STEFANIA SKWARCZYŃSKA – Miejsce teorii literatury wśród innych dyscyplin literaturoznawczych
Teoria literatury jest jedną z dyscyplin literaturoznawcze, które zbliżają się do siebie i wiążą w swoiście w jedną zwartą grupę (nadrzędną) o wspólnym przedmiocie badania (literatura). W związku z czym zachodzi między nimi stosunek przyległości.
Każdą z tych dyscyplin wyodrębnia w tej grupie własne ukierunkowanie badawcze, pewien określony aspekt tej literatury i odpowiadająca jej problematyka oraz dobrane do niej narzędzia badawcze, a więc właściwa metodyka. System metodologiczny czuwa nad prawidłowością działania metodyki badawczej.
Jedność nauki o literaturze wynika z ukierunkowania jej na ten sam przedmiot badania.
Przyległość poszczególnych dyscyplin nie wyklucza żywych ich stosunków wynikłych z oddziaływania jednych na drugie, z ich usługowości wzajemnej lub jednostronnej – i to różnego typu bez wykluczania krytycznej ingerencji jednych z nich na pole badawczego działania innych.
Stopień ważkości wyznacza miejsce konkretnej dyscypliny literaturoznawczej wśród bratnich jej dyscyplin, czyli także określa jej rangę w całości nauki o literaturze.
W ostatecznym rozrachunku rodzaj i stopień fungowania poszczególnej dyscypliny w polu nauki o literaturze, a więc także jej ważkość i jej miejsce wśród bratnich dyscyplin zależy od jej własnego oblicza, od jej indywidualności.
Teoria literatury posiada dwa znaczące rysy decydujące o jej wyrazistej odrębności:
Wynika z tego, że toria literatury jest wśród innych dyscyplin literaturoznawczych jest właśnie (w zasadzie jako jedyna) dyscypliną teoretyczną: niektóre spośród innych można by do niej zbliżyć (np. filozofię literatury, metodologię badań literackich – ale nie są one ukierunkowane na literaturę jako przedmiot badania). Teoria literatury ukierunkowana jest poznawczo na literaturę.. Nie obchodzą jej badawczo indywidualne właściwości konkretnej literatury, konkretnych utworów literackich, konkretnych ich uwikłań w konkretne procesy historyczne itp., ale poprzez te konkrety sama istota, struktura, konstrukcja utworu literackiego, typowość przemian jego struktury w toku procesów historycznych itp., tak więc konkretna litertura staje się dla niej raczej bazą materiałową niż przedmiotem badania. Analityczna obserwacja tej bazy daje oparcie spekulacyjnym wywodom teorii literatury, której zadaniem jest określenie struktury utworu literackiego, wypracowanie pojęć literackich, ustalenie terminologii literackiej, a więc i specyfiki słownictwa nauki o literaturze, wszelka klasyfikacja zjawisk i stanów rzeczy literackich typologizacja ich struktur z pomocą wykonstruowania odpowiedniej liczny jej modeli itd.
Ma w sobie coś z imponderabiliów. Jest nim szczególna godność teorii literatury jako pierwszej w naszym kręgu kulturowym dyscypliny literaturoznawczej i początkowo jedynej, czyli stanowiącej wówczas całość nauki o literaturze.
Powstała w Grecji w IV w. przed Chrystusem wraz z dziełem Arystotelesa Poetyka, a także z drugim jego dziełem Retoryką. Niebawem nastąpił w Grecji a potem w imperium rzymskim jej rozkwit. Po kilku wiekach stagnacji, a to w skutek jej popadnięcia w szkolarski normatywizm, który odebrał jej status nauki, poczęła teoria literatury z niej się wydobywać w XVIIIw.; przezwyciężyła normatywizm w pierwszej połwoei XIX w., a w jego drugiej połowie, w dobie pozytywizmu, odzyskała status nauki. Jednakowoż drugi okres jej potężnego rozkwitu przypadł dopiero na XX wiek. Zdecydowało o tym jej oparcie o nową, antypozytywistyczną lingwistykę, lingwistykę strukturalną, skrystalizowaną u progu XX w.
Kolejnym rysem wyodrębniającym ją od wszystkich dyscyplin literaturoznawczych jest to, że od razu bo już w Poetyce Arystotelesa, ukazała się w pełni swojego charakteru naukowego, a więc jako usystematyzowana całość określonych orzeczeń o literaturze, uzyskanych drogą spekulacyjnych uogólnień, wyprowadzonych z obserwacji literackiej bazy materiałowej i to w jej szerokim zasięgu.
Teoria literatury dzięki swym solidnym fundamentom naukowym pomaga innym dyscyokiną literaturoznawczym, może także wzbogacić się ich wkładem. Poszczególne w niej tematy naukowe związały się w niej w grupy tematyczne, a te utworzyły w niej pewne działy. Poetyka Arystotelesa wyeksponowała jako swoje działy tematyczne: teorię utworu poetyckiego w jego strukturze, konstrukcji, formie, teorię rodzajów i gatunków literackich, oraz zagadnienia tzw. Kategorii estetycznych , komunikacji literackiej, percepcji odbiorczej. Retoryka wyeksponowała teorię wymowy , teorię językowych środków funkcji impresywnej i eksperywnej wypowiedzenia. Teoria literatury z czasem zagarniała w swoje pole widzenia coraz szersze obszary literatury, aby w XX wieku stanąć na gruncie literatury nowszej jako swojej bazy. Dziś daje gwarancję naukowej prawomocności i po prostu prawdziwości orzeczeń teorii literatury tylko jej oparcie się na bazie materiałowej literatury powszechnej. Niejako dominuje bogactwem swojej różnorodnej problematyki oraz nad tym, że dostarcza pojęć literackich, kreuje terminologię nauki o literaturze, tym samym warunkuje charakter naukowy.
Teoria literatury może istnieć bez współobecności innych bratnich dyscyplin, natomiast żadna z nich nie może istnieć bez tego, czym musi ją obdarzyć teoria literatury. Stąd więc wynika, że jest ona dyscypliną podstawową wśród innych dyscyplin literaturoznawczych.