Kodeks cywilny. Komentarz

red. prof. dr hab. Krzysztof Pietrzykowski

Rok wydania: 2008

Wydawnictwo: C.H.Beck

Wydanie: 5

Komentowany przepis

Art. 392. [Umowa o zwolnienie dłużnika] Jeżeli osoba trzecia zobowiązała się przez umowę z dłużnikiem zwolnić go od obowiązku świadczenia, jest ona odpowiedzialna względem dłużnika za to, że wierzyciel nie będzie od niego żądał spełnienia świadczenia.

1. W umowie o zwolnienie dłużnika z obowiązku świadczenia osoba trzecia, która nie uczestniczy w stosunku prawnym łączącym dłużnika i wierzyciela (albo takim, który ma dopiero powstać), zaciąga wobec dłużnika zobowiązanie o charakterze gwarancyjnym. Osoba ta (gwarant) bierze na siebie odpowiedzialność, że wierzyciel zachowa się w określony sposób, a mianowicie nie będzie od dłużnika żądał spełnienia świadczenia (chodzi tu o jakikolwiek dług cywilnoprawny, istniejący lub przyszły; zob. też P. Machnikowski, w: Gniewek, Komentarz KC 2006, s. 619; zob. też orz. SN z 3.11.1998 r., I CKN 653/98, PPH 2003, Nr 4, s. 41 i nast.; ponadto P. Drapała, w: System PrPryw, t. 5, s. 852). Obojętne jest natomiast, w jaki sposób osoba trzecia rezultat ten osiągnie (por. F. Błahuta, w: Komentarz 1972, t. II, s. 936; Z. Radwański, w: System, t. III, cz. 1, s. 457; C. Żuławska, w: Komentarz 2007, s. 189 i nast.; P. Drapała, Umowa o zwolnienie dłużnika przez osobę trzecią z obowiązku świadczenia [(art. 392 KC), PS 2003, Nr 2, s. 16 i nast.; E. Łętowska, P. Drapała, M. Bednarek, Umowy odnoszące się do osób trzecich, Warszawa 2006, s. 65 i nast.; P. Drapała, w: System PrPryw, t. 5, s. 850 i nast.], byleby jej działania były zgodne z prawem. Może ona zatem np. spełnić świadczenie za dłużnika, spowodować spełnienie tego świadczenia przez inną osobę (w obu przypadkach pod warunkiem, że takie spełnienie zaspokoi wierzyciela, m.in. ze względu na unormowanie art. 356 KC), spowodować zwolnienie przez wierzyciela dłużnika z długu (zob. też orz. SA w Krakowie z 28.2.2001 r., I ACa 90/01, TPP 2003, Nr 1, s. 105). Umowa o zwolnienie z obowiązku świadczenia jest umową nazwaną, kauzalną (causa cavendi - zob. P. Drapała, w: System PrPryw, t. 5, s. 855), odpłatną lub nieodpłatną, niewzajemną, o charakterze losowym, nie wymaga zachowania żadnej formy (Drapała, Umowa).

