Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego w Kielcach

Wydział: Pedagogiczny i Artystyczny

Kierunek: Pedagogika

Specjalność: Resocjalizacja i profilaktyka społeczna

Rok V

Marta Norejko

Michał Olczyk

Ewelina Rakoczy

Przedmiot: Profilaktyka społeczna

Prowadzący zajęcia: dr Anna Dąbrowska

Rodzina i jej miejsce w systemie oddziaływań profilaktycznych

Kielce 2009

1. Rodzina jako podstawowa grupa społeczna

Rodzina występuje we wszystkich znanych typach społeczeństw i kultur. Teoretyczne analizy i rozważania na jej temat były podejmowane już w starożytności. Współcześni socjologowie i pedagodzy prowadzą rozważania na temat rodziny na dwóch płaszczyznach: rodzina – społeczeństwo oraz rodzina – jednostka – członkowie. W literaturze można spotkać różne definicje rodziny.

W literaturze spotykamy różne definicje rodziny. Pierwszą grupę stanową definicje R. M. Maclavera, C. K. Kirkpatricka, J. Szczepańskiego. Przykładowo Maclaver twierdzi, że „rodzina to grupa określona przez stosunki seksualne odpowiednio unormowane i trwałe, by mogły zapewnić wychowanie i rodzenie dzieci.” Można stwierdzić, że charakterystyczną wspólną cechą tej grupy definicji jest podkreślenie faktu, iż rodzina zapewnia społeczeństwu biologiczną ciągłość i przekaz kulturowy miedzy pokoleniami.

Drugą grupę stanowią definicje sprecyzowane przez R. Keniga i C. K. Coolega’a. Przykładowo pierwszy z nich ujmuje rodzinę jako grupę łączącą członków w związek intymnego uczucia współdziałania i wzajemnej pomocy. Drugi twierdzi, iż rodzina jest grupą pierwotną ze względu na charakter więzi społecznych łączących jej członków, którzy pozostają ze sobą w częstych bliskich, bezpośrednich i intymnych kontaktach. Interesującą cechą w tej grupie jest kierowanie uwagi na wzajemne relacje zachodzące pomiędzy członkami rodziny. Analizując pojęcia rodziny można jednoznacznie uznać rodzinę za małą grupę społeczną.

Porównując rodzinę z innymi małymi grupami społecznymi, rodzina wyróżnia się specyficzną strukturą i specyficznym funkcjonowaniem. Cechy, które podkreślają odmienność rodziny to: wspólne nazwisko, tradycje, wyraźny podział pokoleniowy, sposób wchodzenia do niej nowych członków itp. Rozpatrując rodzinę w kategorii grup społecznych przyjmujemy, że jest to grupa pierwotna, licząca na ogół mało członków.

Zważywszy na pierwszeństwo grupy rodzinnej wobec innych małych grup społecznych, układ rodzinny szczególnie w kontekście rozwoju dzieci ma charakter niezastępowalny. Rodzice stanowią znaczące osoby wpływające na osobowość dziecka i oddziałują również istotnie na proces kształtowania jego postaw. Wg Nimkoffa osobowość danej jednostki kształtuje się zwłaszcza w okresie niemowlęctwa i dziecięcym.

Rodzina jak każda mała grupa posiada swoją specyficzną strukturę. Według S. Ossowskiego struktura społeczna to istniejący miedzy składnikami życia społecznego system międzyludzkich zależności, dysonansów i hierarchii zarówno w nieorganizacyjnej jak i organizacyjnej formie, wynikający ze stosunku i podziału funkcji. Z Tyszka wyróżnia w strukturze rodziny następujące aspekty:

1. psychologiczny (czyli więzi emocjonalne),

2. społeczny (pozycja społeczna, autorytet),

3. kulturowy (normy, wzorce ról społecznych),

4. demograficzny (liczebność).

