...sprawia, ze konserwacja jest zagadnieniem interdyscyplinarnym tzn. ściśle łączy kwestie estetyczne, historyczne, techniczne z przyrodniczymi. Na początek kilka słów o metodach działania jakie w przeszłości na tym polu osiągano w Polsce. I tak pierwsze metody postępowania, zarówno w zakresie sporządzania dokumentacji jak i realizacji działań konserwatorskich wypracowana na pocz. w XX spośród najwcześniejszych opracowań jakie powstały przede wszystkim należy pamiętać o pracach Adolfa Szyszko Bohusza w Podhorcach. Po II WŚ prace w tym kierunku zapoczątkował Gerard Ciołek, dzięki któremu powstały liczne opracowania inwentaryzacyjne, katalogowe, studialne i projektowe dla wielu ogrodów zabytkowych, po dziś dzień stanowiące podstawowy materiał źródłowy dla badań nad zabytkami w Polsce. Prace Ciołka kontynuowane były następnie w ośrodku krakowskim w gronie naukowców skupionych wokół prof. Janusza Bogdanowskiego, ale także w środowisku warszawskim najpierw przez Witolda Plapisa a później prof. Longina Majdeckiego. Zasługą obu środowisk jest zarówno teoretyczne jak i praktyczne ujęcie zasad postępowania wobec zabytkowych ogrodów. Spośród prac tego okresu należy wyróżnić m.in. opracowanie studialno-projektowe dla Łazienek Królewskich wykonane przez Longina Majdeckiego w końcu lat 60 XX wieku. Zawierało one szereg studiów i analiz i uznane zostało w tym czasie za pierwsze opracowanie służące bezpośrednio rekonstrukcji, rewaloryzacji jak i wykazało ono właściwość włączania dodatkowych powierzchni, terenów do ogrodów historycznych dla współczesnych potrzeb. Od połowy lat .in. tą problematyką zajmował się zarząd ochrony i konserwacji zespołów pałacowo-ogrodowych, później przemianowany w ośrodek ochrony zabytkowego krajobrazu. Instytucja ta nie tylko popularyzowała zasady postępowania konserwatorskiego poprzez własną działalność projektową, ale była też ciałem opiniodawczym oceniającym prawidłowość postępowania i dokumentacji projektowej innych wykonawców. Potrzeba taka wynikała z tego iż w tamtym czasie podstawowym mankamentem wielu projektów rewaloryzacji był brak studiów i brak analiz układu przestrzennego, kompozycyjnego, co oczywiście zaważało na wartości, na jakości tych opracowań skutkując często złym rozpoznaniem obiektu, obszaru, no co potem oczywiście miało konsekwencje w niewłaściwych pracach w samym obiekcie. Podnoszeniu standardów dokumentacyjnych i realizacyjnych służyło również opracowywanie zasad i wytycznych do prac projektowych i realizacyjnych w obiektach zabytkowych zainicjowane przez środowiska konserwatorskie. I tak w roku 1987 generalny konserwator zabytków przygotował wytyczne stanowiące pomocniczy materiał dla służb konserwatorskich. Opracowane z myślą o obiektach o przeciętnych wartościach i czytelnych w różnym stopniu w układzie przestrzennym, przestrzenno-kompozycyjnym, przy czym trzeba dodać że wytyczne te dopuszczały wykonywanie dokumentacji uproszczonej tzn. takiej jednostadiowej. Temu samemu celowi służyło opracowanie prof. Anny Mitkowskiej i jej zespołu z politechniki krakowskiej publikowane na pocz. lat 90 XX w. przedstawiające zasady opracowania dokumentacji i rewaloryzacji zdegradowanych ogrodów dworskich czy podworskich. Przejmowane ówcześnie przez skarb państwa z zarządu likwidowanych wtedy właśnie PGR-ów. Przedstawiony przez Mitkowska model postępowania konserwatorskiego zawierał zestaw niezbędnych działań konserwatorskich dla wszystkich obiektów tej grupy, tych właśnie przekazywanych majątków PGR-ów. Wobec planowanej sprzedaży tych właśnie obiektów czy to w całości czy w częściach niestety, działania proponowane przez Mitkowską miały dać szansę zatrzymania procesu takiej galopującej dewastacji tych zespołów, ratować je przed całkowitym zatarciem się w krajobrazie, ale także wskazywać takie realne perspektywy gospodarowania, możliwości adaptacyjne tych zespołów, łącznie z budynkami, które się tam znajdowały, co w sumie miało przywrócić tym zespołom utraconą wartość historycznej kompozycji. Opracowanie Mitkowsiej zawiera też tryb postępowania od momentu przejęcia obiektu przez nowego właściciela tj. przez agencję własności rolnej skarbu państwa. Jakie są to działania? Po pierwsze są to czynności administracyjne, na które składają się: objęcie zabytku ochroną prawną, jeśli jeszcze nie był objęty, uporządkowanie spraw własnościowych, powinno się tu również podjąć decyzję o sposobie funkcjonowania tego obiektu, a drugi etap to miał być już etapem, który był procesem naukowo- badawczym i projektowym. W tym zakresie