SKŁADNIOWE ŚRODKI STYLISTYCZNE

Zdanie to podstawowa jednostka informacyjna każdego tekstu. Służy logicznemu porządkowaniu treści oraz eksponowaniu treści istotnych dla piszącego, a od jego budowy zależy, czy intencja autora oddana zostanie poprawnie. Wartość stylistyczna zdania przejawia się w:

• rodzaju i budowie zdań

sposobach ich łączenia

ekspresywnym wykorzystaniu długości zdań

zagęszczeniu i powtarzalności pewnych konstrukcji

różnorodności zastosowanych środków konstrukcyjnych

Dla charakteru ekspresji kluczowa jest długość zdań. Zestawienie ze sobą zdań długich i krótkich pozwala osiągnąć kontrast i zapobiega znużeniu czytelnika.

DŁUGOŚĆ ZDAŃ

Zdania długie

Wielokrotnie złożone zdania zwalniają tempo wypowiedzi oraz utrudniają zrozumienie jej treści – niosą niebezpieczeństwo rozchwiania poprawnej budowy zdania. Zalecane są w tekstach doświadczonych użytkowników polszczyzny, adresowanych do odbiorców o dużej sprawności językowej.

Zdania krótkie

Zdania krótkie dynamizują wypowiedź i obdarzone są dużym ładunkiem ekspresywnym. Przekształcanie zdań długich w krótkie czyni tekst bardziej przejrzystym, a sens wypowiedzi czytelniejszym.

Odwaga może wyrodzić się w lekkomyślną i niemądrą brawurę, sprawiedliwość praktykowana bardzo rygorystycznie, bez uwzględnienia komplikacji życia i okoliczności łagodzących w różnych naszych wykroczeniach, staje się z czasem okrucieństwem i przykrywką dla zadowolonej z siebie pychy sprawiedliwego; prawdomówność może być uprawiana jako brutalność i niewrażliwość na ludzkie przykrości i cierpienia (~Leszek Kołakowski)

Sierpień. Wciąż jest. Co otworzę balkon, to wpadam w wielki dzień. Ludzie w koszulach bez marynarek. Ludzie w cienkich strojach idą Kredytową, nadchodzą, powiewają na słońcu i w cieniu, tymi koszulami, kieckami, długimi włosami i idą, idą. (Miron Białoszewski)

SPOSÓB ŁĄCZENIA ZDAŃ

Zdania możemy łączyć współrzędnie lub podrzędnie - za pomocą spójników lub bezspójnikowo.

Zdania łączone współrzędnie, za pomocą spójników łącznych – a więc lub, albo, i, oraz, zalecane są w tekstach, których treścią nie jest dochodzenie zależności między faktami lub zdarzeniami. Spójniki przeciwstawne, czyli a, natomiast, zaś, ale, lecz trafnie oddają kontrasty, a spójniki wynikowe, takie jak dlatego, więc, zatem, toteż, dlatego też – przydatne są przy wnioskowaniu.

Zdania złożone podrzędnie charakteryzuje duży stopień intelektualizacji – nadają się do opisu związków i przedstawiania rozumowania, występują najczęściej w tekstach naukowych. Łączone są spójnikami (że, bo, ponieważ, aby, by, żeby) oraz zaimkami względnymi – kto, co, kiedy, gdzie,jak, jaki, który)

SYNONIMIA SKŁADNIOWA

Przy redagowaniu tekstu, oprócz unikania powtórzeń wyrazów, powinno się również unikać powtórzeń składniowych. Składnia polska charakteryzuje się bogatą synonimią, w związku z czym piszący ma duży wybór konstrukcji składniowych, dzięki którym oddać może ten sam sens wypowiedzi.