W literaturze spotykamy wiele typologii rodzin. Przyjmując za kryterium liczbę członków rodziny a także formy organizacyjne życia rodziny, można wyróżnić następujące typy:

1. Rodzina mała (nuklearna) – składa się ze współmałżonków i dzieci; jest to typ rodziny dwupokoleniowej.

2. rodzina duża (wielopokoleniowa) – składa się z dwóch lub więcej rodzin nuklearnych. W jednym domu mieszka kilka pokoleń, uznając patriarchalną władzę ojca. Ten typ rodziny występuje obecnie w krajach trzeciego świata.

3. Zmodyfikowana rodzina wielopokoleniowa – związek rodzin nuklearnych będących w częściowej zależności od siebie. Brak jest hierarchicznej struktury władzy i autorytetu, przy utrzymywaniu intensywnej więzi rodzinnej.

4. Rodzina poligamiczna – łączy kilka związków małżeńskich połączonych w jedna zbiorowość rodzinną. Zwykle jest to związek jednego mężczyzny z kilkoma kobietami (tzw. poligamia). Występuje u niektórych ludów Afryki i wśród muzułmanów.

Swoistym przejawem instytucjonalnego charakteru rodziny są jej funkcje. Socjologowie upatrują sens rodziny jako instytucji społecznej w pełnieniu przez nią funkcji niezbędnych do rozwoju społeczeństwa. Biorąc pod uwagę przeobrażenia i rolę rodziny poprzez wypełnianie funkcji Z. Tyszka wyróżnił najważniejsze:

1. Funkcja prokreacyjna – zapewnienie ciągłości biologicznej społeczeństwu.

2. Funkcja seksualna – służy zaspokojeniu popędu płciowego małżonków. Aktualnie jest bardziej ceniona niż w przeszłości. Brak wystarczającej satysfakcji seksualnej jest obecnie bardziej konfliktogenny niż w przeszłości.

3. Funkcja materialno – ekonomiczna – przejawia się w zdobywaniu środków materialnych niezbędnych do życia.

4. Funkcja kontrolna – zauważalny jest kryzys kontroli społecznej na wszelkich poziomach. Współczesne warunki życia nie sprzyjają roztaczaniu przez rodzinę nieformalnej opieki nad swoimi członkami (np. na skutek anonimowości jednostki poza domem , atomizacji społecznej itp.).

5. Funkcja socjalno – wychowawcza – celem jest przygotowanie członków rodziny do życia w społeczeństwie przez przekazanie im wartości kulturowych. Funkcja ta ulega zawężeniu na rzecz poszerzenia obszarów działania innych instytucji. Tym niemniej oddziaływanie socjalizacyjne rodziny odgrywa fundamentalną rolę dla prawidłowego funkcjonowania człowieka i społeczeństwa.

6. Funkcja kulturalna – zapoznawanie z dziedzictwem kultury, inkulturacja.

7. Funkcja emocjonalno – ekspresyjna – zapewnienie miłości, bezpieczeństwa, poczucia akceptacji, poparcia, bliskości.

Podsumowując należy stwierdzić że dana funkcja rodziny służy zaspokajaniu potrzeb jednostki oraz potrzeb lub wymogów społeczeństwa. Prawidłowe wypełnianie lub niespełnienie przez rodzinę jej funkcji ma dla jej członków olbrzymie znacznie i daleko idące konsekwencje. Dzieje się tak, dlatego że rodzina odgrywa szczególnie istotną rolę w wychowaniu młodego człowieka, ponieważ właśnie w tym środowisku przebiega jego życie i działalność. Właśnie tu kształtuje się osobowość jednostki, jej postawy i zachowania. Negatywny wpływ środowiska rodzinnego zdezorganizowanego przykładowo przez alkoholizm lub przestępczość rodziców, brak spełniania podstawowych funkcji opiekuńczych, uwidacznia się przede wszystkim w przebiegu nauki szkolnej dzieci i młodzieży a także w kolejnych etapach życia (w powstawaniu niedostosowań społecznych, chuligaństwie i przestępczości młodzieży).