działań miały powstawać dokumentacje historyczno-konserwatorskie, wartościowanie zespołu, formułowanie wytycznych konserwatorskich no i opracowanie projektowe. I właściwie ten schemat w sporym uproszczeniu do dzisiaj może mieć zastosowanie w prawie każdym rodzaju obiektu zabytkowego, tego skromniejszego przeciętnie występującego. Spośród teoretycznych omówień problemu nie można też ominąć prac teoretycznych Janusza Bogdanowskiego pt. kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu z 1976 roku oraz późniejsze opracowanie L. Majdeckiego pt. ochrona i konserwacja za bytkowych założeń ogrodowych z 1993 roku. Przy pewnych różnicach wszystkie te programy które tu pokrótce omówiłam, wynikające z doświadczenia polskich konserwatorów i badaczy ogrodów jednoznacznie wykazywały na konieczność działania zgodnie z pewnymi zasadami, nie jakiegoś hurra optymistycznego , własnego poglądu na sprawę tylko pokazano w tych opracowaniach słuszność, że należy kierować się jakimś schematem postępowania, no i też wskazywano na wykonywanie poszczególnych etapów czy kroków z taką nieodmienną logiką tj. od określenia zasobu czyli jego poznania poprzez waloryzacje, wytyczne konserwatorskie i projekt aż do realizacji. I taki prawidłowy tok postępowania może zapewnić standaryzacja działań projektowych. Zanim przejdę do omówienia standardów w projektowaniu ogrodów zabytkowych, rewaloryzacji ogrodów zabytkowych jeszcze kilka ogólnych uwag. Podstawy teoretyczne określające prawidłowe postępowanie przy rewaloryzacji zabytkowych ogrodów wynikają z teorii ochrony zabytków czyli doktryny konserwatorskiej a także aktów prawnych. Od strony prawnej w odniesieniu do omawianej grupy zabytków najbardziej istotna jest ustawa szereg artykułów ( kilka dziś państwu przypomnę), jest ustawa o ochronie zabytków i opiece zabytkami z dnia 23 lipca 2003 roku. Natomiast w kwestiach doktrynalnych najważniejszym dokumentem jest Międzynarodowa Karta Ogrodów Historycznych znana inaczej jak? :P jak się nazywa ta Karta? :P Karta Florencka, dla was to jest biblia :P opracowana w 1981 roku która stanowiła jednocześnie uzupełnienie Karty Weneckiej, bowiem w niej brakowało ??? co uwzględniało specyfikę zabytkowych ogrodów. W artykule 25 ustawy w odniesieniu do wszystkich zabytków nieruchomych a więc także do ogrodów oczywiście jest mowa o konieczności przygotowania dokumentacji w sytuacji kiedy właściciel lub użytkownik danego obiektu planuje jego zagospodarowanie , jego rewaloryzację, przejęcie, użytkowanie, prace konserwatorskie. Więc te wszystkie działania muszą być poprzedzone tą dokumentacją i ten właśnie zapis artykułu 25 daje podstawy wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków do wymagania określonych składników dokumentacji dla parków i ogrodów opracowanych w formie pisemnej a w tym w szczególności dokumentacji określającej stan zachowania obiektu, tj. inwentaryzacji terenu, drzewostanu i elementów architektonicznych. Po drugie może oczekiwać dokumentacji określającej przeszłą funkcje obiektu, jego wartość i opracowanej na podstawie badań historycznych analiz, studiów. Po trzecie może oczekiwać konserwator od inwestora dokumentacji określających sposób przyszłego korzystania z zabytku, jego zabezpieczania, prac konserwatorskich a także wskazania na wymiany które chce inwestor wykonać i które należy ocenić, przeanalizować czy są możliwe czy w danym obiekcie mogą nastąpić. I taki zakres dokumentacji pozwala określić wartość obiektu a w konsekwencji umożliwia podjęcie decyzji o zakresie prac podejmowanych w ogrodzie, także rewaloryzacyjnych, ale także o sposobie ich realizacji i materiałach które zamierza tam się zastosować. Niezwykle ważne jest czy wraz z zaleceniami konserwatorskimi inwestor otrzymał też informacje o priorytetach działań w danym obiekcie. W każdym przypadku intencją tych działań powinno być zachowanie autentycznej kompozycji i substancji zabytkowej, tak samo to dotyczy innych zabytkowych obiektów. Tutaj wymieniamy na pierwszy plan autentyczność kompozycji i zabytkowej substancji. A to z kolei jest tylko możliwe poprzez określenie cech tej kompozycji i wartości w danym obiekcie. Czym jest owa kompozycja ogrodu definiuje art. 4 karty florenckiej, który zacytuje: Kompozycja architektoniczna ogrodu historycznego obejmuje rozplanowanie wraz z rzeźbą terenu, zespoły roślinne, ich rodzaje, rozmiary, grę koloru, ich zgrupowanie, zróżnicowanie wysokości każdej z grup, elementy konstrukcyjne, dekoracyjne, wody ruchome i stające, w których odbija się niebo.

