Temat pracy:
Dlaczego prawo cywilne jest skodyfikowane?
Skodyfikowanie prawa cywilnego czyli uchwalenie Kodeksu cywilnego wywołane było w głównej mierze potrzebą unifikacji polskiego prawa cywilnego oraz unowocześnieniem dotychczasowych przepisów.
Prawo cywilne (łac. ius civile) – gałąź prawa obejmująca zespół norm prawnych regulujących stosunki cywilnoprawne między podmiotami prawa prywatnego (osobami fizycznymi, osobami prawnymi oraz jednostkami organizacyjnymi niebędącymi osobami prawnymi, którym ustawy przyznały zdolność prawną), a także sytuację prawną osób i rzeczy jako podmiotów i przedmiotów stosunków cywilnoprawnych oraz treść stosunków prawnych, na którą składają się uprawnienia i obowiązki podmiotów tych stosunków.
Normy prawa cywilnego wyróżniają się spośród innych norm prawnych zwłaszcza tym, że regulują stosunki między autonomicznymi podmiotami. Oznacza to, że nie występuje charakterystyczny dla prawa publicznego stosunek podporządkowania jednego podmiotu innemu podmiotowi. Ze stosunków cywilnoprawnych wynika więc zasada autonomiczności podmiotów, która oznacza, iż samodzielnie kształtują one relacje między sobą. Normy prawa cywilnego wyznaczają tylko ogólne granice autonomii podmiotów uwzględniając interes powszechny.
Inaczej mówiąc, prawo cywilne to prawo, które reguluje stosunki majątkowe między równorzędnymi podmiotami prawa oraz niektóre sprawy niemajątkowe, jak np. prawo do nazwiska, ochrony czci, patentów, wzorów użytkowych, praw autorskich, i związane z nimi roszczenia majątkowe.
Prawo cywilne jest w Polsce prawem stanowionym (od X wieku) i skodyfikowanym (od 1965). Podstawowym źródłem prawa cywilnego jest Kodeks cywilny – ustawa z 23 kwietnia 1964, obowiązująca od 1 stycznia 1965.
Rozróżnienie pojęć kodeks i kodyfikacja jest owocem doktryny XX-wiecznej.
Kodeks bowiem to pisany zbiór przepisów prawnych (księga prawa), który obejmuje całość lub znaczną część systemu prawa danego państwa, w którym jest uznany za obowiązujące źródło poznania prawa na mocy aktu ustawodawczego lub zwyczaju.
Wg A. Redelbacha Kodyfikacją nazywa się akt jednorazowego ustanowienia zespołu usystematyzowanych przepisów prawnych, z których wyinterpretować można podstawowe normy danej gałęzi prawa. W założeniu kodyfikacja ma uporządkować całość norm tworzących daną gałąź prawa.
Przez kodyfikację rozumiemy obecnie proces tworzenia kodeksów prawa (działalność kodyfikacyjną).
Zdarza się jednak także współcześnie używanie tych pojęć jako równoznacznych. Powodem jest z pewnością takie ich rozumienie dawniej.
W przeszłości obu pojęć (kodeks i kodyfikacja) używano zamiennie. W szczególności, było to charakterystyczne dla wieków: XVIII i XIX (epoki wielkich kodyfikacji). Pierwszym wielkim teoretykiem kodyfikacji był Jeremy Bentham (1748-1832), który określił przesłanki konieczne do nadania zbiorowi prawa miana kodeksu. W swoim dziele „Ogólne spojrzenie na
pełny zbiór ustawodawstwa” postulował wprowadzenie powszechnie obowiązującej jednolitej kodyfikacji. Prawo w niej zawarte powinno być pewne, zupełne, kompletne, bez luk, zwięzłe. By zrealizować te postulaty kodeks powinien zawierać normy dostatecznie ogólne, by można z nich dedukować rozwiązania szczegółowe. Temu celowi służył podział kodeksu na część ogólną i szczególną oraz wprowadzenie słownika pojęć. Kodeks powinna cechować jasność, przejrzystość, harmonijność układu oraz powszechna zrozumiałość treści.
Nastąpiła tendencja wyraźnego rozgraniczania poszczególnych dziedzin (oddzielenie prawa publicznego od prywatnego, w Polsce prawa politycznego od sądowego), rozdzielano prawo materialne od procesowego. Z poszczególnych dziedzin zaczęły się wyodrębniać następne: z prawa prywatnego - prawo handlowe oraz prawo pracy. Od końca XVIII przez wiek XIX powstawały, zgodnie z nowymi wskazaniami, nowe kodeksy czyli kodyfikacje.