1. Rodzinne uwarunkowania przestępczości nieletnich

Z najwyższym niepokojem obserwuje się w naszym kraju przejawy głębokiego kryzysu moralnego, który obejmuje także dorastającą młodzież. Daje o sobie znać zachwianie wielu istotnych norm i wartości, nasilenie agresji i brutalności. Niewydolność wychowawcza różnych instytucji oraz dysfunkcje wielu podsystemów społecznych powodują zachowania dewiacyjne i zaburzenia wśród dzieci i młodzieży. Chodzi tu o takie zjawiska nieprzystosowania społecznego, jak: ucieczki z domu i wagarowanie, częste kontakty ze środowiskiem zdemoralizowanych kolegów, dokonywanie kradzieży i innych przestępstw, picie alkoholu, nadużywanie środków odurzających, demoralizację seksualną, wandalizm, zachowania agresywne oraz zamachy samobójcze i samouszkodzenia.

Przestępczość nieletnich, jako problem społeczny, nosi w sobie znaczny potencjał niebezpieczeństwa, większy niż pozostałe odmiany przestępczości. Skuteczność zapobiegania temu negatywnemu zjawisku wymaga dokładnego poznania przyczyn, struktury oraz nasilenia działań profilaktycznych, jak również ich związków z warunkami środowiskowymi i społecznymi. Waga tego problemu polega również na tym, że wejście nieletnich na drogę przestępstwa pozostawia trwałe deformacje osobowości, bardzo trudne do naprawienia w wieku dojrzały. Szczególne niebezpieczeństwo powstania zjawisk patologii społecznej polega na tym, że proces wykolejenia się nieletnich rozpoczyna się zazwyczaj od drobnych negatywnych społecznie zachowań, na które nie reaguje się, bądź uważa się je za mało istotne.

Przez dłuższy okres czasu uważano, iż w badaniach nad przestępczością nieletnich trzeba koncentrować się nad sytuacją rodzinną dzieci i młodzieży, jako że to środowisko odgrywa pierwszoplanową rolę socjalizacyjną. Aktualnie prezentowany jest pogląd, iż istotny wpływ w socjalizacji wywierają także inne środowiska: grupy rówieśnicze, szkoła, środowisko lokalne i mas-media. Wśród czynników egzogennych ważne są interakcje, jakie zachodzą pomiędzy rodziną, szkołą i grupą rówieśniczą.

Dysfunkcjonalny dom rodzinny staje się źródłem przykrości, podłożem napięć i frustracji. Liczne badania prowadzone pod kierunkiem Brunona Hołysta wskazują, że zdecydowana większość zarejestrowanych nieletnich przestępców wychowuje się w rodzinie o skumulowanych czynnikach negatywnych: przestępcze wzorce zachowań, alkoholizm rodziców lub rodzeństwa, brak emocjonalnej więzi rodzinnej, zachowania agresywne, porzucenie rodziny przez jednego z rodziców, brak pozytywnych wzorców stosunku do pracy i realizowania ról społecznych. Do tego dochodzą takie negatywne zjawiska, jak: prostytucja, narkomania, stosowanie niewłaściwych metod wychowawczych (niekonsekwencja i rygoryzm, nadkompensacja w zaspakajaniu potrzeb dziecka), niepełna struktura rodziny, złe pożycie rodziców, niski poziom wykształcenia rodziców i niski poziom kultury rodziny, pozbawienie opieki (sieroctwo naturalne i społeczne), brak środków materialnych (wzrastające dziś bezrobocie), brak dostatecznej opieki i kontroli w związku z pracą zawodową obojga rodziców, zaburzenia funkcjonalne rodziny. Dezintegracja rodziny, jak podkreśla Maria Ziemska, staje się „…kolebką zaburzeń osobowości, psychopatii, nerwic, schorzeń psychosomatycznych, a jedynym ratunkiem dla jednostki, której zagraża rodzina jest izolacja od patologicznego wpływu.”

