasztorze. Miłość do Konrada sprawia, że dręczona tęsknotą, zamyka się w wieży znajdującej się nieopodal malborskiego zamku, by blisko ukochanego wieść życie pustelnicy. Podobnie jak Konrad, Aldona jest postacią tragiczną. Nieszczęśliwa kochanka rezygnuje z uciech życia ziemskiego, w swym cierpieniu szuka ukojenia w samotności i w Bogu. Jest dumna, konsekwentna, zawsze postępując w zgodzie z własnym sumieniem, nie przeżywa tylu udręk moralnych, co mąż. Jednocześnie bohaterka to kobieta czuła, wrażliwa, sentymentalna, bezgranicznie kochając Waltera, targana tęsknotą za ukochanym, cierpi za utraconym szczęściem.

Halban to stary, litewski pieśniarz, postać bardzo znacząca w utworze. Towarzyszy Konradowi od jego dziecięcych lat, najpierw jako jeniec krzyżacki na dworze Winrycha, potem - przebrany w zakonne szaty - mnich na zamku w Malborku. Halban ma znaczący wpływ na wybory podejmowane przez głównego bohatera, steruje niemal jego czynami. Jemu zawdzięcza Konrad miłość do ojczystej Litwy, ale z drugiej strony to Halban wyzwala w nim nienawiść do Krzyżaków i podsyca w młodzieńcu pragnienie zemsty. Halban jest symbolem poezji ludowej podtrzymującej pamięć narodową. Jako swego rodzaju przewodnik duchowy Konrada, jest on w pewnej mierze odpowiedzialny za wypadki opisane w utworze.

Książe Witold - litewski książę, który przybył do Konrada Wallenroda, by prosić Wielkiego Mistrza o militarne wsparcie przeciwko Litwinom. Początkowo ukazywany jest jako zdrajca narodowy, ale pod wpływem pieśni wajdeloty zrywa układ z Zakonem i wraca na Litwę, by walczyć z Krzyżakami.Książę Kiejstut - książę kowieński, ojciec Aldony, późniejszy teść Konrada.

Winrych von Kniprode mistrz zakonu krzyżackiego, na jego dworze wychowywał się Konrad. Winrych obdarzył go ojcowskim uczuciem, jednak pieśni Halbana wyzwoliły w chłopcu tak wielką nienawiść do całego Zakonu, że chłopiec nie tylko nie odwzajemniał uczuć Winrycha, ale nawet starał się (w miarę swoich ówczesnych możliwości) mścić się na opiekunie.
Temat utworu:
Dzieje życia i czyny głównego bohatera.
Problem utworu: wybór sposobu walki z wrogiem.

3. Dzieje głównego bohatera.
- napad Krzyżaków na miasto litewskie i porwanie chłopca;
- nazwanie chłopca litewskiego imieniem Alfa-Waltera;
- przyjaźń chłopca ze starym wojdelotą;
- opowieść Halbana o Litwie;
- ucieczka Waltera do księcia Kiejstuta;
- poślubienie córki króla – Aldona;
- Alf pragnie zemścić się na krzyżakach i opuszcza państwo;
- Alf giermkiem Konrada Wallenroda;
- po śmierci Wallenroda Alf przybiera jego szaty i nazwisko;
- objęcie rządów w zakonie krzyżackim przez Konrada;
- nocne wyprawy mistrza pod wierzę, gdzie mieszka jego żona pustelnica;
- zdrada Konrada i zwycięstwo Litwy;
- odkrycie przez krzyżaków pochodzenia Konrada i zamiar jego zabicia;
- samobójcza śmierć Konrada;
- śmierć Aldony.
 
4. Charakterystyka bohatera.
- przez całe życie los zmusza go do noszenia maski do ukrywania swoich uczuć i myśli;
- przyjaźń ze starym Wajdelotem pozwala mu zachować narodową tożsamość;
- jego emocje targane są skrajnymi uczuciami miłości (Litwa, Aldona) i nienawiść (Krzyżacy);
- jest ogarnięty pragnieniem zemsty;
- przeżywa krótki okres radości i szczęścia, ale rezygnuje z życia rodzinnego by móc służyć ojczyźnie;
- jego wybór (droga lisa) wiąże się z wewnętrznym konfliktem sumienia;
- droga walki, jaką wybrał budzi moralny sprzeciw, jest nie zgodna z kodeksem rycerskim, ale dla Konrada jest to jedyna możliwość, jedyna droga;
- przeistoczenie w Wallenroda zmusza go do nałożenia kolejnej maski, wymaga odwagi, sprytu i przebiegłości;
- jego tragedia rozgrywa się na płaszczyźnie moralnej;
- jego poświęcenie jest absolutnie heroiczne, (poświęca wszystko miłości do kobiety, własny honor i imię, które podejmuje);
- walka jest sprzeczna z jego poglądami z zasadami chrześcijańskimi,
- by zwyciężyć wroga musi poniżyć we własnych oczach kłamstwem i zdradą by zaskarbić sobie zaufanie tych, których przywiedzie do zagłady;
- spełnienie misji jest zwycięstwem Konrada, bo pokonał Krzyżaka, ale jest jego klęską moralną, nigdy nie zaaprobował takiej formy działania;
- swój dramat i cierpienie przeżywał w pojedynkę, bo droga, którą wybrał wymagała samotniczego działania;
- ból i wewnętrzne rozdarcie próbował ukoić w winie, w samotności roztrząsał swój upadek i moralną nędzę;
- marzył o powrocie do moralnego życia po wypełnieniu misji, były to tęsknoty ludzkie, ale nierealne, miał świadomość tego, że jego życie jest skończone;

5. Tragizm Konrada Wallenroda
     Konrad Wallenrod został opublikowany w Petersburgu w 1828 roku, jest to przykład powieści poetyckiej wzorowanym na powieściach W. Scotta i G. Byrona. Akcja tej powieści umieszczona jest w średniowieczu, rozgrywa się w początku XIV wieku.
     Konrad Wallenrod jest przedstawicielem pierwszego pokolenia Polaków, których historia zmusiła do podjęcia walki z zaborcą w sposób skryty, spiskowy a więc niezgodny z dotychczasową tradycją etyki rycerskiej. Dlatego właśnie tragizm Konrada wyraża się przede wszystkim w bolesnym konflikcie sumienia, jego metoda walki z wrogiem wymaga wielkiego samozaparcia, przezwyciężenia skrupułów moralnych trzeba było bowiem ukraść się w łaski wroga, by pozyskać jego zaufanie. Konrad Wallenrod jest bohaterem tragicznym również, dlatego, że zrezygnował ze szczęścia osobistego poza tym ma świadomość, iż swoją ukochaną skazał na życie pustelnicze.