Należyte sformułowanie zaleceń konserwatorskich usunie często brak wystarczającego rozpoznania obiektu. Optymalnym zatem rozwiązaniem jest rozbicie wydawania zaleceń na 2 etapy, tak jak to omawiałam w przypadku zakresu architektury. Pozwala to bowiem uwzględnić pojawiające się w trakcie badań nowe ustalenia i wtedy właśnie te ostateczne decyzje mogą być podjęte po wykonaniu kolejnych, niezbędnych badań i analiz, właśnie wyjaśniających te kwestie do tej pory niejasne czy sporne. Zalecenia konserwatorskie powinny stanowić punkt wyjścia do wybrania właściwego kierunku działań konserwatorskich, wszelkich działań przy obiektach zabytkowych, no i oczywiście opracowania dokumentacji, nieodzowne, jak już wiemy do prowadzenia prac konserwatorskich w zabytkowych założeniach zieleni. Przedstawię teraz państwu taki optymalny proces przygotowania standardowej dokumentacji konserwatorskiej obiektu zabytkowego. Proszę panstwa nie ma ustalonego formalnie takiego postępowania i to o czym będę teraz państwu mówiła jest jakąś sumą wiedzy którą przede wszystkim wyniosłam z pracy konserwatorskiej mojej wieloletniej ale także w oparciu o szereg materiałów także niepublikowanych niestety ble ble przedstawię państwu układ który radziłabym zapamiętać, zapisać, żebyście o tym pamiętali. A więc ten proces powinien przebiegać… Pan też pisze… (do Darka:P) powinien przebiegać w 5 etapach, na które składają się: badania, studia i analizy, waloryzacja, wytyczne konserwatorskie no i oczywiście sam projekt rewaloryzacji. No i w myśl tej logiki zaczynamy od badań, które zgodnie z art. 15 karty florenckiej ale także z art.25 który cytowałam dzisiaj z ustawy, muszą poprzedzać wszelkie prace rewaloryzacyjne w ogrodach historycznych. A więc w zależności od rangi obiektu, stopnia skomplikowania jego układu kompozycyjnego, ilości nawarstwień stylistycznych, jeszcze szeregu innych czynników zakres badań może się między sobą nieco różnić, to wynika z samego obiektu. Ja omówię takie praktykowane najczęściej, powszechnie rodzaje i zakres badań, które pozwalają stworzyć właściwe wytyczne konserwatorskie określające kierunek procesu rewaloryzacji no i te niezbędne działania w celu przywrócenia świetności danemu obiektowi a także zapewnienia mu dobrego funkcjonowania w warunkach współczesnych. A więc pierwszy proces badawczy rozpoczynają działania wstępne. Na ogół podstawowym źródłem informacji jest obiekt sam w sobie. Dlatego jego dobre rozpoznanie jest podstawą wszelkich działań konserwatorskich. W zakres wstępnych czynności wchodzi też zebranie informacji formalno-prawnych o założeniu, tzn. o jego położeniu, stanie formalno-prawnym, rodzajem władania tym obiektem, sposobie użytkowania, o rodzaju ochrony prawnej w zakresie przyrodniczym i w zakresie ochrony zabytkowej, a jedną z pierwszych czynności powinno być zapoznanie się z ustaleniami obowiązującego planu miejscowego zagospodarowania przestrzennego, dotyczącymi oczywiście danego obiektu w zakresie ochrony środowiska, ochrony krajobrazu, ochrony zabytków a także w zakresie obowiązujących nakazów, zakazów i ograniczeń, w tym działalności inwestycyjnej oraz sposobu użytkowania. Podkreślam mocno, że to jest punkt wyjścia żeby zapoznać się z planem, jeśli planu nie ma no to jest studium prawda?:) Na tym etapie należy też określić terytorium założenia w granicach historycznych. Ponadto zdefiniować obszar poprzez podanie numerów ewidencyjnych działek, na których dany obiekt jest położony, a także podać łączną powierzchnię tego właśnie założenia. Wskazanie jest uzyskanie kopii załącznika graficznego do decyzji konserwatorskiej o wpisie zabytku do rejestru zabytków. Ten załącznik ma postać mapy ewidencyjnej gruntu, z wyznaczonym przebiegiem granic wpisu. Często zdarza się, że obiekt w swoich pierwszych granicach ma obecnie wielu właścicieli albo wpis do rejestru zabytków jest nieprecyzyjny lub też jest w ogóle pozbawiony opisu granic, takie są stare decyzje z lat 60, 70, 80 a więc są bardzo dziurawe te decyzje i w większości one nie posiadają tego załącznika graficznego. W tej chwili służby konserwatorskie przypominają, weryfikują decyzje i doprowadzają do stanu właściwego, ale jeżeli nie ma tego typu materiałów to konieczne jest przeprowadzenie stosownych granic tego właśnie obszaru zabytkowego parku czy ogrodu w oparciu o wizje lokalne, ale przede wszystkim jednak myślę w tych przypadkach są zawarte granice w oparciu o materiały historyczne. Posiadanie takich dokładnych informacji formalno-prawnych pozwala określić możliwe rodzaje