Jednak, powtórzenia wyrazów, jeśli użyte są celowo i w odpowiednim kontekście, mogą stanowić atrakcyjny stylistycznie zabieg, mają bowiem silny walor ekspresywny. Muszą być jednak stosowane w bliskim sąsiedztwie zdań, które zbudowane są według tego samego schematu – jest to paralelizm składniowy. Może przybierać postaci:

• anafory – powtórzenie znajduje się na początku kolejno następujących po sobie jednostek składniowych (zdań lub fraz)

epifory – powtórzenie znajduje się na końcu sąsiednich jednostek składniowych

anafora: Nie wolno nam życzyć sobie, by wszyscy byli doskonali. Czyste pranie, czysta oszczędność!

Epifora: Każdy dorosły człowiek pragnie akceptacji. I dziecko podobnie... pragnie akceptacji.

Powtórzenia najczęściej spotkać można w utworach poetyckich. Służą do eksponowania istotnych treści oraz pełnią funkcję opóźniającą, skupiając uwagę czytelnika, przez zmuszenie go do oczekiwania.

np. Wynik sprawdzianu okazał się całkiem, całkiem... pozytywny.

SZYK WYRAZÓW

Szyk wyrazów w języku polskim jest zasadniczo swobodny. Właściwa kolejność elementów w zdaniu ułatwia zrozumienie wypowiedzi – wskazuje najistotniejszy informacyjnie fragment zdania, który umieszczany jest zazwyczaj na jego końcu. Jest szczególnie istotny w teście pisanym, w którym osoba wypowiadająca się nie ma możliwości podkreślić określonych elementów za pomocą akcentu zdaniowego.

W poniedziałek prezydent odleci do Stanów.

Prezydent odleci do Stanów w poniedziałek.

Szyk neutralny to taka kolejność wyrazów w zdaniu, w której wyrazy gramatycznie ze sobą powiązane znajdują się obok siebie. Taki sposób budowania wypowiedzi najczęściej występuje w tekstach użytkowych, których celem jest przekazanie jakiejś informacji.

Szyk przestawny (inwersyjny) jest stosowany w tekstach artystycznych, nie powinien on jednak zakłócać odbioru tekstu przez koncentrację czytelnika na formie wypowiedzi, a nie jej treści oraz prowadzić do rozchwiania budowy zdania przez utratę związków pomiędzy podmiotem i orzeczeniem, podmiotem i przydawką, czy orzeczeniem i dopełnieniem.

Szczególnie istotny jest związek rzeczownika z jego określeniem przymiotnikowym. Pozycja przymiotnika jest ściśle określona:

• przy nazywaniu cechy przygodnej przedmiotu lub osoby, występuje on przed rzeczownikiem (wysoki dom, uroczy zakątek)

przy nazywaniu cechy gatunkującej, występuje po rzeczowniku, często tworząc w ten sposób wyrażenie o charakterze terminu (szkoła podstawowa, zdanie pojedyncze)

Zmiana szyku może nieść za sobą zmianę całego wyrażenia, np. aktor komiczny i komiczny aktor.

PARTYKUŁY

Wyrazy, które nie wiążą się bezpośrednio z treścią poszczególnych zdań, jak np. dopiero, jeszcze, już, tylko, na pewno, chyba, prawdopodobnie, nieomal, prawie, niestety, ewentualnie, naprawdę, sygnalizują stosunek nadawcy do wypowiedzi lub stosunek treści zdania do rzeczywistości. Powinny być umieszczane bezpośrednio przed wyrazem nazywającym przedmiot refleksji piszącego:

Chyba Tomek tutaj był [nie ktoś inny]

Tomat chyba tutaj był [nie gdzie indziej]

SPÓJNIKI, PRZYIMKI I ZAIMKI

Spójniki, przyimki i zaimki względne oddają wzajemne relacje między wyrazami.

- Spójniki przecież, więc, wszak, zatem, powinny być umieszczane pomiędzy zdaniami składowymi w zdaniach współrzędnie złożonych i po pierwszym wyrazie zdania samodzielnego, które nawiązuje do poprzedniego kontekstu:

Byłem w tym kraju zaledwie kilka dni, więc wiele nie widziałem.

Byłem w tym kraju zaledwie kilka dni. Wiele więc nie widziałem.