Tragizm Konrada Wallenroda i jego dramaty moralne

Sytuacja tragiczna w klasycznym, pochodzącym z antycznej tragedii greckiej, rozumieniu, polega na konieczności wyboru jednego z dwóch równorzędnych rozwiązań, z których żadne nie będzie dla osoby podejmujące wybór korzystne i przyniesie tylko negatywne skutki.

Los głównego bohatera powieści poetyckiej Mickiewicza – Konrada Wallenroda jest nieustannie komplikowany koniecznością dokonywania wyborów i przyjmowania związanych z nimi konsekwencji. Równorzędność racji każdego z wyborów i ich niewątpliwy negatywny skutek to źródło tragizmu Mickiewiczowskiego bohatera. Uwikłany jest on w konieczność dopełnienia narodowej misji, której zwieńczenie z góry nie jest nastawione na zwycięstwo, i której wypełnienie wymaga od niego poświęcenia szczęścia osobistego.Dylematy moralne głównego bohatera są najważniejszym z poruszanych przez utwór zagadnień. A tych dylematów, z którymi zmierzyć się musi Konrad, jest w utworze kilka, przy czym należy jeszcze raz podkreślić, że każde z rozwiązań przynieść może bohaterowi jedynie cierpienie.

Pierwszym z wyborów, przed którym postawiła Konrada historia, jest wybór między miłością do ojczyzny a miłością do kobiety. Okazuje się bowiem, że te dwie miłości nie mogą w życiu bohatera współistnieć we wzajemnej zgodzie i któreś z tych uczuć musi być poświęcone na rzecz drugiego. Konrad-Walter musi więc zdecydować czy poświęcić dobro ojczyzny dla osobistego szczęścia u boku ukochanej, czy też podporządkować swoje życie wypełnieniu patriotycznego obowiązku, a zaprzepaścić tym samym szansę na sukces w życiu prywatnym, zranić ukochaną, a samego siebie skazać na męki tęsknoty i świadomość utraconego szczęścia.

Konrad żeni się z Aldoną w tym momencie swojego życia, gdy decyzja o zemście na Zakonie Krzyżackim została już w jego sumieniu przyrzeczona. Jednak gdy pojawia się gorąca, odwzajemniona z równą mocą miłość do kobiety, a przed oczyma rysuje się wizja szczęśliwych chwil małżeńskiego życia, bohater staje przed wyborem, którego skutki niezależnie od podjętej decyzji, są dla niego tragiczne – albo podporządkuje swe życie działaniom powodowanym miłością do ojczystej Litwy i utraci możliwość przeżycia osobistego losu w szczęściu, albo wybierze miłość ukochanej i rozkosz domowego zacisza, rujnując spokój własnego sumienia ukształtowanego w imię ideałów patriotycznych.
Jest to więc wybór przede wszystkim pomiędzy prawem do własnego szczęścia a dobrem ojczyzny, ale równocześnie perspektywy owego wyboru zostają rozszerzone – jest to bowiem także wybór między koniecznością, obowiązkiem a pragnieniem, a także między wolnością jednostki a niewolą idei, w którą wplątana jest przez okoliczności historyczne. Narrator mówi o sytuacji Konrada – Szczęścia w domu nie zaznał, bo go nie było w ojczyźnie
 formułując tym samym wniosek, że ład narodowy stanowi gwarancję osiągnięcia szczęścia osobistego. Moralny nakaz sumienia dyktowany uwikłaniem jednostki w brutalną rzeczywistość historyczną wymagającą poświęcenia osobistych pragnień zwycięża w postępowaniu bohatera. Walter Alf opuszcza Aldonę, skazując zarówno siebie, jak i ją na rozpacz i cierpienia z tęsknoty. To, że rani ukochaną nie pozostaje w dylematach Konrada bez znaczenia. Często w rozmowie kochanków przewija się ubolewanie Konrada nad jej losem, zrujnowanym przez niego szczęściem żony. Zdaje sobie sprawę, że los kobiet, które kochają „szaleńców” takich jak on, wypełniony będzie goryczą i cierpieniem.

Jak zauważają Witkowska i Przybylski, autorzy syntezy Romantyzm, Konrad Wallenrod jest człowiekiem

o świadomości nieszczęśliwej, o sumieniu rozdartym, o duszy spustoszonej przez konieczność dopełnienia straszliwej misji.

Wybór podporządkowania własnego życia obowiązkowi dyktowanemu przez miłość do ojczyzny jest też wyborem między życiem w prawdzie i w otwartości a egzystencją, w której dominujące stają się obłuda, fałsz, nieustanne ukrywanie tożsamości, własnych myśli, uczuć i pragnień. Szczerość i prawda, które zagwarantowane są przez życie małżeńskie na Litwie, zamienia Konrad na pełną mistyfikacji i kłamstwa samotność w murach krzyżackiego Zakonu. Ukrywa swą tożsamość, nazwisko, nie może zdradzić się z miłością do ojczystej Litwy ani z targającą nim namiętnością do Pustelnicy. Nie wolno mu ujawnić swoich prawdziwych przekonań i pragnień, nikomu poza starym Halbanem nie zwierza się z prześladujących go wspomnień ani powracających ciągle na nowo wahań czy rozterek.

Przede wszystkim zaś dylemat moralny Mickiewiczowskiego bohatera związany jest z wyborem sposobu walki z wrogim Zakonem, a tragizm Konrada wyraźnie łączy się z konsekwencjami podjętej przez niego w tej kwestii decyzji Znów historia stawia bohatera w pozycji jednostki przegranej, gdyż w konflikcie tragicznym, z którym musi się zmierzyć Konrad Wallenrod, nie ma dobrego rozwiązania.

Metody walki, które są dla niego dostępne, proponuje motto utworu – Macie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walczenia… trzeba być lisem i lwem. Konrad musi dokonać wyboru pomiędzy walką otwartą i honorową, którą nie można skruszyć potęgi Zakonu, a walką podstępną, która skuteczna, przeczy wpajanym od młodzieńczych lat szlachetnym prawom kodeksu rycerskiego. Zwycięstwo nad znienawidzonym Zakonem będzie więc okupione utratą honoru rycerskiego. Znowu musi Konrad z czegoś rezygnować, podejmować decyzję, w której albo zatraci siebie, albo zaprzepaści szansę ratowania ukochanej ojczyzny. Warto zwrócić uwagę na fakt, że honor w mentalności średniowiecznego rycerstwa był najważniejszą z cnót. Zdrada była równoznaczna z zaprzepaszczeniem własnej godności i szansy na zbawienie. Strategia walki, na którą decyduje się Konrad – walki nieetycznej, której narzędziem są podstęp i kłamstwo, nie tylko stoi w opozycji do wyznawanych przez niego ideałów etosu rycerskiego, ale jest także wyraźnie sprzeczna z zasadami wyznawanej przez bohatera religii chrześcijańskiej.

