Czy jest coś takiego jak indywidualizacja w szkole?
Edukacja młodego człowieka jest przedmiotem troski, dlatego zajmują się nią różne środowiska naukowe i społeczne. Kim będzie młody człowiek, zależy od tego, jakie drogi wskaże mu szkoła, jak mu pomoże się kształtować i rozwijać. Ważne, że każdy jest inny
i wymaga innego podejścia. Indywidualizacja w procesie kształcenia znajduje akceptację w szeroko rozumianej myśli pedagogicznej, jednak czy podstawa programowa zawiera w sobie ideę indywidualności? Otóż mimo iż pedagodzy są zgodni, że coś takiego jak indywidualizacja istnieje, kontrowersje budzi podstawa programowa, w której nadal jest widoczny stary i nieodpowiedni do potrzeb edukacyjnych człowieka żyjącego
w społeczeństwie demokratycznym sposób ujęcia dziecka.
Podstawa programowa edukacji wczesnoszkolnej to dokument skierowany do nauczycieli nauczania początkowego, w nim zawarta są założenia, cele, ideologia, kierunki
i procesy kształtowania praktyki edukacyjnej. Reformy edukacji: z 1999/2000 i ta z 2009 roku miały na celu poprawić jakość edukacji w ten sposób, by szkoła dawała młodemu człowiekowi umiejętności do włączenia się w nurt współczesnego świata i korzystania z jego dynamicznych przemian. W kolejnych zmianach nadal widać wiele konceptualnych sprzeczności. Powstaje zatem pytanie, dlaczego są trudności z przełożeniem oczekiwań wobec edukacji na postulaty kierowane do nauczycieli?
Warto przypomnieć podstawowe założenia dla edukacji upodmiotowionej, wynikającej z idei indywidualizmu. Otóż edukacja ma być nastawiona na jednostkę, ma wspierać jej rozwój, autonomię, niezależność w myśleniu i działaniu. Ma także pomagać kształtować kompetencje dziecka i budować podstawy systemu wartości, dążyć do dialogu, porozumienia i współpracy we wspólnocie klasowej. Edukacja ma być nastawiona na osiąganie celów ważnych indywidualnie i społecznie.
Przeglądając podstawę programową i analizując zawarte w niej cele kształcenia
oraz zadania szkoły można zauważyć, że indywidualizacja i upodmiotowienie jest założeniem kierunkowym dla przyjętej koncepcji edukacji dziecka. W dokumencie można znaleźć stwierdzenia, które to potwierdzają, oto przykłady: „Celem edukacji wczesnoszkolnej jest wspomaganie rozwoju dziecka” lub „Zadaniem szkoły jest realizowanie programu nauczania skoncentrowanego na dziecku”. Ponadto w podstawie dziecko jako podmiot edukacji jest przywoływane w liczbie pojedynczej. Zatem po wstępnej analizie i interpretacji podstawy programowej klas I-III, można powiedzieć, że główne przesłanie kierowane do nauczyciela to: „podmiotem organizowanych przez nauczyciela praktyk edukacyjnych jest pojedyncze dziecko a nie zbiór uczniów w klasie”.1 Gdyby tak było w rzeczywistości, to ukazane cele
i efekty kształcenia powinny mieć charakter indywidualny i powinny być wskazówką do takiego organizowania środowiska edukacyjnego, które wspiera aktywność rozwojową każdego dziecka. A nauczyciel miałby za zadanie ciągle diagnozować potrzeby i możliwości dzieci oraz wyznaczania ich „strefy najbliższego rozwoju”.
Zakładając, że podstawa programowa koncentruje się na dziecku, należałoby też odnaleźć elastyczne działania edukacyjne nauczyciela, które pozwoliłyby na maksymalizację osiągnięć dzieci i rozwój ich indywidualnych uzdolnień i zainteresowań. Przy skoncentrowaniu uwagi na dziecku, a nie na całej klasie łatwiejsze byłoby dostrzeganie różnych trudności ucznia. Otóż konsekwentne przyjecie zasady edukacji, w której centrum stoi dziecko, powinno prowadzić do tego, że podstawa programowa powinna zawierać przesłanie dla nauczycieli, że ich działania nastawione są na tworzenie takiego środowiska edukacyjnego, które będzie wspierać aktywność ucznia oraz na stwarzaniu takich możliwości i miejsc kształtowania podmiotowych i społecznych kompetencji dziecka. Wszystko to, miałoby na celu przygotowywanie do dalszego uczenia się i adaptacji w dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości.