• Spójniki zaś i bowiem powinno się umieszczać po pierwszym wyrazie zdania lub dalej.

Zaimek który umieszcza się na pierwszym miejscu w zdaniu podrzędnym, np. Nie warto kupować samochodu, którego cena przekracza jego wartość.

PARENTEZA to wprowadzenie do zdania elementów ubocznych, dopowiedzeń, które nie wiążą się ze zdaniem formalnymi związkami składniowymi. Służą one do wprowadzania treści drugorzędnych, uwydatniania konkretnych członów wypowiedzi lub kwalifikacji emocjonalnych i moralnych zdarzeń. Ze względu na rozbijanie wypowiedzi, często umieszczane są w nawiasie lub pomiędzy myślnikami, zazwyczaj przyjmują formę zdań wykrzyknikowych i pytających.

np. Decyzją odpowiednich władz (Władz?) drzewa musiały ustąpić miejsca drugiej jezdni.

EKSKLAMACJE

Zdania wykrzyknieniowe, a więc eksklamacje, występują w tekstach o dużym nacechowaniu ekspresywnym, z dużą dawką patosu, jak mowa pogrzebowa, czy przemówienie polityczne. Są wyrazem emocjonalnego zaangażowania piszącego, mogą przybierać kształt apostrofy lub pytania, często retorycznego.

ANTYTEZA, to nacechowana ekspresywnie forma logiczno-składniowego ukształtowania wypowiedzi. Polega na ujęciu treści przeciwstawnych w jedną całość składniową, często występuje w argumentacji, tytułach prasowych i sloganach reklamowych

np. Twój wybór – nasz kredyt.

ELIPSA to środek składniowy kondensujący przekazywane wypowiedzi: polega na pominięciu lub zastąpieniu myślnikiem jednego z członów składowych zdania.

np. Jedni przyjechali z miasta, inni – ze wsi. (pominięty człon: przyjechali)

Może być ona jednak stosowana według ściśle określonych reguł – w wypadku, gdy określona forma łączy się z częściami mowy w różnych przypadkach gramatycznych, zastosowanie elipsy nie jest dozwolone (rzeczownik + przyimek - np. przed zebraniem (miejscownik) - i po zebraniu (celownik), czasownik + rzeczownik – Pokochał i ożenił się ze starszą o 10 lat Joanną – źle, Pokochał starszą o 10 lat Joannę i ożenił się z nią – zastąpienie rzeczownika zaimkiem)

ZDANIE PYTAJĄCE może służyć wyrażaniu emocji nadawcy, oddziaływaniu na uczucia i przekonania odbiorcy, a także zapraszać do „dialogu” z autorem. Często występuje podczas wykładów i prezentacji, podczas formułowania problemu, który zostanie omówiony, a także w artykułach prasowych, stanowiąc oś konstruktywną.

Skoro nie można walczyć z każdym, bijmy się przynajmniej o nasze dzieci. Czy to je ochroni? Zapewne nie, bo przecież jest internet, telewizja. Nie znaczy to, że musimy ułatwiać zadanie tym, którzy na deprawacji młodego pokolenia chcą zarobić. Czy takie zakazy stwarzają niebezpieczeństwo, że zaraz kilku najgorliwszych rozszerzy ograniczenia cenzury obyczajowej na krytykę posłów, radnych czy prezydentów? Niebezpieczeństwo jest ogromne, łatwo tu wskazać niektórych posłów. Co wtedy? Nie pozostaje nam nic innego, jak rzucić się do walki z tymi cenzorami. („Nowy Dzień”)

Typem wypowiedzeń pytajnych są pytania retoryczne, czyli wypowiedzi o formie pytania, które nie wyrażają intencji pytajnej. Mogą one pełnić funkcję wniosków lub argumentów, ze względu na zabarwienie emocjonalne są zdecydowanie bardziej wyraziste niż zdania oznajmujące.