Wybór tego typu walki pociąga za sobą także zgodę na opanowanie wnętrza Konrada przez uczucie nienawiści i pragnienia zemsty, które stanowią warunki konieczne do wypełnienia narodowej misji, a stoją w wyraźniej sprzeczności do głoszonych przez Ewangelię zasad miłości bliźniego. Podsycana przez Halbana żądza zemsty jest uczuciem, które wyniszcza wewnętrznie bohatera, prowadzi do jego samozagłady. Dylemat moralny ukazywany na tej płaszczyźnie dotyczy więc wyboru między życiem w zgodzie z chrześcijańskimi prawami miłości a uwarunkowaną przez sytuację historyczną samounicestwiającą siłą nienawiści i odwetu.

Na podstawie rozważenia wszystkich wyżej wymienionych perspektyw można dopiero w pełni zobaczyć i ocenić ogrom dokonanego przez Konrada poświęcenia na rzecz dobra ojczyzny. Dla jej wolności zrzeka się on osobistego szczęścia, godzi się na nużące ukrywanie własnej tożsamości i życie w obłudzie, a przede wszystkim ucisza głos chrześcijańskiego i rycerskiego sumienia, rujnując własną moralność i chwałę wśród potomnych. Mickiewicz świetnie przedstawia sytuację osobistych udręk Konrada. Jego rozterki i wahania, bunt i poddanie sprawiają, że nie jest on postacią „papierową”, sztuczną, że mimo dobrowolnego przyjęcia roli marionetki w rękach zależności historycznych, poświęcającej własne szczęście pod nakazem sumienia patriotycznego, jawi się on czytelnikowi jako postać ze wszech miar tragiczna, ale realna, prawdziwa, ludzka, której nieobce są gniew, bunt, zwątpienie w wyższy sens misji.

6. Podsumowanie.
Konrad to typ bohatera posiadającego cechy bajroniczne i werterowskie, ale wzbogacone o gotowość do największych poświęceń (wyrzekł się szczęścia osobistego, poświęcił ukochaną kobietę, skazał się na życie wśród wrogów) do wyrzeczenia się najwyższych wartości i wyboru haniebnej drogi dla dobra ojczyzny. Taki typ bohatera romantycznego nazywany jest wallenrodycznym.

wallerodyzm – jest to postawa człowieka, który poświęca się w walce o słuszną idee np. o wolność kraju, lecz żeby osiągnąć swój cel musi użyć nieetycznych środków, metod podstępu i zdrady nagannych moralnie. Pierwowzorem takiej postawy jest tytułowy bohater powieści Adama Mickiewicza.

Konrad Wallenrod - streszczenie „w pigułce”

Konrad Wallenrod rozpoczyna się Przedmową, w której pokrótce przedstawia historię Litwy i jej kontaktów z Zakonem Krzyżackim. Za czasów panowania Olgierda i Witolda Litwa była krajem wielkim i silnym. Z czasem jednak związana politycznie z Polską, pod jej wpływem kulturowym zatraciła swoją własną kulturę i tradycję, przejmując od zachodnich Słowian ich język, religię i obyczaje. W Przedmowie autor zaznacza także, że dla twórcy najdogodniejszym i najwłaściwszym przedmiotem pisarstwa są czasy historycznie odległe, które nie mają żadnych powiązań ze współczesnością. Tylko wówczas artysta może być w pełni obiektywny i rzetelny, gdy jest wolny od wpływów teraźniejszości, a więc od interesów poszczególnych państw czy sympatii i antypatii czytelników.

Właściwą część utworu rozpoczyna poetycki Wstęp , który jest opisem Niemna jako symbolicznej granicy dwóch politycznie, kulturowo i obyczajowo odrębnych światów – Litwy i Zakonu Krzyżackiego. W poetyckiej formie poeta przedstawia krótko konflikt między narodami i wieszczy Litwie nieodległe śmierć i pożogi, których dozna od wrogich wojsk krzyżackich.

Dzieło Mickiewicza składa się z sześciu części. Pierwsza z nich zatytułowana Obiór opowiada o wyborze Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego. Do Malborka zjeżdżają się komturowie, by wyłonić spośród siebie nowego zwierzchnika. Najbardziej cenionym kandydatem jest Konrad Wallenrod – cudzoziemiec, który podczas walk zyskał sobie ogromną sławę. W tej części utworu zamieszczona jest także krótka charakterystyka bohatera. Jego zaletami są poza odwagą, walecznością i męstwem:

wielkie chrześcijańskie cnoty: ubóstwo, skromność i pogada świata.

Wadą Konrada jest w opinii komturów skłonność do picia alkoholu. Bohater jest z natury samotnikiem, jedynym jego przyjacielem jest stary mnich Halban.

Część drugą rozpoczyna hymn błagalny do Ducha Świętego i Chrystusa o pomoc w wyborze Wielkiego Mistrza Zakonu, po którym obradujący udają się na spoczynek. Arcykomtur podczas nocnego spaceru wkoło jeziora zasięga rady Halbana i innych ważnych braci. W pewnym momencie dochodzi ich głos pustelnicy, która z nieznanych nikomu powodów kazała się zamurować dziesięć lat w stojącej nieopodal zamku wieży:

Tyś Konrad, przebóg! Spełnione wyroki, Ty masz być mistrzem, abyś ich zabijał.

Halban interpretuje usłyszane proroctwo pustelnicy jako przejaw działania niebios, jako wskazówkę Bożą, by Mistrzem Zakonu wybrać Konrada Wallenroda. Rycerze zgadzają się i pełni radości i tryumfu z dokonanego wyboru odchodzą. Halban cicho śpiewa pieśń o miłości pustelnicy – Litwinki do cudzoziemca.Część III. Konrad, od roku Wielki Mistrz Zakonu, odwleka decyzję o rozpoczęciu walk z Litwą, mimo nalegań poddanych i sprzyjających warunków politycznych. Zamiast tego wprowadza w życie zakonników rygory, nakazuje pokutę i umiłowanie cnoty pokoju.