Kodeks cywilny to akt prawny regulujący rdzeń polskiego prawa prywatnego, a więc dotyczącego relacji prawnych pomiędzy podmiotami, których stosunki dotyczą ich sfery prywatnej i oparte są na zasadach: autonomiczności, równorzędności i słuszności.
Autonomiczność oznacza, że podmioty prawa cywilnego (osoby fizyczne i prawne) podejmują decyzje ich dotyczące w sposób samodzielny i swobodny, same decydują o swoim życiu.
Równorzędność zakłada, że strony stosunków prawnych są równe wobec prawa. Żadna ze stron nie ma wobec drugiej silniejszej, władczej pozycji; żadna ze tron nie może być z nieuzasadnionych przyczyn traktowana gorzej lub lepiej niż druga.
Zasada słuszności ma natomiast charakter pomocniczy – pozwala na elastyczne stosowanie rozwiązań prawnych, gdy wymaga tego poczucie słuszności.
Kodeks cywilny wydany został ustawą z 23 kwietnia 1964 r., opublikowany został w Dzienniku Ustaw Nr 16, poz. 93 z 1964 r.
Wszedł w życie z dniem 1 stycznia 1965 r., z wyjątkiem artykułów 160-167, 178, 213-219 i 1058-1088, które weszły w życie z dniem ogłoszenia, czyli 18 maja 1964 r., od tego czasu był zmieniany około 60 razy.
Składa się z 4 ksiąg:
Księga pierwsza: Część ogólna (art. 1-125);
Księga druga: Własność i inne prawa rzeczowe (art. 126-352);
Księga trzecia: Zobowiązania (art. 353- 921);
Księga czwarta: Spadki (art. 922-1088).
Polska należy do państw, które utrzymały zrąb przepisów cywilnoprawnych z poprzedniej formacji ustrojowej i opierają się, generalnie biorąc na prawie skodyfikowanym.
Unifikacja prawa cywilnego, oznaczała przezwyciężenie odziedziczonego po czasach zaborów partykularyzmu prawnego.
Unifikacja prawa to ujednolicenie obowiązującego prawa przez wprowadzenie jednakowych przepisów na terenie danego państwa lub kilku państw
Podjęte w latach 1945-1946 dzieło unifikacji miało do spełnienia trzy zadania:
ujednolicenie prawa,
zastąpienie praw obcych prawem narodowym,
zreformowanie prawa cywilnego.
Z chwila zakończenia unifikacji prawa cywilnego zdano sobie sprawę, że na tym reforma polskiego prawa cywilnego nie została zakończona.
Przyszedł czas na jego kodyfikację czyli ujęcie zasadniczego trzonu prawa cywilnego w jednym akcie normatywnym, zwanym kodeksem cywilnym.
Częściowa kodyfikacja prawa cywilnego miała miejsce już w okresie międzywojennym. Znalazła ona wyraz w trzech kodeksach:
kodeksie zobowiązań z 1933r. (obejmował około połowę podstawowej materii kodeksowej – zobowiązania i część ogólną),
kodeksie handlowym z 1934 r. (unormowany został w nim obrót profesjonalny; kupiecki),
kodeksie postępowania cywilnego z 1928 r. (pozostawał on w ścisłym związku z materią kodeksu cywilnego i rodzinnego).
Były to nie tylko akty unifikacyjne, ale zarazem pewnego rodzaju wstęp do właściwej kodyfikacji prawa cywilnego.
Prace nad kodyfikacją prawa cywilnego, zostały rozpoczęte w Ministerstwie Sprawiedliwości niezwłocznie po przeprowadzonej unifikacji. Doprowadziły one do przygotowania w 1948 r. projektu kodeksu cywilnego. Jednakże wspomniany projekt został odrzucony, gdyż nie odpowiadał on modelowi zetatyzowanej, nakazowej gospodarki, której chciała w kraju Polska Zjednoczona Partia Robotnicza zmierzająca do przekształcenia Polski w państwo komunistyczne wedle wzoru radzieckiego.
Prace kodyfikacyjna miały rozpocząć się od podstaw.
Efektem nowych prac kodyfikacyjnych było uchwalenie w 1950 r. kodeksu rodzinnego oraz przepisów ogólnych prawa cywilnego.