działań a także sformułować postulaty ochronne dla danego obiektu a także wypracować można formy współpracy współwłaścicieli tego jednego założenia w celu takiego godnego wypracowywania rozwiązań, które dla niech najważniejsze będą w tym zakresie, że podkreślą lub przywrócą wartość obiektu jako całości w pierwotnych granicach tego założenia. Ze względu na to, że badania ogrodów historycznych są działaniem interdyscyplinarnym wykonywane są zatem często przez osoby o różnych kwalifikacjach, i tutaj należy wymienić architektów krajobrazu na pierwszym miejscu, architektów, historyków sztuki i botaników. W wyniku tego, że to właśnie taki zespół wykonuje istnieje możliwość równoległego prowadzenia badań w terenie, w archiwach, w bibliotekach oraz pozyskiwanie informacji we właściwych urzędach państwowej i samorządowej administracji, a także w tym w wojewódzkim urzędzie ochrony zabytków stosownych dla danego regionu czy jego delegatury. I teraz drugi krok – inwentaryzacja. To jest ciągle pierwszy etap. To jest właśnie w ramach tego pierwszego etapu wykonuje się inwentaryzację zasobów, polegającą na zapisie istniejącego stanu badanego obiektu. W tym zespole jest inwentaryzacja pomiarowa, dendrologiczna, fotograficzna i opisowa. Taką wstępną czynnością jest opracowanie na podkładach geodezyjnych w skali 1:500 albo 1:1000 przy dużych założeniach planu sytuacyjno wysokościowego badanego obszaru, który jest niezbędny dla późniejszych analiz i w tym momencie można podjąć wykonanie inwentaryzacji pomiarowej, która powinna uwzględniać rzeźbę terenu łącznie z drobnymi elementami ważnymi dla kompozycji np. pagórkami klombowymi, które są już zatarte, w której powinno się znaleźć sytuowanie drzewostanu i elementów zagospodarowania takich jak budynki, elementy małej architektury w tym mostki, ogrodzenia, bramy, postumenty, pergole itp. a także drogi i ich ślady, ścieżki, przydepty, układy wodne i możliwą do zidentyfikowania organoleptycznie albo na podstanie materiałów historycznych infrastrukturę podziemną, która służyła np. do zraszania podlewania tego terenu. Bardzo ważne jest skrupulatne wykonanie tej właśnie inwentaryzacji pomiarowej, ponieważ później materiał ten będzie służył nam we wszystkich etapach przy analizach które będą wykonywane przecież licznie, w tym do określenia i identyfikacji układu przestrzennego danego założenia. Istotne jest też nanoszenie reliktów, nawet tylko reliktów dawnego zadrzewienia w postaci karp czy odrostów korzeniowych, pomoże to w przyszłości określić miejsca i gatunek nasadzenia, które już w tym momencie nie istnieje a będzie istotne przy już projektowaniu tego już układu ostatecznego w projekcie wykonawczym. Głównym wykonawcą tego typu prac jest z reguły geodeta współpracujący z prowadzącym temat architektem krajobrazu.

Kolejna inwentaryzacja dendrologiczna. Tę wykonuje architekt krajobrazu również na planie w skali 1:500, 1:1000. Ta inwentaryzacja zawiera oznaczenie lokalizacji drzew, kompozycję grup krzewów i oznaczenie powierzchniowego zasięgu grup samosiewów wyniki inwentaryzacji dendrologicznej przedstawia się i graficznie i w tabelach. Tabele te zawierają podstawowe dane charakteryzujące roślinne składniki kompozycji w tym nazwę polską i łacińską, przy czym przy nazwie łacińskiej należy podać w nawiasie pierwszą literę nazwiska osoby która nadała tę nazwę. A dalej gatunek tego właśnie obiektu zielonego, parametry wielkości czyli wysokość, pierśnicę w cm mierzoną na wysokości … kto przypomni? 1,3m od poziomu gruntu, a także stan zdrowotny. Równolegle opisuję się i nanosi na plan jeszcze inne zaobserwowane, tutaj można szukać jeszcze innych elementów kompozycji które są jednostkowe, indywidualne dla poszczególnych ogrodów. Tak opracowana inwentaryzacja zawiera identyfikację elementów przestrzennych, kompozycyjnych no i oczywiście roślinnych. Trzeci rodzaj inwentaryzacji, tego właśnie etapu to jest dokumentacja fotograficzna i elementów… i reliktów kompozycji. Trudno jest całość objąć ale elementy charakterystyczne jak okazuje się raczej można. Poza oczywistą funkcją dokumentacyjną inwentaryzacja fotograficzna jest często potrzebna na etapie nad samym projektem już, bowiem pojawiają się wtedy często dodatkowe pytania, wątpliwości i dzięki właśnie tej dokumentacji fotograficznej udaje się rozwiać te wątpliwości bez konieczności wyjazdu do tego celu. I jeszcze jedna dokumentacja W niektórych przypadkach, kiedy brak jest tego typu inwentaryzacji, należy rozszerzyć zakres prac dokumentacyjnych o inwentaryzację