W tej części przedstawiona jest tęskna pieśń pustelnicy, w której kobieta opowiada o własnym losie, miłości do rycerza i cierpieniach z tym związanych.

Następnie czytelnik jest świadkiem nocnej rozmowy kochanków - Konrada z Pustelnicą (Głos z wieży). Kochankowie mówią o trudach wzajemnej miłości, pustelniczym życiu kochanki, które wybrała, gdyż nie mogła znieść rozłąki z nim, a owa ziemska miłość zakazywała jej wstąpienia do zakonu. W dialogu jest także mowa o dokonanym przed laty wyborze Konrada, w którym przedłożył on dobro ojczyzny nad osobiste szczęście u boku ukochanej. Mistrz wyznaje, że spotkania z kochanką są przyczyną odwlekania rozpoczęcia walk z Litwą.

Część IV zatytułowana jest Uczta . Z okazji święta patrona Zakonu na ucztę u Konrada przybywają liczni goście. Jest między nimi litewski książę – Witold, który chce prosić mistrza krzyżackiego o wsparcie w walce z Litwinami. Wśród gości znajdują się także wędrowni śpiewacy, ale ich utwory nie znajdują aprobaty znudzonego Konrada. Wówczas ze swoją pieśnią występuje litewski wajdelota. Wspomina ojczyznę, a także wypomina grzechy zdrajcom narodowym, na które to słowa książę Witold reaguje oburzeniem, które następnie zamienia się w szloch. Krzyżaccy goście protestują przeciwko kontynuowaniu pieśni przez starca, ale wyraźnie wzruszony Konrad, prosi wajdelotę o pieśń. Dalszy ciąg występu pieśniarza nosi tytuł Powieść wajdeloty. Opowiada ona dzieje młodego Litwina – Waltera Alfa, który został jako dziecko porwany przez Krzyżaków, a następnie wychowywany na dworze mistrza krzyżackiego Winrycha. Chłopiec nie zatracił tożsamości narodowej dzięki przyjaźni ze starym litewskim śpiewakiem, który swoimi pieśniami o Litwie rozpalał w Walterze uczucia patriotyczne i pragnienie zemsty za krzywdy osobiste i narodowe. Starzec nakazał swojemu podopiecznemu uczyć się od Niemców sztuki wojennej. Podczas udziału w pierwszej bitwie z Litwą młodzieniec uciekł wraz z pieśniarzem do wojsk litewskich. Jako jeńcy trafili na dwór kowieńskiego księcia Kiejstuta. Tam Walter poznał córkę księcia – Aldonę. Młodzi pokochali się i pobrali, jednak ich szczęście nie trwało długo. Klęski ponoszone przez litewskie wojska w starciach z Krzyżakami oraz świadomość potęgi wroga, spowodowały, że Walter postanowił porzucić szczęście rodzinne na rzecz podstępnej walki w obronie ojczyzny. Wajdelota kończy swoją opowieść nakazem spełnienia złożonej przysięgi, w przeciwnym bowiem razie poświęcenie bohatera pieśni i jego żony będzie pozbawione sensu. Słuchacze domagają się od śpiewaka dalszego ciągu opowieści, ale zamiast tego wzburzony występem wajdeloty Konrad śpiewa zebranym balladę Alpuhara opowiadającą o podstępnym czynie wodza Maurów – Almanzora, który pod pretekstem pokojowych zamiarów zyskał ufność hiszpańskich rycerzy, a następnie zemścił się na nieprzyjaciołach, zarażając ich dżumą.
Goście zdziwieni gniewną reakcją Konrada wzburzenie mistrza tłumaczą obecnością wajdeloty (według ich przypuszczeń był to przebrany Halban) oraz ilością wypitego przezeń alkoholu.Część V nosi tytuł Wojna. Ponieważ Witold po uczcie zerwał układ z Zakonem Krzyżackim, a rycerstwo coraz natarczywiej domagało się wojny z Litwą, Konrad jest zmuszony do rozpoczęcia walk niemiecko-litewskich. Nieumiejętne prowadzenie wojny przez Wallenroda jest przyczyną klęski Zakonu. Dwunastu rycerzy krzyżackich zbiera się w lochach zamku i wydaje wyrok śmierci na mistrza. Rozumieją oni celowość wojennych działań Konrada, a dodatkowo dowiadują się, że przywłaszczył sobie nazwisko zamordowanego w Palestynie hrabiego Wallenroda. Oskarżają go o fałsz, zabójstwo, herezją, zdradę.

Część VI zatytułowana jest Pożegnanie] i rozpoczyna się od rozmowy Pustelnicy z Konradem, w której ujawnia się prawdziwa tożsamość małżonków: Konrad Wallenrod to Walter Alf, a Pustelnicą jest jego żona, Aldona. Konrad informuje ukochaną o dopełnieniu przyrzeczenia. Prosi ją, by opuściła wieżę i wróciła z nim na Litwę. Aldona, związana przysięgą przed Bogiem, odmawia. Alf, świadomy zbliżającej się śmierci, żegna się z żoną i umawia się z nią, że przed samą śmiercią da jej z okna znak. Halban obiecuje Konradowi, że po jego śmierci będzie w swoich pieśniach głosił jego bohaterskie czyny. By nie zginąć z rąk Krzyżaków, Konrad wypija truciznę. Zrzucona z okna lampa powiadamia Aldonę o śmierci męża. Niemal równocześnie umiera również ona sama.

Konrad Wallenrod jako bohater bajroniczny

Taką definicję bohatera bajronicznego formułuje Maria Janion:Bohater Byrona, obciążony jakąś tajemniczą „zbrodnią” czy przewinieniem, stale nosi w sobie ich świadomość- zarzewie cierpienia i nieszczęścia. Nie jest to ani prometejski bojownik – zbawca, ani ofiarnik w imię określonych wartości moralnych. Broni swego indywidualnego prawa do namiętności, wolności i zemsty: ginie strawiony przez dumę i poczucie winy. Dwuwartościowość oceny moralnej buntownika byronowskiego, ta ambiwalencja „zbrodniczości” i „wielkości” urzekła pokolenie doby wielkiego kryzysu cywilizacyjnych wartości Europy, doby zwątpień, poszukiwań i rozczarowań. Typ bohatera ukształtowanego w utworach George’a Byrona był często naśladowany przez wielu twórców romantycznych, a przykładem tej specyficznej kreacji może być Konrad Wallenrod.