2. Jeżeli przyrzeczony przez osobę trzecią rezultat nie zostanie osiągnięty, a zatem wtedy, gdy wierzyciel zażąda od dłużnika - zasadnie - spełnienia świadczenia (o treści istniejącej w chwili zawarcia umowy o zwolnienie z obowiązku świadczenia, bliżej zob. P. Drapała, w: System PrPryw, t. 5, s. 858), osoba trzecia obowiązana jest do naprawienia szkody poniesionej przez dłużnika, bez względu na to, czy i jakie podjęła starania (przez umowę o zwolnienie dłużnika osoba trzecia przyjmuje odpowiedzialność za sam skutek tego, że osoba trzecia nie zachowa się w przyrzeczony sposób; co do poglądów w kwestii istoty obowiązku gwaranta, zob. P. Drapała, w: System PrPryw, t. 5, s. 857). Na szkodę składa się to, co dłużnik stracił i czego nie uzyskał w następstwie tego, że wierzyciel zażądał od niego spełnienia świadczenia (że nie został zwolniony ze swego zobowiązania względem wierzyciela - C. Żuławska, w: Komentarz 2007, s. 191). Nie ma przy tym znaczenia, czy wierzyciel dochodzi wobec swego dłużnika należności głównej, czy też jedynie świadczeń ubocznych (np. odsetek, kar umownych). Roszczenie odszkodowawcze obejmuje wartość wszelkich uszczerbków w majątku dłużnika, jakie pozostają w adekwatnym związku przyczynowym z działaniem wierzyciela. Dłużnik musi zatem wykazać poniesioną szkodę i to, że jest ona następstwem żądania wierzyciela (nie jest jednak istotne to, czy zostało ono zaspokojone dobrowolnie przez dłużnika - przy założeniu, ż uczynił on to by zapobiec wykorzystaniu przez jego wierzyciela przymusu sądowego, czy też w następstwie postępowania egzekucyjnego, tak też P. Machnikowski, w: Gniewek, Komentarz KC 2006, s. 620; odmiennie P. Drapała, w: System PrPryw, t. 5, s. 859). Osoba trzecia, ze względu na gwarancyjny charakter odpowiedzialności, nie może się natomiast od niej uwolnić wykazując, że żądanie wierzyciela nastąpiło z przyczyn od niej niezależnych. Jednakże żądanie wysunięte przez dłużnika wobec osoby trzeciej będzie uznane za przedwczesne w sytuacji, gdy dłużnik sam nie spełnił świadczenia na rzecz swojego wierzyciela (tak orz. SN z 17.6.1993 r., I CRN 8/93, niepubl.).

3. Umowa o zwolnienie dłużnika z obowiązku świadczenia nie powoduje zmian w stosunku pomiędzy dłużnikiem a wierzycielem, nie daje też wierzycielowi żadnych uprawnień w stosunku do osoby trzeciej (nie kreuje stosunku o charakterze trójstronnym, zob. orz. SN z 7.11.1969 r., III CRN 387/69, niepubl., z 22.9.1962 r., I CR 691, OSPiKA 1963, Nr 10, poz. 232, z 4.8.1964 r., I CR 488/63, OSPiKA 1965, Nr 7-8, poz. 163; ponadto P. Drapała, w: System PrPryw, t. 5, s. 854), chyba że strony zawrą ponadto umowę kumulatywnego przystąpienia do długu (por. P. Drapała, w: System PrPryw, t. 5, s. 856 i tam cyt. autorzy) lub umowę o świadczenie na korzyść osoby trzeciej. Dłużnik natomiast zobowiązany jest do lojalnego zachowania się względem swojego kontrahenta z umowy o zwolnienie z obowiązku świadczenia (swojego dłużnika), podejmującego starania o zwolnienie go z obowiązku świadczenia (dłużnik np. powinien udzielić gwarantowi informacji niezbędnych do wykonania zobowiązania gwarancyjnego, w szczególności informacji o rozmiarze, miejscu i terminie spełnienia przez dłużnika świadczenia na rzecz wierzyciela). Dłużnikowi nie przysługuje natomiast prawo żądania od gwaranta zaspokojenia wierzyciela.

Umowa ta nie tworzy zatem stosunku trójstronnego, lecz wyposaża dłużnika w określone roszczenia wobec osoby, która zobowiązała się zwolnić go z obowiązku świadczenia.

4. Umowę tę należy odróżnić od umowy o przejęcie długu (por. art. 519 § 1 i art. 521 § 2 KC), umowy o kumulatywne przystąpienie do długu, oraz od umowy o zwolnienie z długu (por. art. 508 KC). Por. np. P. Drapała, Zwolnienie z długu (art. 508 k.c.), PS 2002, Nr 7-8, s. 113 i nast.; tenże, System, s. 861 i nast.

5. Jeżeli osoba trzecia zapobiegnie żądaniu spełnienia świadczenia w ten sposób, że sama zaspokoi wierzyciela, wówczas wstępuje w jego prawa tylko wtedy, gdy zgodę na to wyrazi dłużnik (art. 518 § 1 pkt 3 KC; według P. Drapały, w: System PrPryw, t. 5, s. 858, taka zgoda wynika implicite z umowy, jeżeli zawarto ją w formie pisemnej). Skutki spełnienia świadczenia przez osobę trzecią wynikać mogą z umowy łączącej dłużnika z osobą trzecią, określającej causae przysporzenia. W braku takiej causae, osobie trzeciej przysługuje przeciwko dłużnikowi roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia (tak Z. Radwański, w: System, t. III, cz. 1, s. 457; P. Machnikowski, w: Gniewek, Komentarz KC 2006, s. 620; P. Drapała, w: System PrPryw, t. 5, s. 859).