ANAKOLUTY to konstrukcje składniowe wykolejone, zbudowane bez przestrzegania zasad formalnologicznych. Należy ich unikać w tekstach użytkowych, w wypowiedziach artystycznych natomiast mogą występować jako środki stylistyczne imitujące żywą mowę.

np. Poza zdawkowymi informacjami na temat katastrofy policja nabrała wody w usta, zamiast: Policja przekazała zdawkowe informacje na temat katastrofy, po czym nabrała wody w usta.

Żywą mowę może imitować również potok składniowy, czyli nie uporządkowane, pozbawione logiki, rozbudowane wypowiedzenie, stosowane często podczas stosowania metody strumienia świadomości.

SŁOWNICTWO O OGRANICZONYM ZASIĘGU

Wyrazy neutralne, a więc takie, których można używać w każdym typie tekstów, stanowią tylko część zasoby leksykalnego. Są to np. rzeczowniki pies, człowiek, przymiotniki: mały, cichy, czy czasowniki spać, mówić.

Pozostałe słownictwo to wyrazy stylistycznie nacechowane, które mają określony zakres użycia, poza którym nie mogą być stosowane. Są to:

Kolokwializmy, a więc wyrazy i wyrażenia charakterystyczne dla stylu potocznego, używane w bezpośrednich kontaktach równorzędnych osób, które użyte w innym wypadku mogą oznaczać brak szacunku dla rozmówcy - są to np. kumpel = kolega, przekręt = oszustwo

Kancelaryzmy, czyli wyrazy i wyrażenia typowe dla języka instrukcji, regulaminów i tekstów prawnych – np. uiszczać, usługobiorca

Profesjonalizmy – wyrazy i wyrażenia stosowane w komunikacji nieoficjalnej grup zawodowych, odnoszące się do realiów wykonywanego zajęcia; użyte w innym wypadku mogą powodować niezrozumienie przekazu, no. Haftować = improwizować u aktorów, opisówka = gramatyka opisowa u studentów

Scjentyzmy (terminy) to wyrazy i wyrażenia o znaczeniu naukowym lub technicznym, których zasięg ograniczony jest do specjalistycznych tekstów lub wypowiedzi z określonej dziedziny wiedzy, które użyte w nadmiarze mogą zmniejszać komunikatywność tekstu – np. legastenia, immersja

Regionalizmy, czyli wyrazy i wyrażenia, które występują wyłącznie na określonym, ograniczonym obszarze – są to słowa związane z lokalną tradycją, odpowiedniki wyrazów ogólnopolskich, lub wyrazy występujące w języku ogólnopolskim, których znaczenie zostało zmienione. np. wielkopolskie gzik, luntrus, kij w znaczeniu piętro

Dialektyzmy (gwaryzmy), a więc wyrazy i wyrażenia, używane wyłącznie przez osoby mówiące daną gwarą, czyli odmianą polszczyzny funkcjonującą na wsi. Określają one elementy rzeczywistości wiejskiej, dla których nie funkcjonują odpowiedniki w języku ogólnopolskim. Część z nich przenika do języka ogólnego, jak np. wyrazy z gwary podhalańskiej – smrek, oscypek

Biblizmy – wyrazy, wyrażenia i zwroty zaczerpnięte z Biblii, które czynią tekst bardziej erudycyjnym, nadając mu charakter książkowy i podniosły (hiobowe wieści, umywać ręce). Niektóre biblizmy weszły do powszechnego użycia i są odbierane jako wyrażenia potoczne, np. cham.

Poetyzmy to wyrazy i wyrażenia spotykane w tekstach konstruowanych w stylu artystycznym, np. grom, goreć.

Archaizmy, czyli wyrazy, które wyszły już z użycia, lub używane wyłącznie przez pokolenie najstarsze, nazywane wtedy wyrazami przestarzałymi. Mają nacechowanie stylistycznie, mogą czynić tekst podniosłym i uroczystym. np. krynica – źródło, zaćma – ciemność

Historyzmy – słowa, które wyszły z użycia z przyczyn pozajęzykowych, stosowane w opisach realiów językowych danej epoki – np. giermek, kolaska