Tak jak bohaterowie innych powieści poetyckich, także Mickiewiczowska postać wyposażona jest w specjalną dla tego typu gamę cech osobowości. Bohaterem typu bajronicznego jest najczęściej samotnik-buntownik, skłócony ze światem, nieszczęśliwy w miłości, reagujący na otaczającą go rzeczywistość w sposób niezwykle emocjonalny, gwałtowny i namiętny. Jego uczuciowość łączy w sobie równie silne miłość i nienawiść. Jego cechami osobowości są duma, a nawet pycha, przekonanie o własnej wyjątkowości i niezwykłości. Jest też wielkim indywidualistą stworzonym do spełnienia ważnej misji życiowej, częstokroć poprzedzonej ważnym wyborem moralnym. Charakteryzuje go rozdarcie wewnętrzne, a etyczna ocena jego postępowania często jest dwuznaczna.

Z taką kreacją bohatera mamy do czynienia w Konradzie Wallenrodzie. Główny bohater Mickiewiczowskiej powieści poetyckiej jest samotny, a jego postępowania spowija aura tajemnicy. Jego biografia pełna jest luk i niedomówień. Sam walczy z potęgą Zakonu i w imię wyższych celów popełnia czyn haniebny, którego ocena moralna nie jest jednoznaczna. Miłość do ojczyzny staje się przyczyną tragedii życia, która polega na opuszczeniu ukochanej żony w imię konieczności dopełnienia życiowego powołania. Często ulega gwałtownym emocjom, a sedno jego życia to nieustanne ścieranie się dwóch uczuć – miłości do kobiety i ojczyzny oraz nienawiści do Zakonu Krzyżackiego. W konstruowaniu postaci wzorował się Mickiewicz na bohaterze bajronicznym, ale dopełnił tę postać o postawę prometejsko-patriotyczną. Motywacja bohatera jest głównym czynnikiem, który różni te dwie kreacje – postać stworzona przez Byrona kieruje się dążeniem do osiągnięcia osobistego szczęścia, a Konrad Wallenrod to szczęście poświęca dla dobra zagrożonej ojczyzny

"Konrad Wallenrod" jako powieść poetycka

Przyjmuje się, by klasyfikować Konrada Wallenroda jako powieść poetycką. Ów typowy dla romantycznej twórczości gatunek charakteryzuje się synkretyzmem rodzajowym, co oznacza, że łączy w sobie cechy typowe dla wszystkich trzech rodzajów literackich – epiki, liryki i dramatu. Jest to dłuższy utwór wierszowany, o charakterze głównie narracyjnym, którego, jak czytamy w Słowniku terminów literackich: luźna, fragmentaryczna i zagadkowa fabuła obfituje w momenty dramatyczne, a częstymi są w nim także opisy liryczne, odznaczające się silnym zsubiektywizowaniem i poetyckością obrazowania.

Pierwszoplanowe znaczenie ma w powieści poetyckiej główny bohater – buntownik, skłócony ze światem, którego losy umieszcza twórca w nastrojowej scenerii historycznej lub egzotycznej. Jak podaje słownik za twórcę powieści poetyckiej uznawany jest angielski pisarz Walter Scott, natomiast najwybitniejsze realizacje tego gatunku wyszły spod pióra G. Byrona (autora takich powieści poetyckich jak: Giaur, Korsarz, Więzień Chillonu).Konrad Wallenrod jest przykładem powieści poetyckiej, gdyż zostają w niej zrealizowane wszystkie podstawowe dla tego gatunku wyznaczniki.

Przede wszystkim brakuje w omawianym utworze spójności rodzajowej. Mieszają się w nim składniki epickie, liryczne i dramatyczne. Narracja i fabuła to elementy należące do epiki. Poetycki opis Niemna zamieszczony we Wstępie, Pieśń wajdeloty czy przytoczony w części zatytułowanej Obiór hymn do Ducha Świętego, są lirycznymi partiami dzieła, natomiast liczne dialogi bohaterów (na przykład dialog Konrada z Głosem z wieży) to składniki zaczerpnięte z dramatu.

W strukturę utworu wplótł też poeta, zgodnie z tradycją gatunku, partie tekstu o osobnej przynależności gatunkowej, wobec czego można mówić nie tylko o synkretyzmie rodzajowym, ale również o synkretyzmie gatunkowym. Oprócz wspomnianych już: pieśni i hymnu, włącza autor do utworu także balladę Alpuhara. Status gatunkowy ballady umieszcza ją w kręgu gatunków synkretycznych, jest ona utworem z pogranicza rodzajów literackich, choć ballady okresu rosyjskiego w twórczości Mickiewicza wykazują znaczną przewagę w nich pierwiastków epickich nad pozostałymi.
Konrad Wallenrod spełnia także inne wymogi powieści poetyckiej. Jednym z nich jest na przykład pierwszoplanowe znaczenie głównego bohatera oraz jego specyficzna kreacja na tak zwany typ bajroniczny, stworzony przez Byrona model postaci. To rozterki i wybory Konrada Wallenroda są przecież głównym tematem utworu. Tak jak bohaterowie innych powieści poetyckich, także Mickiewiczowska postać wyposażona jest w specjalną dla gatunku gamę cech osobowości. Bohaterem typu bajronicznego jest najczęściej samotnik-buntownik, skłócony ze światem, nieszczęśliwy w miłości, reagujący na otaczającą go rzeczywistość w sposób niezwykle emocjonalny, gwałtowny i namiętny. Jego cechami osobowości są duma, a nawet pycha, przekonanie o własnej wyjątkowości i niezwykłości. Jest też wielkim indywidualistą stworzonym do spełnienia ważnej misji życiowej, częstokroć poprzedzonej ważnym wyborem moralnym. Ocena jego postępowania często jest dwuznaczna. Z taką kreacją bohatera mamy do czynienia w Konradzie Wallenrodzie.

Należy także wymienić brak zachowania chronologii wydarzeń jako bardzo ważną cechę tego gatunku. W omawianym utworze stosowany jest chwyt inwersji czasowej, losy głównego bohatera nie są przedstawione w kolejności zgodnej z porządkiem czasowym biografii Konrada -Waltera, odrywają ją dopiero retrospektywne wstawki.

Kompozycja utworu nie jest zwarta i spójna. Wydarzenia prezentowane są w sposób fragmentaryczny, urywkowy. Często brakuje pomiędzy nimi ciągłości przyczynowo-skutkowej. W tej powieści poetyckiej występują także partie tekstu, które, choć bardzo znaczące dla sensu całości działa, zachowują swoistą autonomię, to znaczy – mogłyby występować jako odrębne utwory, poza kontekstem.

