XXII. PRZEMIANY SZKOLNICTWA ŚREDNIEGO I WYŻSZEGO W XIX WIEKU ORAZ ICH IDEOLODZY.
Sytuacja szkolnictwa średniego w Europie
Podczas gdy szkolnictwo elementarne rozwinęło się w Europie wolno i pozostawało na niskim poziomie głównie z powodu braku środków materialnych – szkolnictwo średnie w pierwszej połowie XIX wieku rozwinęło się zdecydowanie intensywniej. Zamożne warstwy społeczne otaczały szkołę średnią szczególną opieką bowiem uczyły się tam ich dzieci, dawała ogładę umysłową, przygotowywała do studiów wyższych i specjalizacji w różnych zawodach – była zatem potrzebna zarówno w życiu politycznym, gospodarczym jak i kulturalnym. Na rozwój szkoły średniej wpływ miały zarówno zmiany polityczno-społeczne jak również rozwój nauki oraz prądy filozoficzne.
Neohumanizm i jego wpływ na wychowanie młodzieży
Spośród kierunków filozoficzno-kulturalnych największy wpływ na szkolnictwo średnie wywarł tzw. neohumanizm, który na przełomie XVIII i XIX wieku wpłyną na literaturę, sztukę i myśl społeczną. Podczas gdy stary humanizm budził zamiłowanie do kultury rzymskiej i łaciny, neohumanizm nawiązywał do ideałów starożytnych Greków. Wg neohumanistów ideałem wychowawczym w formowaniu młodzieży powinno być kształcenie na wzór starożytnych Greków – wpajanie w wychowanków tej siły ducha i ciała oraz wrażliwości na dobro i piękno (kalokagathia).
Wpływ neohumanizmu na program szkoły średniej
Pod wpływem neohumanizmu dużo wyżej zaczęto cenić tzw. kształcenie formalne, aniżeli materialne tzn. rozwijanie wewnętrznych sił i zdolności, aniżeli dostarczanie tylko duzej ilości wiedzy,. Kształcenie formalne zapanowało w dydaktyce przez cały XIX wiek. Uznano, że kształcenie materialne zapełnia tylko umysł wiadomościami, nie uszlachetniając go, ani nie wyostrzając – siły duchowe mogą się rozwijać jedynie przez kształcenie formalne – to jest przez ćwiczenie w myśleniu.
Zgodnie z neohumanizmem szczególną wartość kształcącą przypisano językom starożytnym a zwłaszcza greckiemu. Wprowadzono też do programu naukę języka ojczystego w oparciu o lektury oraz propedeutykę filozofii
Wpływ neohumanizmu na organizację szkoły średniej
W reformach szkolnych w duchu neohumanizmu przodowały Niemcy inicjatorem tych reform w szkolnictwie średnim i wyższym w początkach XIX wieku był wybitny neohumanista Wilhelm von Humboldt. Z jego inicjatywy uległy zmianie nie tylko programy nauczania, ale podniosło się znaczenie szkoły średniej i nauczyciela tej szkoły. W 1810 roku wprowadzono specjalny egzamin, dający prawo do wykładania w szkole średniej, co podniosło stopień przygotowania i autorytet nauczyciela szkół średnich. W 1812 roku prowadzono egzamin dojrzałości (matura) jako dowód ukończenia szkoły średniej – gimnazjum i warunek umożliwiający wstęp na uniwersytet. Tylko te szkoły, którym przyznano prawo organizacji matury stały się gimnazjami.
Jan fryderyk Herbart (1776 – 1841) – teoretyk nauczania w gimnazjach klasycznych
Zwolennik Pestalozziego
Profesor filozofii i pedagogii, twórca pedagogiki jako dyscypliny naukowej
Autor Pedagogiki ogólnej i Zarysu wykładów pedagogicznych.
Herbart a pedagogika
Herbart zamierzał nadać pedagogice charakter naukowy, którego wówczas nie miała. Utwory pedagogiczne miały przeważnie formę literacką. H. wyszedł z założenia, że pedagogika może być samodzielna nauką bo ma swój przedmiot i swoje pojęcia, które starał się tak opracować, aby były ścisłe i nie zawierały sprzeczności. Te pedagogikę postanowił oprzeć o 2 nauki pomocnicze: etykę (którą włączył do estetyki) i psychologie. Pierwsza miała wskazywać cel wychowania, druga drogę do niego prowadzącą. Celem wychowania miało być kształtowanie silnych charakterów cechujących się: doskonałością, życzliwością, prawością, słusznością i wewnętrzną wolnością.