Niekorzystnie na rozwój psychospołeczny dzieci i młodzieży wpływają dewiacje w zachowaniu rodziców. Są one często następstwem niedostatku, złych warunków mieszkaniowych, nieudanego małżeństwa, niepowodzeń doznawanych w działalności zawodowej czy życiu osobistym, nie spełnionych często planów i aspiracji. W konsekwencji, na co zwraca uwagę Zbigniew Skorny, „spełniają one funkcję sytuacji frustracyjnych stymulujących społeczne zachowania rodziców, naśladowane następnie przez dziecko.”

Z przeprowadzonych na terenie Kościerzyny (województwo gdańskie) badań wśród nieletnich wynika, iż 69% przestępców wywodzi się z rodzin rozbitych lub takich, w których występowały: alkoholizm, awantury i bójki, a także przestępczość ojca (kryminogenność) lub brata, brak opieki i kontroli nad młodocianymi oraz stosowanie niewłaściwych metod wychowawczych. Rodziny tzw. przestępcze, w których występowała karalność rodziców, opiekunów lub rodzeństwa, dostarczyły negatywnych wzorców postępowania. Ucieczki z domu prawie zawsze wiązały się z manifestacją negatywnego stosunku młodych do rodziny.

Naruszenie więzi emocjonalnych w rodzinie, osłabienie lub ich zerwanie uważane jest za główną przyczynę wykolejenia społecznego. Niezaspokojenie podstawowych potrzeb psychicznych, zwłaszcza takich, jak: pewności i bezpieczeństwa, solidarności i łączności z bliskimi osobami, miłości, akceptacji i uznania wywołuje poczucie zagrożenia, lęk, niepewność. Patologiczne zachowanie młodzieży stanowi reakcję na sytuację, w której przyszło jej żyć, której nie akceptują i którą chcą zmienić.

Główną przyczyną wykolejenia się dzieci i młodzieży nie jest rozwód rodziców, lecz ich patologiczne zachowanie. Niewłaściwa atmosfera wychowawcza w rodzinie, wynikające ze złego pożycia i niezgodnego współżycia rodzeństwa, a nade wszystko ze stosunku emocjonalnego rodziców do dzieci, determinuje sposób w jaki dziecko odbiera ich postawy i zachowania w różnych sytuacjach.

Z przeprowadzonych badań wynika, iż działalność wielu instytucji, m.in. rodziny, zamiast zmniejszać zagrożenia patologią, staje się często jej źródłem: wywołuje stresy, lęki, agresję, prowadzi do różnego rodzaju wypaczeń. Nadal groźnym zagrożeniem dla rodziny jest alkoholizm. Około 1,5 miliona dzieci wychowuje się w rodzinach niepełnych, rozbitych i zdemoralizowanych.

Zdaniem socjologów obniżenie się wieku przestępców wynika z poczucia zagrożenia społecznego. Tysiące rodzin żyją na pograniczu ubóstwa lub wręcz w nędzy, a ich dzieci od najmłodszych lat muszą uczyć się radzenia sobie w życiu. Już nawet 10 i 11-letnie dzieci dopuszczają się różnego rodzaju przestępstw, a szczególnie włamań do samochodów, piwnic, altan. Również w najcięższych zbrodniach uczestniczą prawie jeszcze dzieci.

Rodziny nieletnich przebywających w Młodzieżowych Ośrodkach Wychowawczych, Schroniskach dla nieletnich i w Zakładach Poprawczych wymagają natychmiastowych zabiegów kompensacyjnych. Zwrócono na nie uwagę dopiero w czasie rozpraw sądowych, a więc w chwili gdy na wszelkiego rodzaju działania zaradcze było już za późno. Działania profilaktyczne w tym kierunku powinny dotyczyć głownie struktury rodziny. Rozpoznanie środowiska przez nauczycieli byłoby pierwszym podstawowym krokiem czynności profilaktycznych. Wielu rodziców – w toku rozmów – prosi o pomoc w rozwiązaniu problemów wychowawczych. Istnieje potrzeba sprzężenia profilaktyki społecznego wykolejenia nieletnich z profilaktyką i terapią nadużywania alkoholu przez rodziców oraz innych zachowań dewiacyjnych.