Dominującym w powieści poetyckiej nastrojem jest atmosfera niepewności, niesamowitości i tajemniczości, a często nawet grozy. Conocne spotkania Konrada Wallenroda z Pustelnicą, sąd dwunastu rycerzy nad Mistrzem Zakonu, odbywający się w lochach średniowiecznego zamku i inne wydarzenia, są owiane aurą tajemnicy, a nastrój, który tworzą, często jest nastrojem pełnym grozy. Poczynania głównego bohatera rzadko kiedy mają jawny charakter, większość z nich spowita jest tajemnicą. Nakaz egzotycznej scenerii spełniony jest w Konradzie Wallenrodzie przez umieszczenie akcji w mrocznym średniowieczu.
Badacze zwracają jednak uwagę na pewne modyfikacje gatunkowe, których dokonał Mickiewicz w stosunku do pierwowzorów Byrona. Wzbogacił on bowiem formułę powieści poetyckiej i model postawy głównego bohatera o treści patriotyczne i prometejskie, które wpłynęły na to, że polska romantyczna powieść poetycka zyskała charakter dzieła politycznego, a typ Mickiewiczowskiego bohatera został nazwany wallenrodycznym na wzór znaczących dla europejskiego romantyzmu terminów werteryzm czy bajronizm.Wszystkie wymienione powyżej cechy pozwalają na określenie statusu gatunkowego Konrada Wallenroda jako zmodyfikowaną przez Mickiewicza powieść poetycką.

Rola historii w utworze (kostium historyczny, poetyka maski)

Konrad Wallenrod jest wedle tytułu Powieścią historyczną z dziejów litewskich i pruskich. Akcja poematu toczy się w XIV wieku w krzyżackim zamku w Marienburgu (Malborku). W Przedmowie do utworu Mickiewicz zaznacza, że utwór nie stanowi w żadnym sensie aluzji politycznej, że jest wolny od jakichkolwiek współczesnych analogii. Poeta wychwala wręcz taki przedmiot opowieści pisarza, który nie posiada odniesień do współczesnej sytuacji. Dodatkowo przytacza słowa Schillera, w których niemiecki poeta mówi, że: Co ma ożyć w pieśni, zaginąć powinno w rzeczywistości. Tylko wówczas dzieło twórcy wolne jest od osobistych uprzedzeń piszącego, natchnienie twórcze nie jest ograniczane czy modyfikowane przez interes polityczny czy subiektywizm związany z sympatiami czy antypatiami. Wydaje się więc, że czerpanie z tematyki historycznej stanowiło dla Mickiewicza dogodną płaszczyznę dla rzetelnego spojrzenia na główny problem utworu – przedstawienie jednostki rozdartej, nieustannie zmuszonej do podejmowania wyborów, z których żaden nie jest dobry dla niego, dokonanie analizy tragizmu wewnętrznego człowieka, w którego postępowaniu ścierają się ze sobą równorzędne racje, a końcowy wybór nie przynosi szczęścia ani ukojenia. Prawdziwość takiej tezy zdają się także potwierdzać zamieszczone przez autora objaśnienia i przypisy historyczne.

Jednakowoż, jak twierdzą badacze, na tym właśnie polega starannie dopracowany chwyt maski, która zmylić miała wyczulonego na treści patriotyczne cenzora carskiego. Jak zauważa Ursel:

Ta właśnie maska oraz język ezopowy, ten patriotyczny szyfr metaforycznych znaków o podwójnym, bo realistycznym, „nieszkodliwym” i metaforycznym, „gorącym” znaczeniu, stały się nieocenionym wręcz „wynalazkiem” literackim polskiego romantyzmu. Mickiewiczowski poemat był odbierany jako dzieło mające podwójne znaczenie – poza dosłownym wymiarem, widziano w nim znaczenie ukryte, w którym Zakon Krzyżacki symbolizował rosyjskiego zaborcę, a cały utwór stanowił potwierdzenie słuszności spiskowej walki. W dzień wybuchu powstania listopadowego w 1830 roku padły znamienne słowa:

Słowo stało się ciałem, a Wallenrod Belwederem. W ten sposób o Konradzie Wallenrodzie myślał nawet senator Nowosilcow, to on zresztą zapoczątkował ten sposób interpretacji Mickiewiczowskiego utworu, w raporcie do wielkiego księcia Konstentego zauważając słusznie, że cel Konrada Wallenroda polega na dążności do rozpłomienienia gasnącego patriotyzmu, żywienia niezgody i przygotowania przyszłych wydarzeń,do nauczenia obecnego pokolenia, jak być teraz lisem, aby z czasem zmienić się w lwa. Analogia do czasów współczesnych poecie bardzo wyraźnie objawiała się w utworze i trudno było nie dostrzec pod średniowiecznym płaszczem, podobieństw i powiązań problematyki utworu z współczesną sytuacją polityczną.

Kostium historyczny był dla Mickiewicza przede wszystkim pretekstem do przeprowadzenia tego swoistego eksperymentu – sprawdzenia zachowań jednostki uwikłanej w swój czas historyczny. Sam Mickiewicz podkreślał, że Konrad Wallenrod jest w istocie opowieścią o każdym czasie, że nie ów XIV wiek jest przedmiotem jego analizy, ale rola i siła historii w życiu człowieka. To historia właśnie jest siłą sprawczą warunkującą wszelkie poczynania bohatera, to ona podporządkowuje sobie plany indywidualne jednostki, to ona zmusza Konrada do rezygnacji z osobistego szczęścia u boku ukochanej. Historia jest przedstawiona w utworze jako unicestwiająca siła, która niszczy bohatera, pozbawia go możliwości posiadania indywidualnej tożsamości, każe mu podporządkować własne szczęście jej nieugiętym prawom, i która w rezultacie jest przyczyną samobójczej śmierci Konrada i jego ukochanej żony.
Autor zachowuje pewne realia historyczne, chociaż traktuje je z dużą doża dowolności, co powodowane jest z kolei tym, że zadaniem dzieła jest przedstawieniu dylematów moralnych bohatera, a nie zapisem faktograficznym historii stosunków litewsko-krzyżackich. Niektóre imiona bohaterów (łącznie z nazwiskiem głównego bohatera) zostały zaczerpnięte od rzeczywiście istniejących w dziejach postaci, styl życia i obyczaje panujące w Zakonie Krzyżackim również nie odbiegają szczególnie od prawdy historycznej, ale z owej prawdy wybrał Mickiewicz tylko te elementy, które były mu potrzebne do przedstawienia głównego toku akcji.
Pieśń Halbana jako pieśń gminna. Jej rola w "Konradzie Wallenrodzie"