Herbart o wychowaniu i nauczaniu
Nie oddzielał wychowania od nauczania. Wg niego przyswajanie dziecku w procesie nauczania jasne wyobrażenia i idee wpłyną niezawodnie na jego postępowanie (tzw. nauczanie wychowujące). W uczeniu należy rozbudzić szerokie zainteresowania i zapewnić mu możliwość zdobycia wszechstronnego wykształcenia silny, dobry charakter i wielostronność zainteresowań stanowią zasadniczy cel postępowania pedagogicznego. Jego zadaniem jest wpojenie młodzieży odpowiednich pragnień i zainteresowań, stworzenie w jej umysłach wewnętrznej nad nimi kontroli oraz wykształcenie dojrzałości sądu.
Herbartowski plan nauczania w gimnazjm klasycznym
Oparty był na neohumanizmie. Dominuja przedmioty humanistyczne.: język ojczysty i literatura, jezyki nowożytne, filologia gracka i łacińska, historia i geografia.
Program nauczania H. jest skierowany do elity społecznej, do której należą chłopcy ze sfer ziemiańskich i zamożniejszych mieszczańskich. Pozostałą młodzieżą niewiele się zajmuje. Wg H. „zakres nauczania zależy od stanu społecznego i majątku”. Także dziewczęta nie potrzebują takiego wykształcenia jak chłopcy.
Znaczenie Herbarta
Jego pedagogika stanowią duży krok na przód w naukowej refleksji nad wychowaniem. Szczególnie cennym i trwałym wkładem w dalszy rozwój dydaktyki okazała się teoria wszechstronnego zainteresowania. Ponadto zdefiniował zasadnicze pojęcia pedagogiczne i je usystematyzował. Jego habilitacja była pierwszą habilitacją z pedagogiki (1802r). od tego momentu zaczęto tworzyć katedry pedagogiki na uniwersytetach niemieckich, na które powoływano uczniów H. lub zwolenników jego systemu.
Powstanie szkół i gimnazjów realnych
Gimnazjum klasyczne było szkoła trudną., drogą , nauka trwała długo. Przygotowywała elitę kulturalną i inteligencje urzędniczą. Nie przygotowywała natomiast do życia gospodarczego., a tymczasem w tym zakresie potrzeby stawały się coraz większe z powodu olbrzymiego rozwoju techniki, przemysłu i handlu. Jednocześnie duża część burżuazji, która pragnęła kierować synów szybko do życia praktycznego, chciała zapewnić im wykształcenie ogólne, ale bez języków klasycznych. W ten sposób powstaje nowy tym szkoły średniej – szkoła realna.
Herbert Spencer (1820- 1903)
Teoretyk kształcenia realnego
Angielski filozof i socjolog
Zwolennik teorii ewolucji Darwina
Twórca tzw. organiczne teorii społeczeństwa
Autor książki O wychowaniu umysłowym, moralnym i fizycznym. – jednej z najpopularniejszych książek pedagogicznych.
Krytyka programu gimnazjum klasycznego i propozycja kształcenia realnego
Według niego szkoła klasyczna jest przeżytkiem, nie daje praktycznego przygotowania do życia, nie aktywizuje ucznia bo opiera się na mechanicznym , pamięciowym nauczaniu i rygorystycznej dyscyplinie.
Wg niego wychowanie powinno przygotować ludzi zdolnych do walki o byt, którzy potrafiliby osiągnąć sukces i powodzenie w swojej działalności. Uczyć należy tego, co powoze w zyciu np. anatomii, fizjologii higienicznej – potrzebnej w indywidualnym bycie, wiedzy matematyczno-przyrodniczej i stosowanej. Widzy fizjologicznej, psychologicznej i pedagogicznej. Wiedza z zakresu nauk społecznych pomocnej przy wypełnianiu obowiązków społecznych. Wiedzy o wypoczynku, do czego potrzebne jest wychowanie estetyczne, literackie, sportowe.