Szczegółowa analiza podstawy programowej dla klas I-III pokazuje, że nie ma spójności między założeniami budowania nowoczesnej edukacji dziecka a zamieszczonymi
w niej treściami. Józefa Bałachowicz podkreśla, że ujęcie dziecka jako podmiotu jest bardzo powierzchowne, niespójne i mało istotne dla całek koncepcji edukacji. Na potwierdzenie tego, przywołuje to, że efekty edukacji formułowane są w języku wymagań, wiadomości
i umiejętności są takie, by osiągnąć je mógł uczeń przeciętny. Oznacza to, że podstawa programowa wymaga także przeciętnych oczekiwań wobec efektów pracy nauczyciela.
Co oznacza pojęcie uczeń „przeciętny”? Bałachowicz uważa, że w systemie edukacji, który jest nastawiony na jednostkę nie powinno się stawiać oczekiwań wobec niejasno określonej zbiorowości. Zauważa także, że przeciętność nie jest tym, do czego dąży rozwój jednostki. Nauczyciel analizując podstawę programową odczyta wymagania ucznia przeciętnego i będzie to odczytanie negatywne. Oznacza to, że akceptuje się, to że w każdej klasie są uczniowie przeciętni. A szkoła widziana jest nadal jako miejsce kształtowania ludzi o standardach przedmiotowego bycia w świecie. Warto podkreślić, że działania nauczycieli mają ogromną moc, nauczyciele tworzą codzienną praktykę edukacyjną i mają możliwość kształtowania doświadczeń rozwojowych dzieci.
W podstawie programowej klas I-III znajdziemy stwierdzenie: „W sprzyjających warunkach edukacyjnych można kształcenie zorganizować tak, by uczniowie w ciągu I etapu edukacji nauczyli się znacznie więcej”. Po pierwsze, słowo można powinno być zastąpione słowem należy. Otóż wychodzenie poza standardy wymagań zostało pokazane tak, że to nauczyciel w swojej dobrej woli o tym decyduje, może podjąć szersze działania, ale nie ma takiego obowiązku – tak wynika z treści podstawy.
Po drugie, co oznacza pojęcie „sprzyjające warunki”? interpretując fragment, można wywnioskować, że uczniowie o przeciętnych możliwościach nie mają sprzyjających warunków so edukacji. A przecież podmiotowość to nie tylko szacunek do dziecka, ale także tworzenie mi takich warunków, które będą wspomagać rozwój indywidualności
i uspołeczniania, a także poszerzały przestrzeń niezależności, odpowiedzialności i pobudzały do działania społecznego. Zasady te odnoszą się do każdego ucznia, bez względu na jego indywidualne tempo rozwoju i możliwości uczenia się. Prawem dziecka są takie warunki edukacji, które dadzą mu możliwość doświadczenia nauki jako wyzwania, szkoła ma pomagać w poznawaniu siebie i w kształtowaniu swoich kompetencji.
Bałachowicz podkreśla, że oczywiste oczekiwania wobec szkoły nie zostały sformułowane wprost w podstawie programowej. I tak, główne przesłanie kierowane do nauczyciela wynikające z dokumentu to: „realizacja programu nauczania dostosowanego do uczniów o przeciętnych możliwościach”. Badaczka podkreśla, że rangę procesom wychowania, współwychowanka i samowychowania przywróciłoby wprowadzenie do praktyki zalecenia budowania kultury uczenia się uczniów wokół rozwoju ich uzdolnień
i pasji.
Zasada indywidualizacji jest akceptowana w myśli pedagogicznej jak i w praktyce, problem polega na tym, że przybiera ona różne znaczenia. A przyjęcie różnych założeń teoretycznych ma wpływ na tworzenie praktyki edukacyjnej. Podstawa programowa odnosi się do indywidualizacji, ale zgodnie z zasadami dyskursu funkcjonalistyczno-behawiorystycznego.
Bibliografia:
Bałachowicz Józefa, Indywidualizacja jako postulat i konieczność współczesnej edukacji początkowej, [w:] Dziecko-uczeń a współczesna edukacja, red. I. Adamek, Z. Zbróg, Kraków 2011.
Józefa Bałachowicz, Indywidualizacja jako postulat i konieczność współczesnej edukacji początkowej, [w:] Dziecko-uczeń a współczesna edukacja, red. I. Adamek, Z. Zbróg, Kraków 2011, s. 25.↩