Konrad Wallenrod podejmuje się udzielenia czytelnikowi odpowiedzi na pytanie o sens i rolę poezji, pieśni gminnej w życiu zarówno jednostki, jak i całego narodu. Sądy na temat roli poezji i poety wypowiadane są zazwyczaj w samej pieśni, której autorem jest w utworze stary litewski pieśniarz – Halban. Postać ta spełnia w utworze dwojaką funkcję – z jednej strony Halban stanowi uosobienie idei zemsty i obowiązku patriotycznego, nieustannie przypomina Konradowi o podjętych względem ojczyzny zobowiązaniach. Z drugiej strony – jako pieśniarz gminny – jest uosobieniem pamięci i tradycji narodowej oraz poezji tyrtejskiej, czyli poezji heroicznych czynów, liryki zagrzewającej do walki z wrogiem.

Pieśń wajdeloty, którą śpiewa Halban na uczcie u Konrada, stanowi wstęp do opowieści o kolejach losu Waltera Alfa-Konrada Wallenroda. W piątej strofie i w następnych opowiadający rozważa rolę i znaczenie pieśni. Jest ona „arką przymierza”, która łączy pokolenia i spaja historyczne dzieje i jak arka ocala przed zniszczeniem. Stanowi wyraz myśli, uczuć i trosk każdego narodu, a jej siła i moc są niezwykłe. To pieśń stoi na straży narodowego pamiątek kościoła, to w niej przechowywane są najważniejsze dla każdego narodu wartości i wreszcie - jest ona świadectwem tożsamości narodowej każdej ludzkiej społeczności.
Pieśń jest niezniszczalna w przeciwieństwie do wszystkich innych przechowujących pamięć narodową dziedzin dorobku kulturalnego, jak obrazy, które ulec mogą spaleniu czy skarby, które ktoś może ukraść.

Poezja miała decydujący wpływ na kształtowanie uczuciowości i wrażliwości głównego bohatera utworu. To dzięki pieśniom starego Halbana narodziło się w Walterze poczucie tożsamości narodowej, miłość do rodzinnego kraju i tęsknota za nim. Przez dźwięk mowy ojczystej śpiewanych pieśni starzec odbywał z dzieckiem wędrówki po Litwie, ukazywał mu piękno litewskiego krajobrazu, jego słowo potrafiło w sposób niezwykle sugestywny przedstawić szczęśliwą litewską przeszłość.

W osobistych losach Konrada poezja odegrała olbrzymią rolę, stanowiła bowiem jedyną więź łączącą go początkowo z krajem ojczystym, więź na tyle jednak mocną, że dla ojczyzny poświęcił dobro osobiste. Pieśni starca miały też podsycać w nim pragnienie zemsty. Tak o wajdelotach i ich pieśniach powie Konrad: Znam ja was, każda piosnka wajdeloty
Nieszczęście wróży jak nocnych psów wycie.
(...)
Jeszcze w kolebce wasza pieśń zdradziecka,
Na kształt gadziny obwija pierś dziecka,
I wlewa w duszę najsroższe trucizny:
Głupią chęć sławy i miłość ojczyzny.Poezja na zawsze ukształtowała w Konradzie patriotyzm i gotowość do poniesienia ofiar, to ona nauczyła go kochać ojczyznę i ona także stała się źródłem jego nienawiści, a w rezultacie samozagłady Mickiewiczowskiego bohatera.
Z utworu płynie romantyczne przekonanie, że tylko pieśń gminna, przekazywana z pokolenia na pokolenie, poezja zrośnięta z ludem i jego tradycją, jest wyrazem życia narodu, strażnikiem jego najważniejszych wartości. Zadaniem poezji jest zagrzewanie narodu do walki o wolność ojczyzny. Pieśń zawiera wzorce postępowania, sławi chwałę bohaterów ojczyzny, by następne pokolenia mogły po pierwsze składać im hołd, a po drugie brać przykład z walecznych przodków. Zadanie pieśni gminnej polega na tym, by jej słuchacze:
Uczuli w sercach dawne serca bicie,
Uczuli w sobie dawną wielkość duszy,
I chwilę jedną tak górnie przeżyli,
Jak ich przodkowie niegdyś całe życie.Powinna więc poprzez utrwalanie w świadomości narodowej heroicznych czynów i najwspanialszych wydarzeń z życia narodu, zagrzewać do walki, pobudzać sumienia do obrony zagrożonej ojczyzny.

Obietnica Halbana złożona Konradowi przed samą jego śmiercią świadczy o tym właśnie, że czyny jednostki nie zostaną dzięki pieśni zapomniane, że w ten sposób ojczyzna odda mu hołd za ofiarę i poświęcenie życia, a przez to przyczyni się do rozpalenia w ludzie woli walki. Halban mówi, że Z tej pieśni wstanie mściciel naszych kości. To poezja nada sens ofierze Konrada, to ona utrwali pamięć o nim.

Poezja jest w utworze niezwykle uwznioślona, to jej przypada najważniejsza funkcja sterowania świadomością narodu, a przez to czynami jednostek do niego należących, i wreszcie historią danej społeczności.

Podsumowując należy stwierdzić, że w Konradzie Wallenrodzie Mickiewicz przedstawił romantyczne spojrzenie na pieśń i poezję, których znaczenie w życiu jednostki i historii całych narodów jest ogromne. Najważniejsze zadania postawione poezji to przede wszystkim spełnianie roli narodowego pamiątek kościoła, czyli przechowywanie pamięci narodowej będącej podstawą egzystencji świadomości narodu, a więc i warunkiem istnienia jego samego; rozpalanie na wzór poezji tyrtejskiej nienawiści do wrogów ojczyzny i wywoływanie w nich pragnienia walki o nią; przekazywanie pozytywnych postaw historycznych, które mogą przejąć następne pokolenia; tworzenie więzi narodowej między pokoleniami poprzez usytuowanie pieśni w pozycji spoiwa scalającego naród i podtrzymującego takie wartości jak ciągłość tradycji, jedność oraz patriotyzm.