elementów architektonicznych, takich jak pomiary mostki, ogrodzenia, bramy, postumenty, pergole itp. No i ostatni typ ale już opisowy. Wszystkie klasy badawcze pierwszego etapu kończy opracowanie tekstowe zawierające dokładny opis formalno-prawnego obiektu, kompozycji przestrzennej założenia, zasobów zielonych, elementu wyposażenia i stanu ich zachowania. I teraz przechodzimy do drugiego etapu który stanowią prace studialne i analityczne obejmujące studia historyczne, studia kompozycji i układu roślinnego oparte na kwerendach archiwalnych i biograficznych. Optymalne jest gdy postępowanie studialne realizuje zespół składający się z architekta krajobrazu, historyka, historyka sztuki, czasami architekta czy archeologa jeśli potrzebny w inwentaryzacji, a więc kwerendy archiwalne bibliograficzne. Metoda badawcza przy opracowaniu studiów ogrodów zasadniczo jest taka sama jak przy obiektach architekturowych, tylko że w tym przypadku celem jest zdobycie jak najszerszej wiedzy o historii stworzenia ogrodu, o czasie jego powstania, o poszczególnych fazach rozwoju założenia ze szczególnym uwzględnieniem zagadnienia kompozycji, architektury? ogrodowej, zastosowanej roślinności, wyposażenia rzeźbiarskiego czy też naczynia ogrodowe. Najcenniejszych informacji o elementach założenia i ich rozplanowania dostarcza na ogół wszelkiego rodzaju ikonografia. A więc chodzi o rysunki, grafiki historyczne, obrazy, pocztówki, fotografie archiwalne, plany założenia jeśli są projekty to jeszcze lepiej oczywiście no i kartografia. Niezwykle cenne są materiały kartograficzne szczególnie jeśli pochodzą z różnych okresów dziejów tego założenia bowiem mogą ujawnić zmiany zachodzące w kompozycji przestrzennej danego założenia na przestrzeni dziejów. Istotne jest to aby zamawiane skany z oryginału, zamawiać w możliwie najlepszej rozdzielczości wzorów, no na pewno nie poniżej 600 dpi co pozwala na wnikliwą analizę tego materiału historycznego która często ujawnia do tej pory nie zauważone szczegóły czy to w obiekcie, jakimś przeglądzie, w archiwach, w bibliotekach, tutaj można się dopatrzeć rodzaju materiałów użytych, napisów na rzeźbach, gatunków roślin a także rysunków obstawy parterowej? Itp. Ponadto bezcenne okazują się dokumenty archiwalne sporządzane na przykład przy zakupach majątku, przy zmianie właścicieli są to tak zwane inwentarze, które spisują cały dobytek, inwentarz, który jest przekazywany. Źródłem takich cennych informacji są także listy, ikonografia, pamiętniki czy książki o stworzeniu ogrodu, przewodniki pisane przez twórców ogrodu albo ich nawet autorów jak choćby w przypadku ksiąg takich, takiej książeczki „Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów” Izabeli Czartoryskiej, ona właśnie uczestniczyła w projektowaniu ogrodów i właśnie spisała te swoje refleksje. Teraz drugi punkt tych prac studialnych; są to analizy zebranych informacji . a więc po uzyskaniu informacji dotyczących obiektu, jego stanu aktualnego, po zinwentaryzowaniu drzewostanu, form terenowych, wybranych materiałów historycznych, następuje faza ich analizowania. Przeprowadzając analizy należy posiłkować się przede wszystkim zebranymi danymi, tj. informacjami zebranymi w terenie i danymi historycznymi. Zwykle przeprowadza się 3 podstawowe czynności analityczne, są to analiza układu przestrzennego, analiza dendrochronologiczna i analiza układu kompozycyjnego. Prześledzenie przemian układu przestrzennego umożliwiają dane uzyskane z wyniku kwerendy archiwalnej i bibliograficznej połączone z analizą ikonografii, kartografii i innych archiwaliów. Na początek należy opracować kalendarium istotnych wydarzeń związanych właśnie z dziejami danego założenia ogrodowego. Ponieważ historia powstania niektórych założeń sięga nawet czasów renesansu, która na przestrzeni dziejów spowodowała w naturalny sposób liczne nawarstwienia stylowe, ale też często również w miarę granic należy ustalić ilość faz kompozycyjnych ogrodu. W każdej z tych faz podjąć próbę określenia granic obszaru, wielkości obszaru, kompozycji, układu komunikacyjnego, układu zieleni i układu dróg . Kolejnym krokiem jest wskazanie fazy założenia, którą uznaję się za najbardziej wartościową, po tej analizie wszystkich faz możliwe jest właśnie takie określenie. Powody uznania danej fazy rozwoju za najważniejszą w dziejach obiektu są bardzo dzielnicowane, może to być wartość artystyczna, nowatorstwo rozwiązania czy powiązanie z osobą właściciela czy też znanym projektem. Drugi rodzaj analiz to analiza wiekowa drzewostanu.