Kodeks rodzinny zastąpił cztery dekrety z lat 1945 - 1946 zawierające: prawo małżeńskie osobowe, prawo małżeńskie majątkowe, przepisy o stosunkach między rodzicami a dziećmi i prawo opiekuńcze.
Przepisy ogólne prawa cywilnego wraz z przepisami wprowadzającymi weszły w miejsce dekretów z lat 1945 - 1946, zawierających przepisy ogólne prawa cywilnego i prawo osobowe, a także w miejsce niektórych przepisów części ogólnej kodeksu zobowiązań z 1933 r.
W 1950 r. specjalny zespół prawników działający w Ministerstwie Sprawiedliwości podjął prace nad nowym projektem Kodeksu cywilnego, opartym już jednak na doktrynie radzieckiej, wyrażonej następnie w Konstytucji PRL z 1952 r. Jednakże przygotowane w tym trybie projekty Kodeksu cywilnego z lat 1954 i 1955 spotkały się ze zdecydowana krytyką środowisk prawniczych i nie nadano im dalszego biegu legislacyjnego.
Dopiero powołanej w 1956 r. Komisji Kodyfikacyjnej, której członkami byli wybitni prawnicy (Wasilkowski, Wolter, Czachórski, Dawidowiczowa, Gwiazdomorski, Mayzel, Przybyłowski, Rzepka, Szer, Szpunar, Topiński, Chełmoński i Morawski), dane było doprowadzić do końca dzieło kodyfikacji prawa cywilnego.
Komisja była złożona z 40 osób, funkcjonowała przy Ministrze Sprawiedliwości. Nie była ona ciałem urzędniczym, ale miał charakter organizacji społecznej. Składała się z teoretyków i przedstawicieli praktyki prawa.
Miała zająć się czterema kwestiami: jasnością prawa cywilnego, włączeniem lub wyłączeniem kodeksu rodzinnego, zupełnością oraz ulokowaniem niektórych przepisów dotyczących stosunków cywilno- prawnych w rolnictwie.
Pierwszym efektem prac podjętych przez Komisję Kodyfikacyjną był projekt Kodeksu cywilnego ogłoszony w styczniu 1960 r. Projekt ten obejmował 5 ksiąg: przepisy ogólne, własność i inne prawa rzeczowe, zobowiązania, prawo rodzinne, spadki. Wyniki przeprowadzonej nad tym projektem dyskusji publicznej zostały uwzględnione przy opracowaniu kolejnego projektu opublikowanego w 1961 r. Projekt ten nie zawierał już prawa rodzinnego, którego przepisy, chociaż w niezmienionym kształcie, lecz pod wpływem nacisków politycznych ujęte zostały w odrębnej kodyfikacji.
Projekt Kodeksu cywilnego był następnie przedmiotem uzgodnień międzyresortowych i po wprowadzeniu wielu zmian oraz poprawek został uchwalony przez Kolegium Ministerstwa Sprawiedliwości, a w lipcu 1962 r. ogłoszono drukiem i skierowano pod obrady Rady Ministrów. Rada Ministrów wprowadziła do nich wiele zmian i uchwaliła nową wersję projektów na początku lutego 1963 r., po czym przedłożyła Sejmowi jako projekty rządowe.
W latach 1963 - 1964 obradowała nad nimi Komisja Wymiaru Sprawiedliwości przy udziale niektórych innych komisji sejmowych.
Zaproponowane przez Komisje zmiany Sejm przyjął i uchwalił 23.04.1964 r. - Kodeks cywilny oraz przepisy wprowadzające (DZ.U. Nr 16, poz. 93 i 94). Ustawy te weszły w życie 1 stycznia 1965 r. Równocześnie przestały obowiązywać dotychczasowe przepisy regulujące zagadnienia ujęte we wspomnianych kodeksach.
Kodeks cywilny ulegał do 1989 r. tylko nielicznym i nie naruszających jego założeń zmianom.
Bibliografia:
Górnicki L. , Prawo cywilne w pracach Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919 – 1939, Wrocław 2000, Kolonia Limited.
Radwański Z., Prawo cywilne część ogólna, Warszawa 2009, C.H. Beck.
Sczaniecki M., Powszechna historia państwa i prawa, Warszawa 2007, Lexis Nexis.
Sójka-Zielińska K., Historia prawa, Warszawa 2006, Lexis Nexis.
Sójka-Zielińska K., Wielkie kodyfikacje cywilne. Historia i współczesność, Warszawa 2009, LIBER