1. Systemy profilaktyki i opieki nad rodziną

Wraz z wprowadzeniem reformy systemu edukacji Ministerstwo Edukacji Narodowej zdecydowało o realizacji prorodzinnej reformy opieki. Za najważniejsze celu uznano:

1. Zmianę strategii zastępowania rodziny przez instytucje na rzecz jej wspierania przez system profilaktyki.

2. Odtworzenie naturalnej odpowiedzialności za los dziecka którą powinny ponosić osoby najbliższe.

3. Poszerzenie oddziaływania najbliższych form profilaktyki (edukacyjnych programów profilaktycznych, zajęć pozalekcyjnych, poradnictwa rodzinnego).

4. Podniesienie jakości usług profilaktycznych i opiekuńczych w tym rozszerzenie i wprowadzenie nowych rodzinnych form opieki, oraz wychowania integracyjnego.

5. Ograniczenie dysproporcji w rozwoju sieci form profilaktycznych i opiekuńczych.

Chcąc uzyskać dobre efekty wyznaczonych celach należy zastosować następujące zasady:

1. bliżej – środowiska naturalnego dziecka unikając jego izolacji;

2. wcześniej – wyprzedzając pogłębianie się problemów dziecka i rodziny;

3. krócej – aby rodziców i dziecka nie uzależniać od pomocy i opieki;

4. taniej – stosując profilaktykę jeśli zaistnieje potrzeba zastępowania rodziny formami prorodzinnymi.

Wybrane zadania opiekuńczo wychowawcze realizowane przez samorządy lokalne:

1. w zakresie edukacji i wychowania:

   1. przedszkola publiczne oraz szkoły prowadzone są przez samorządy lokalne (finansowanie działalności w granicach obwodów);

   2. gmina może zakładać i prowadzić specjalne przedszkola. Powiat organizuje i prowadzi szkolnictwo specjalne, szkoły o profilu sportowym i artystycznym, szkolnictwo średnie, poradnie psychologiczno pedagogiczne, palcówki opiekuńczo wychowawcze, resocjalizacyjne;

   3. samorząd wojewódzki prowadzi szkolnictwo wyższe, biblioteki pedagogiczne;

2. w zakresie ochrony zdrowia:

   1. gmina organizuje pomoc terapeutyczną, rehabilitacyjną i prawną dla osób z problemem alkoholowym i ich rodzin. Prowadzi profilaktykę społeczną.

   2. powiat prowadzi miedzy innymi szpitale, domy pomocy społecznej, ośrodki terapii uzależnień.

3. w zakresie pomocy społecznej:

   1. do zadań własnych gminy należy prowadzenie domów pomocy społecznej i ośrodków wsparcia o zasięgu lokalnym. Do gminy można się zwrócić o zasiłek celowy, pomoc rzeczową, bilet kredytowy, a nawet pożyczkę na ekonomiczne usamodzielnienie;

   2. w powiatach powstaną powiatowe centra pomocy rodzinie gdzie będzie organizowana pomoc dla rodzin bezrobotnych centra będą prowadzić specjalistyczne poradnictwo i rehabilitację osób niepełnosprawnych. Jego kierownik będzie mógł wytoczyć powództwo o alimenty i do niego będzie się kierować wniosek o ustalenie stopnia niepełnosprawności;

   3. centra obok gmin uzyskały prawo do ustalenia uprawnień do zasiłków rodzinnych i pielęgnacyjnych;

   4. w powiecie będą działać ośrodki interwencji kryzysowej (dostępne całą dobę specjalistyczne usługi psychologiczne, prawne, hotelowe dla osób i rodzin) udzielają pomocy ofiarom przemocy wspomagają wychowanków placówek wychowawczych, zakładów resocjalizacyjnych dla nieletnich i rodzin zastępczych;

   5. na starostę nałożono obowiązek organizowania pomocy w rodzinach zastępczych;

   6. samorząd województwa ma sporządzić bilans potrzeb i środków na pomoc społeczną oraz kształcić służby społeczne. Wojewoda nadzoruje placówki pomocy społecznej i opiekuńczo wychowawcze oraz kontroluje przestrzeganie przez nie standardu świadczonych usług.