Analiza wiekowa drzewostanu pozwala na precyzyjne wskazanie drzew stanowiących pozostałość historycznej kompozycji przestrzennej, a także pozwala wykazać późniejsze nawarstwienia oraz wyodrębnić zacierające ten układ samosiewy. Wiek drzewostanu na ogół określa się metodami nieinwazyjnymi. Metody temu służące charakteryzują jednak różne typy dokładności a także odmienna specyfika pomiarów, przy czym nie można wyróżnić jednej metody która byłaby metodą uniwersalną i doskonałą metodą nieinwazyjną. Najczęściej do określenia wieku drzewostanu stosowana jest modyfikowana przez Longina Majdeckiego metoda dendrochronologiczna oparta na tabelach wiekowych. Po ustaleniu gatunku drzewa w oparciu o wymiary pierśnicy odczyt wieku drzewa z tabeli odbywa się poprzez określenie czy odnalezienie właściwej pozycji w kolumnie wieku dla wskazanej pierśnicy określonego gatunku. Stosowanie tej metody jest powszechne, jednak wymaga doświadczenia w pracy przy założeniach zabytkowych i dobrej znajomości obiektów ponieważ jest ona obarczona znacznymi błędami w zakresie nawet kilkudziesięciu lat. W razie wątpliwości przy szacowaniu wieku drzew i przyporządkowaniu do określonej fazy rozwojowej założenia należy wykorzystywać znajomość tego układu historycznego ogrodu, tej kompozycji ogrodowej głównie w oparciu o materiały archiwalne, trzeba ze sobą zestawiać to co się udaje z tabeli Majdeckiego właśnie wyczytać z danymi historycznymi. To jest możliwe i to się stosuje jako określenie podstawowe, taka weryfikacja wiadomości archiwalnych, historycznych z tymi które wnosi ta tabela, przy czym należy także wziąć pod uwagę warunki siedliskowe, naturalne zasięgi określonych gatunków krajowych także to też ma zawsze wielkie znaczenie przy określaniu wieku drzew. Nowatorską metodą jest metoda nomogramu, znany jest wam? Tak czy nie? A wiec nowatorską metodą badania wieku drzew są nomogramy, które pozwalają na łatwe odczytywanie wieku drzew ustawionych w szpalerze ale tylko w trzech gatunkach – lipa drobnolistna, jesion wyniosły i kasztanowiec pospolity. Obecnie opracowywane są właśnie tego typu jak tu państwo widzą monogramy dla klonu pospolitego, jaworu, klonu srebrzystego, dębu szypułkowego, czerwonego, lipy krymskiej, lipy srebrzystej, robinii akacjowej, jarząbu pospolitego. Na czym polega ta metoda? Tutaj ocena wieku w metodzie nomograficznej opiera się na matematycznych równaniach modelu wzrostu drzew. Przystępując do badania mierzy się pierśnicę i wysokość każdego drzewa w szpalerze, potem dla całej grupy oblicza się średnią pierśnicę wysokość a następnie uzyskane wartości nanosi się właśnie na te osie nomogramu, które są opracowane dla każdego z tych gatunków, które wymieniłam. I tutaj błąd odczytu metodą nomogramu nie przekracza +/- 15% to jest niewiele w porównaniu do tabeli Majdeckiego. W wyjątkowych przypadkach i dla pojedynczych drzew stosuje się dające dokładne wyniki metody inwazyjne np. metoda wiertła Presslera wykorzystująca liczbę słojów drewna. Druga metoda to rezystograf polega to na wwiercaniu się wiertła w pień drzewa i napotykając na opór poszczególnych słojów drewna co zostaje zarejestrowane na komputerze w postaci takiej krzywej oporu, który można wydrukować w skali 1:1. Z tego obrazu właśnie możemy odczytać wiek drzewa. Zawsze należy dokładnie rozważyć konieczność wykorzystania metod inwazyjnych szczególnie przy zabytkowych, starych drzewach. Dają one dokładny wynik ale ich wadą jest sam odwiert, który uszkadza tkankę drewna, otwór o średnicy 1cm tworzy ranę, której drzewo nie jest w stanie szybko zabliźnić, co sprzyja wnikaniu patogenów w głąb drewna no i naraża je na choroby.

Kolejna analiza układu kompozycyjnego, która polega na identyfikacji układu poszczególnych partii założenia w zakresie całej kompozycji jak i wszelkich wnętrz ogrodowych, komponentów tego ogrodu. Biorąc pod uwagę fakt, że jednym z podstawowych kryteriów przy lokowaniu założeń parkowych, ogrodowych była malowniczość i piękno otoczenia przedmiotem odrębnych badań powinny stać się aspekty powiązań widokowych tak czynnych jak i biernych… proszę odłożyć komórkę… Istota powiązań widokowych i ich znacznie dla kompozycji założenia ewaluowała wraz z modami na tworzenie ogrodów a osiągnęła takie swoje apogeum w epoce ogrodów i założeń krajobrazowych z przełomu 18 na 19 wiek. Pojawiło się nawet wówczas pojęcie widoków pożyczonych. W przypadku rozbudowanych założeń krajobrazowych powiązania widokowe należy badać w 4 aspektach. Pierwszym jest takie rzeczywiste otwarcie ogrodu na otaczającą przestrzeń czyli włączenie tej przestrzeni w program ogrodu poprzez wykreowanie dalekich widoków dzięki właśnie wspomnianym wcześniej widokom pożyczonym one nadają relacje naszym kompozycjom z tym zapożyczonym widokiem. W ten sposób stają się nieodłączną częścią układu kompozycyjnego. Często twórca ogrodu dla wzbogacenia kompozycji sytuował w krajobrazie nowe obiekty takie jak: np. krzyże, budynki, pawilony czy choćby kapliczki. Drugim aspektem jest rozbudowanie kompozycji ogrodu o enklawy o