Uczyć należy poglądowo bo jedynie takie kształcenie będzie kształtować sprawności życiowe wychowanka – umiejętność orientacji, zdecydowania i inne cechy potrzebne robotnikowi, kupcowi, technikowi. Bardzo dobrą formą kształcenia jest samouctwo.
Znaczenie Herberta Spencera
Polega ono na tym, że śmiało wykazywał anachroniczny już wówczas charakter tradycyjnego wykształcenia i szkoły klasycznej oraz że przyczynił się do spopularyzowania idei wykształcenia i szkoły realnej z bezwzględna przewagą przedmiotów przyrodniczych i matematyczno – fizycznych, co odpowiadało potrzebom coraz bardziej rozwijających się w swiecie: technice, przemysłowi i handlowi.
Sytuacja uniwersytetów na przełomie XVIII i XIX wieku
W tym okresie uniwersytety przechodziły poważny kryzys.
Życia naukowe przeniosło się poza mury uczelni – do akademii towarzystw naukowych. Rewolucja francuska zlikwidowała uniwersytety, bowiem były osrodkami kształcącymi elitę społeczna, a wiec negującymi ideę równości społecznej. Z czasem w nich miejsce powołano szkoły wyższe o charakterze zawodowym.
Typ francuski.
W miejsce uniwersytetów, zlikwidowanych przez rewolucję powołano różnego typu szkoły specjalne, które przetrwały do 1806 roku, kiedy to Napoleon utworzył Uniwersytet Cesarski. W okręgach na które podzielono Francję, utworzono wyższe uczelnie zawodowe. Ich zadaniem nie było prowadzenie badań ani kształcenie uczonych, ale przygotowywanie kadr zawodowych dla potrzeb państwa. Nie miały one większego znaczenia. Oprócz tych szkół istniały także grandes ecoles.
Typ angielski
Reprezentowany był przez dwa wielkie uniwersytety prywatne – Oxford i Cambridge o luźnej strukturze wewnętrznej. W ich skład wchodziły samodzielne, bogate kolegia, rządzące się autonomicznie. Dominowało w nich kształcenie ogólne. Naukę prowadzono w sposób graniczony, natomiast większość czasu przeznaczano na Zycie zbiorowe i sport, dyskusje polityczne, spotkania towarzyskie. Uniwersytety miały charakter konserwatywny, badań naukowych nie prowadziły, zajmowały się nimi towarzystwa naukowe.
Typ niemiecki
Stanowił najbardziej dojrzałe rozwiązanie. Stworzony przez Wilhelma von Humboldta w postaci założonego w 1810 roku uniwersytety berlińskiego, był wzorem dla innych uniwersytetów niemieckich i europejskich. Zadaniem uniwersytetu niemieckiego było zarówno nauczanie, jak i prowadzenie badań.
Uniwersytety tego typu miały:
Rozwijać badania naukowe
Kształcić uczonych
Kształcić specjalistów potrzebnych do różnych dziedzin gospodarki i kultury narodowej
Samorząd uniwersytecki obejmował wybór dziekanów, powoływanie nowych profesorów, wspólna reprezentację i kierownictwo przez obieralnego rektora i senat akademicki, osbowosc prawna (prawo do posiadania majątku)
Wprowadzenie egzaminów dojrzałości, przedłużenie nauki w gimnazjach ułatwiło uniwersytetom podniesienie poziomu. Wprowadzono także zasady kariery akademickiej i zdobywania stopni naukowych (doktorat, habilitacja), opiniowania prac naukowych oraz formy kształcenia (wykład, ćwiczenia, seminaria). Inne szkoły wyższe starały się naśladować organizację uniwersytetu niemieckiego.
Podsumowanie
Tak kształtował się europejski, XIX- wieczny system edukacyjny, obejmujący szkołę średnią (klasyczna i realna) oraz wyższą (uniwersytety i inne szkoły wyższe).
System ten był jednak możliwy do osiągnięcia tylko dla warstw zamożnych. Dla mas ludowych jeszcze przez długi czas jedna formą zorganizowanego kształcenia pozostawała słaba i źle kształcąca się szkoła elementarna.