1. Znaczenie programów profilaktyki i wspomagania rodziny

Kondycja współczesnych polskich rodzin budzi niepokój. Wiele z nich znajduje się w szczególnie trudnej sytuacji życiowej – nie znaczy to jednak, że nie można im już pomóc. Trzeba wyciągnąć pomocną dłoń do tych, pozostają w tyle, którzy nie nadążają za tempem dzisiejszego życia, którzy na swojej drodze życiowej nie potrafili pokonać na czas pojawiających się problemów. Kryzys, w obliczu którego się znaleźli może mieć charakter przejściowy i wcale nie jest przesądzone, iż nie potrafią go zwalczyć.

Celem programów profilaktycznych jest osiągnięcie takiego poziomu funkcjonowania rodziny, który umożliwi jej pokonanie kryzysu a także pomoże znaleźć lepsze sposoby radzenia sobie w życiu tak, aby mogła sama decydować co jest dla niej najwłaściwsze. Program przewiduje działania skupione wokół takich problemów, jak: pomoc całej rodzinie (materialna, usługowa, profilaktyczno – interwencyjna), wspieranie rodziców w wypełnianiu funkcji rodzicielskich, zastosowanie różnych form pomocy w stosunku do dzieci. Program powinien być elastyczny i otwarty na sytuacje z jakimi można się spotkać w rodzinie. Nie jest on gotową receptą na uzdrowienie sytuacji rodziny dysfunkcyjnej, ale należy pamiętać, że różne formy pracy nad rozwiązaniem problemów rodziny prowadzą do poprawy sytuacji każdego z jej członków..

Udzielając wsparcia rodzinie należy pamiętać, że człowiek objęty nadmierną i ciągłą pomocą społeczną czuje się jak jednostka ubezwłasnowolniona. Chcąc pomóc potrzebującym, należy raczej likwidować przyczyny ich bezradności – niż jej skutki. Musimy być pod tym względem bardzo rozważni. Brak rzetelnej koordynacji między osobami, instytucjami odpowiedzialnymi za pomoc rodzinie, wszelkie niejasności tzw. „odsyłanie z kwitkiem”, powoduje, że na profilaktykę jest już za późno. Problemy narastają i często najlepiej jest je „utopić w alkoholu”. Pomoc zaoferowana na tym etapie jest już raczej mało skuteczna, ponieważ podopieczni pomocy społecznej Niue chcą podjąć się leczenia odwykowego. Nie chcą, nie mogą i nie potrafią wychowywać własnych dzieci. Pozornie utrzymują z nimi kontakt w domach dziecka, aby nie utracić całkowitej władzy rodzicielskiej. Dzieci obserwując sposób zachowania rodziców i ich podejście do życia, powielają te wzorce, uważając, że wszystko im się należy. W ten właśnie sposób wzrasta kolejne pokolenie podopiecznych pomocy społecznej.

1. Bibliografia

1) Młodzież a współczesne dewiacje i patologie społeczne, pod red. Andrzej Mietz, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1994.

1) Pomoc dzieciom zagrożonym patologią środowiska rodzinnego i lokalnego, red. Maria John-Borys, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1997.

2) Profilaktyka i wspomaganie pedagogiczne rodziny, red. Leszek Albański, Kolegium Karkonoskie (Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa), Jelenia Góra 2001.

3) Zapobieganie demoralizacji nieletnich, red. Zbigniew Sobolewski, Franciszek Kozaczuk, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Rzeszowie, Rzeszów 1990.