takim zróżnicowanym charakterze, także poza ogrodem zasadniczym. Enklawy takie zwane też założeniami filialnymi były powiązane z ogrodem zarówno w sposób bezpośredni jak także tylko programowy, w przypadku takich odleglejszych założeń filialnych w ujęciu tylko funkcjonalnym. Tutaj przykładem może być Parchatka w ogrodzie Czartoryskich w Puławach. Taka forma komponowania typu filialnych założeń oczywiście miała znacznie takie że powodowała poszerzenie, powiększenie się przestrzeni ogrodu no i wnikanie w krajobraz, takie roztapianie się w krajobrazie, i też tylko na zasadzie takich elementów, które są adaptowane. Trzecim aspektem widokowym do przebadania jest analiza jest sposób scalenia ogrodu rezydencjonalnego z krajobrazem poprzez działania estetyzujące, upiększające w takim szeroko rozumianym otoczeniu rezydencji. To było realizowane no między innymi przy powstawaniu dróg wychodzących z rezydencji, to dawało też doskonałe widoki i elementy kompozycyjne, ale także przez ozdabianie siedzib wiejskich np. roślinnością piękniejszą przez co stawały się one malowniczym elementem krajobrazu no i miały też wpływ oczywiście na jego estetykę. I czwartym elementem jest analiza ekspozycji widokowej na zespół ogrodowy z zewnątrz określonych punktów które umożliwiają dobry, prawidłowy jego ogląd. To również ma znaczenie więc są to dwa punkty widzenia ten z zewnątrz, ten który właśnie sięga z zewnątrz do wnętrza. To są równorzędne aspekty kompozycji przestrzennej związanej właśnie z szerszym krajobrazem. Bezpośrednie otoczenie zachowanych takich wielkoprzestrzennych założeń ogrodowych jest niestety obecnie albo przekształcana albo już przekształcone, no i pełne dysharmonijnych elementów takich na przykład jak współczesna, aktualna budowa albo w ogóle zabudowa obiektów przemysłowych, rolniczych. Dlatego też nie do przecenienia jest odszukanie i odtworzenie wciąż zachowanych otwarć i powiązań widokowych, ale zatartych przede wszystkim przez samosiewy, jeśli są budynki to trudno często już cokolwiek zmienić właściwie są one nie do ruszenia. Na podstawie omówionych badań i analiz często przy braku bezpośrednich przekazów kartograficznych, należy stworzyć model kompozycji ogrodu z czasu wybranej najważniejszej fazy rozwoju założenia ogrodowego. Kolejna analiza stanu zachowania. Znając istniejący obraz założenia tego pierwotnego układu pośredniej fazy, należy przeprowadzić badanie zachowania oryginalnych substancji poszczególnych faz rozwojowych ogrodu jego układu przestrzennego. Są one najważniejszym składnikiem istniejącego założenia i to one podlegają ochronie konserwatorskiej, te autentyczne oryginały są najbardziej chronionym elementem całego założenia. Dlatego też analiza stanu ich zachowania jest jednym z najważniejszych badań, co pokazuję jaka część historycznego układu przetrwała do dziś co z kolei pozwala uściślić kierunki dalszych działań konserwatorskich, czyli konserwacji, rekonstrukcji czy rekompozycji. No i jeszcze jeden element który dotyczy właśnie tego, który się mieści w tym drugim stadium działań, w drugim etapie bowiem zdarza się że badania przeprowadzone do tej pory, te podstawowe badania, nie dają odpowiedzi na wszystkie pytania stawiane w procesie projektowania tych dokumentacji, waloryzacji. Pomocne są wówczas dodatkowe, niestety na ogół bardzo kosztowne bardziej szczegółowe badania uzupełniające i to właśnie ten 3 element badania uzupełniające. Można wyróżnić kilka rodzajów takich badań po 1, jest to badanie gatunków i odmian historycznych i to są szczególnie ważne badania w przypadku roślin sadowniczych, róż czy bylin. Istotnym bowiem problemem jest opis zabytkowych poddawanych rewaloryzacji, jest to że stosuję się obecnie i bardzo często niewłaściwie i źle współczesne, łatwiejsze w uprawie i odporniejsze na choroby odmiany co jest błędem. Mamy sięgać do odmian które właśnie funkcjonowały w wybranym czy określonym układzie fazowym . Doskonałym miejscem do poszukiwań oryginalnych roślin są ogrody mieszczańskie czy ogrody chłopskie które otaczają dawne rezydencje z tego powodu że często rośliny były wyprowadzane że tak powiem, wynoszone z ogrodów przez pracujących tam robotników. Badania palinologiczne czyli analiza pyłków, która pozwala poznać gatunki roślin rosnących na danym terenie nawet przed setkami lat. Badane są bowiem osady z poszczególnych warstw utworów geologicznych. Badanie to ma szczególne znacznie dla poznania składu wielogatunkowych nasadzeń obrzeży roślin cebulowych, jednorocznych. Kolejne takie badania to analiza szczątków karp. Dzięki niej można poznać gatunki drzew, czy też drzewa np. solitera jakiegoś ważnego dla kompozycji założenia, a po którym ostał się tylko fragment karpy, ale dzięki temu badaniu możemy odkryć jaki to był gatunek drzewa. No i jeszcze badania archeologiczne, z zasady metodę tę stosuje się stopniowo, zaczynając od działań nieinwazyjnych do silnie przekształcających teren. Do tych prac należą odkrywki i wykopaliska archeologiczne. Zaczniemy od tych mniej inwazyjnych. Badania nieinwazyjne