Wallenrodyzm - definicja pojęcia

Wallenrodyzm jest pojęciem sformułowanym na wzór takich terminów jak bajronizm czy werteryzm i wskazuje na znaczącą odmienność kreacji Mickiewiczowskiego bohatera w stosunku do postaci z innych dzieł romantycznych. Wallenrodyzm oznacza postawę człowieka, którego obok cech typowych dla każdego bohatera romantycznego (takich jak indywidualizm, samotność, poświęcenie dla idei, duma, a nawet pycha, nieszczęśliwa miłość, bunt, gwałtowność, silne namiętności, emocjonalność samobójcza śmierć i inne), charakteryzuje dodatkowo szczególny sposób postępowania. Wallenrodyzm jest postawą ukierunkowaną na relację jednostki wobec ojczyzny, wyznacza specyficzny sposób postępowania dla jej dobra. Bohater taki, podobnie jak Konrad Wallenrod, walczy w imieniu słusznych i szlachetnych wartości (jakimi niewątpliwie są miłość do ojczyzny, patriotyzm), ale posługuje się w swej walce środkami nieetycznymi, haniebnymi moralnie, jak podstęp, kłamstwo czy zdrada.

Jego działanie jest w pewnym stopniu usprawiedliwione wzniosłością idei, aczkolwiek odpowiedź na pytanie, czy rzeczywiście cel uświęca środki, jest dwuznaczna. Dwuznaczność i mnogość etycznych ocen w stosunku do postępowania bohatera są ważnymi kryteriami w działalności bohatera, którego postawę można nazwać zespołem cech właściwych wallenrodyzmowi.

Bohater typu wallenrodowskiego nie akceptuje metod prowadzonej przez siebie walki, ale równocześnie nie ma możliwości zastąpienia ich sposobami honorowymi, moralnie dozwolonymi. W tej rozbieżności przejawia się konflikt wewnętrzny bohatera, rozdartego między nakazy sumienia a szansę na zwycięstwo ojczyzny.

Zwycięstwo idei, dla której poświęca bohater osobiste szczęście i czystość sumienia, okupione jest jego wyrzeczeniami i osobistym nieszczęściem, i z reguły dla niego samego kończy się tragicznie.

Artyzm „Konrada Wallenroda”

Konrad Wallenrod jest jednym z najwybitniejszych utworów polskiego romantyzmu. Artyzm Mickiewiczowskiego dzieła widoczny jest na wielu płaszczyznach, tak na poziomie treści, jak i formy. Choć poeta czerpie z osiągnięć ważnych dzieł europejskich prekursorów gatunku (Byrona czy Scotta), wzbogaca swój utwór o nowatorskie elementy, które są jednym ze źródeł artyzmu jego powieści poetyckiej. Treść dzieła ujęta jest w model Scottowskiej powieści poetyckiej, a więc w ramy sześciu pieśni. W niektóre z nich w sposób niezwykle umiejętny wplecione zostały inne gatunki literackie, takie jak hymn, ballada czy pieśń. Jest to charakterystyczna dla konwencji tego gatunku cecha pomieszania gatunkowego i rodzajowego w obrębie jednego utworu.

Mickiewicz w nowatorski sposób skonstruował wersyfikację Konrada Wallenroda, która charakteryzuje się przede wszystkim przeplataniem dominującego w wierszu jedenastozgłoskowca innymi rozmiarami wierszowymi, w celu podkreślenia odmiennego charakteru, odrębnej tonacji czy też uprzedniego w stosunku do głównej narracji czasu powstania zaznaczonych w ten sposób fragmentów utworu. Kontrast wersyfikacyjny ma podkreślić różnorodność sąsiadujących ze sobą partii tekstu lub wyróżnić ich szczególne znaczenie. Dominacja jedenastozgłoskowca jest także chwytem nowatorskim (w pierwszej polskiej powieści poetyckiej - Marii Malczewskiego, jej twórca operował trzynastozgłoskowcem).

Skomplikowane dzieje wewnętrznych konfliktów bohaterów przekazuje Mickiewicz językiem prostym i zrozumiałym, choć w najważniejszych momentach dzieła, niepozbawionym wzruszającego patosu. Poetycka metaforyka, jak zauważa Ursel nie przesłania myśli przewodniej utworu. Wręcz odwrotnie – znakomicie ją oddaje i uwypukla.

Wiele wersów utworu jest tak pięknie skomponowanych, że stały się aforyzmami i weszły na stałe do aforystyki i przysłów polskiej kultury. Przykładem może tu być sentencja Szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnieArtyzm Konrada Wallenroda w jego płaszczyźnie formalnej może wyrażać się także w szczególnej kompozycji utworu, która sprawia, że treść jest dla czytelnika niby-zagadką, którą podczas lektury musi rozwiązać. Zawiłość losów głównego bohatera i odkrycie podwójności jego biografii dopiero pod koniec utworu, jest bardzo interesującym zabiegiem kompozycyjnym, który podsyca ciekawość czytelnika, dodatkowo wspomaganą przez umiejętnie budowany nastrój niesamowitości, tajemnicy, czy nawet grozy. Artyzm na płaszczyźnie treści poematu ujawnia się przede wszystkim w drobiazgowej, rzetelnej i obiektywnej analizie psychologicznej przeżyć bohatera. Z niezwykłą dokładnością, lecz prostym językiem pokazuje Mickiewicz skomplikowaną sytuację wewnętrzną swojego bohatera, tragizm jego wyborów oraz dramat jednostki uwikłanej w brutalne prawa historii. Nowatorstwo Mickiewiczowskiej realizacji gatunku ujawnia się w sposobie posłużenia się historią oraz w kreacji głównego bohatera. Jak podaje Ursel Historia w „powieści” Mickiewicza funkcjonuje w niezwykle ciekawy sposób, bo jakby równolegle na dwóch płaszczyznach: egzemplifikuje określone wydarzenia z przeszłości oraz jest aktualizowana i przenoszona w przeszłość, tak iż jest równocześnie dokonana i przyszła, jeszcze niespełniona.W kreacji postaci wzorował się Mickiewicz na bohaterze bajronicznym, ale dopełnił tę postać o postawę prometejsko-patriotyczną. Bohater wallenrodowski, czyli wzorowany na modelu postaci z powieści poetyckiej Mickiewicza, kieruje się w swoim postępowaniu przede wszystkim ideami walki niepodległościowej. Konrad Wallenrod zapowiada w twórczości Mickiewicza najwybitniejszą kreację bohatera romantycznego w polskiej literaturze – Konrada z III części Dziadów.

Konrad Wallenrod jest nie tylko jednym z najbardziej znaczących dzieł w całej literaturze polskiego romantyzmu i jej recepcji, ale również stanowi jedno z największych osiągnięć artystycznych tej epoki.