6. Konstrukcja art. 392 może być stosowana samodzielnie, jako podstawa przyrzeczenia przez osobę trzecią, iż zwolni dłużnika z obowiązku świadczenia w jakimkolwiek stosunku zobowiązaniowym (np. przyrzecznie zwolnienia z długów związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa, stanowiącego przedmiot zbycia, por. np. S. Włodyka, Strategiczne umowy przedsiębiorców, Warszawa 2000, s. 104; J. Widło, Jeszcze raz w sprawie odpowiedzialności za długi przedsiębiorstwa, PPH 1999, Nr 1, s. 26; czy też w związku ze zbyciem "członkostwa" w spółce osobowej, por. G. Gorczyński, Kilka uwag o tzw. zbyciu członkostwa w handlowych spółkach osobowych (na tle art. 10 KSH), Pr. Sp. 2001, Nr 7-8, s. 13 i nast.; albo zwolnienie zbywcy praw udziałowych przez nabywcę z odpowiedzialności za spełnienie świadczeń należnych z tych praw). W orzecznictwie konstrukcję tę stosowano (zob. C. Żuławska, w: Komentarz 2007, s. 191) przy wykonywaniu zobowiązań umownych spółdzielni rzemieślniczych przez ich członków (tak orz. SN z 22.9.1962 r., I CR 691/61, OSN 1963, poz. 242; z 25.8.1967 r., OSPiKA 1969, poz. 33; z 7.11.1969 r., III CRN 387/69, niepubl.; odmiennie jednak w orz. SN z 9.1.1972 r., II CR 640/72, OSN 1973, poz. 179; z 21.5.1974 r., II CR 179/74, niepubl.; z 2.10.1974 r., III CRN 195/74, niepubl.; w których przyjęto, że umowa pomiędzy spółdzielnią a jej członkiem nie jest umową z art. 392, tylko specyficzną umową nienazwaną), w przypadku wykonywania przez jednostkę usługową świadczeń, obciążających gwaranta jakości (tak orz. SN z 12.6.1991 r., OSP 1992, poz. 4; por. też np. R. Szostak, Z problematyki umów o przyjęcie obowiązku wykonywania świadczeń gwarancyjnych, PiP 1993, Nr 7, s. 19; inni cyt. P. Drapała, w: System PrPryw, t. 5, s. 863-864), w przypadku przyrzeczenia zwolnienia gwaranta z obowiązków gwarancyjnych (orz. SA w Poznaniu z 6.9.1995 r., I ACr 311/95, PG 1996, Nr 6, s. 48).

Co do konwersji nieważnego przejęcia długu w umowę z art. 392 zob. art. 519 KC. Zob. też Drapała, Umowa, tenże, w: System PrPryw, t. 5, s. 865 i nast.

7. Umowa o zwolnienie dłużnika z obowiązku świadczenia może odmiennie, niż to opisano w art. 392, kształtować odpowiedzialność osoby trzeciej. I tak np. może ona zaostrzać odpowiedzialność osoby trzeciej, w ten sposób, że nie będzie ona miała miejsca tylko w określonych przypadkach zwolnienia z obowiązku świadczenia (np. wierzyciel zwolni dłużnika z długu), albo odpowiedzialność tę zawężać (np. obciążając nią osobę trzecią tylko w zakresie określonego rodzaju szkody, poniesionej przez dłużnika). Dopuszczalne jest też zobowiązanie gwaranta do zwolnienia dłużnika z obowiązku świadczenia przez spełnienie należnego świadczenia na rzecz wierzyciela (występującego wówczas w roli beneficjenta zastrzeżenia).

8. Artykuł 392 nie znajduje zastosowania do relacji pomiędzy sprawcą wypadku komunikacyjnego, a ubezpieczycielem, z którym sprawca ten zawarł umowę ubezpieczenia OC, orz. SN z 13.5.2005 r., IV CK 706/04, niepubl.

Popiołek