przeprowadza się za pomocą georadaru. Jest to urządzenie które pozwala doprecyzować położenie elementów kompozycji ogrodowej w znanych np. źródłach historycznych. Georadar umożliwia odnalezienie w ziemi bez kopania, za pomocą promieniowania obiektów drewnianych, kamiennych, glinianych czy też metalowych. Do badań średnioinwazyjnych należą przekopy. Jest to skuteczna bardzo metoda do poznania przebiegu dróg historycznych, do rodzajów użytych do tych dróg materiałów, szerokości, profilowania, rodzaju obrzeży, a także można też tą metodą zorientować się jakie były rynsztoki deszczowe itp. Badania archeologiczne odkrywkowe mają sens szczególnie na terenach uprzednio nie przekształconych czy to z powodu inwestycji czy też jakichś innych dużych prac ziemnych, a więc są to tereny o nieprzemieszczonych warstwach kulturowych. Metody odkrywkowa i wykopaliskowa dają dokładne informacje o całym układzie ogrodu w poszczególnych fazach jego istnienia a także jego elementów. Tą metodą można poznać, zlokalizować rodzaj materiałów jakie były użyte do prac takich jak drenaże wodociągi, konstrukcje budowlane, karpy i korzenie drzew, pozostałości fontann, pawilonów, postumentów pod rzeźby, fundamentów pergoli itd. Wszystkie elementy odsłaniane w czasie wykopalisk archeologicznych muszą być udokumentowane opisowo a także i rysunkowo. Do dokumentowania wydobytych czy odsłoniętych z ziemi detali czy struktur architektonicznych po raz pierwszy posłużono się skanerem laserowym. Ten nowatorski sposób wykonania dokumentacji, która rysuje sama te wydobyte znaleziska przedstawia się w postaci cyfrowej i przekłada się na rysunek, podkład geodezyjny i na tych materiałach potem można już pracować projektantom danego ogrodu czyli dodatkowo to ułatwia pracę bo przedstawia niezwykle precyzyjnie rozmieszczenie i formę pokazanych elementów. Jeszcze jest jeden element tych badań tj. taka pogłębiona analiza stanu zdrowotnego drzew. Jest to bardzo ważne działanie, gdyż wyniki mówiące o tej zdrowotności mogą zabytek zielony albo ratować, albo jeśli ich nie ma mogą skazać ten bardzo cenny, najcenniejszy element ogrodu jakim jest zieleń, mogą po prostu doprowadzić do zniszczenia. Często zdarza się, że taka organoleptyczna metoda czy ocena stanu zdrowotnego drzewostanu jest niewystarczająca. Istnieje bowiem prawdopodobieństwo, że wewnątrz pnia występuje rozkład powodowany przez grzyby, czyli istnieje zgnilizna drewna niekorzystna z punktu widzenia zachowania zabytku uwagi na zmniejszenie odporności danego drzewa na czynniki zewnętrzne. Przez wiele lat jedynym dostępnym instrumentem umożliwiającym szczegółową ocenę stanu zachowania wnętrza pnia był świder Presslera. Ta metoda znowu wymaga ingerencji w wewnętrzną tkankę drewna stąd stosowanie jej zwłaszcza w przypadku szczególnie cennych drzew jest co najmniej kontrowersyjna. Z punktu widzenia ochrony zabytkowych drzew najbardziej właściwe są metody do minimum ograniczają destrukcyjny wpływ działania na organizm rośliny. Do takich należą tomografia akustyczna i tomografia prądu elektrycznego z zastosowaniem urządzeń PICUS. Urządzenia te generowane są na obwodzie pnia bardzo płytko wciskane na niecałą grubość kory. Wykorzystują one właściwości fali dźwiękowej (do tego służy tomograf Picus sonic) albo prądu elektrycznego (Picus tretronic) i dostarczają one informacji na temat stanu drewna na jego przekroju poprzecznym. Zasada działania tomografu Picus sonic polega na tym, że prędkość rozchodzenia się fali dźwięku w pniu drzewa zależy od gęstości i elastyczności drewna, natomiast większość uszkodzeń, a w szczególności obecność zgnilizny powoduje zmniejszenie się owej gęstości i elastyczności co w konsekwencji zmniejsza prędkość fali akustycznej. Na podstawie uzyskanych danych komputer generuje tomograf, czyli taką barwną wizualizację przekroju poprzecznego w pniu, która pozwala wnioskować o rozmiarze i lokalizacji defektu wewnątrz drewna a także pośrednio mówi o rodzaju tego defektu ( kolor niebieski i fioletowy oznaczają obszar uszkodzenia danego drewna a kolor brązowy pokazuje drewno nie dotknięte rozkładem). Podobne efekty daje zastosowanie metody która wykorzystuje odmienną zdolność drewna do przewodzenia prądu elektrycznego (picus tretronic) w zależności od jego chemicznych z kolei właściwości. Powstaje więc dwuwymiarowy barwny obraz wnętrza drzewa pokazujący obszary zgnilizny albo próchnicy ale również obszary nie zniszczone ale zawilgocone. Oba urządzenia współpracują z przenośnymi komputerami mają takie same elektrody które przystawia się do pnia drzewa. To badanie trwa tylko kilka sekund, co oszczędza czas badaczowi i co ważne są to badanie nieinwazyjne jednak jest to badanie kosztowne i nie przeprowadza się go raczej na bardzo dużych obszarach. Kończąc ten etap badawczy trzeba powiedzieć jeszcze, tak jak już wspominałam wszystkie badania wyniki analiz muszą być opracowane tekstowo i graficznie. To na dzisiaj tyle, dziękuję państwu i życzę miłych pięknych świąt, fantastycznego sylwestra i szczęścia w nowym roku..