Aksjologiczne aspekty wychowania

Znaczenie aksjologii w wychowaniu

Aksjologia to nauka o wartościach, które mają podstawowe znaczenie w wychowaniu i edukacji. Jak podkreśla Łobocki, wartości, jako istotny cel wychowania określają standardy wychowawcze, czyli pożądane cechy osobowości I zachowania, określają pewne zmiany czy przeobrażenia w tym zakresie.

Wartości, konkretyzuje inny autor, ukierunkowują postawy, motywy postepowania, zachowania i styl życia. Wpływają na ocenę innych ludzi, zdarzeń, wyznaczają postawy wobec różnych obiektów.(Lewowicki).

Są wartości abstrakcyje (np. wolność, sprawiedliwość, demokracja) oraz wartości konkretne (np. dobra materialne, wiedza, wykształcenie, pomaganie innym), wartości instrumentalne (będące tylko środkiem do osiągnięcia jakiegoś celu) oraz wartości autoteliczne, czyli wartości same w sobie. Np. praca może być wartością i instrumentalną i autoteliczną

Przedstawione znaczenie wartości dotyczy także norm, jako społecznie określony zespół przepisów i oczekiwań dotyczących pożądanego zachowania jednostek realizujących określone role społeczne, a także zbiór obowiązków, przywilejów i praw przypisanych do tych ról. Normy to reguły postępowania obowiązujące we wzajemnych stosunkach między ludźmi (np. wzajemna pomoc, rzetelność, szacunek dla innych, dotrzymywanie obietnic). Normy, ściśle powiązane z wartościami, wskazują sposób postępowania w danej sytuacji.

Wdrażanie wartości i norm w procesie wychowawczym

Aksjologia wychowania wymaga refleksji, jak są wdrażane wartości i normy w procesie wychowawczym. Dominuje chyba sposób postulatywny, to znaczy wskazywanie, że należy postępować zgodnie z określonymi zasadami. Mniejsze znaczenie przywiązuje się do śledzenia rzeczywistych skutków takiego postulowania, że „należy, powinno, się, trzeba”. Jakie mogą być reakcje na takie postulaty i jakie są ich efekty?

Istota internalizacji wartości i norm

Internalizacja to przyjmowanie pewnych wartości z zewnątrz i wprowadzanie ich na stałe w obręb własnej psychiki (Bartlett).

Internalizacja według Aronsona jest oparta na wewnętrznym motywie słusznego działania, który jest potężną i samopodtrzymującą się siłą, niezależną od stałego nadzoru ze strony czynników dysponujących karami ani od szacunku dla innej osoby lub grupy.

Formułując słownikowe określenie internalizacji, Kopaliński określa ją, jako uwewnętrznienie, czyli przyswajanie sobie, w okresie rozwoju, świadome lub nieświadome: norm, wartości, poglądów, zasad społecznych, motywów działania, wzorów kulturowych (rodziców, grupy społecznej itp.), funkcjonujących później jako system indywidualny.

Proces internalizacji, według Miki, polega na tym, że kontrola zewnętrzna ze strony innych ludzi, prowadząca czy mająca doprowadzić do określonych zachowań, zostaje w procesie internalizacji przekształcona w kontrolę wewnętrzna, która już bez żadnych zewnętrznych sankcji wywołuje określone zachowania, zgodnie z tymi, wartościami, normami i postawami.

Fazy procesu internalizacji:

W procesie internalizacji, zdaniem Kotłowskiego, można wyodrębnić trzy fazy:

1) Stan emocjonalny, czyli aprobata lub dezaprobata normy, po pierwszym zetknięciu się z nią.

2) Stała aprobata poznanej normy.

3) Identyfikacja z normą i jej zrozumienie, przez co staje się ona integralną częścią osobowości.

Symptomy zinternalizowania wartości i norm:

O zinternalizowaniu wartości, norm, zasad postępowania można mówić wtedy, gdy:

• Uznawana wartość lub norma staje się elementem świadomości i przekonań jednostki, gdy rozumiana jest jej istota i występuje przekonanie o jej społecznym znaczeniu.

• Występuje emocjonalne zaangażowanie się w rzeczywiste uznanie wartości, normy, zasady postępowania.

• Jednostka uznaje daną wartość czy normę za swoją własną, za coś ważnego dla siebie.

• Uznawana wartość czy norma staje się podstawą dokonywanych wyborów w sytuacjach życiowych, gdy dokonywanie wyborów staje się koniecznością. Na przykład, gdy jednostka, wbrew naciskom zewnętrznym, dokonuje wyboru zgodnie z normą społecznie pozytywną.

• Uwewnętrznione wartości i normy określają sposób postępowania jednostki, są regulatorami jej zachowania.

Warto tutaj przytoczyć Imperatyw kategoryczny Kanta: nakaz bezwarunkowy formułujący podstawową powinność. Obowiązek wymaga od nas, by postępować zawsze według takiej zasady, która mogłaby stać się podstawą powszechnego prawodawstwa. „Postępuj według takiej zasady, która mogłaby być prawem ogólnym”.

Przeszkody w realizacja zinternalizowanych wartości i norm.

Najkorzystniejsza jest sytuacja, gdy zinternalizowane wartości, normy, zasady postępowania są realizowane. Nie zawsze jednak mogą one być realizowane, ze względu na różne czynniki sytuacyjne. Na przykład ktoś ma zinternalizowaną wartość wiedzy, wykształcenia, ale nie może podjąć wyższych studiów, ze względu na sytuację rodzinną. Realizacja tej wartości musi być z konieczności odłożona.

Trudności z realizacją uznawanych wartości i norm społecznie dodatnich mogą być związane z faktem, iż w danym środowisku, na przykład spatologizowanym, opierającym się na wartościach i normach społecznie negatywnych, zachowanie zgodne z wartościami i normami pozytywnymi, są wyraźnie potępiane. Jednostka może nie ulegać zrachowaniom patologicznym, ale nie ma warunków dla realizacji uznawanych wartości, norm i zasad postępowania..

W systemach totalitarnych często wymuszane jest dostosowywanie się do narzucanych wartości czy norm, np. bezwzględnego podporządkowania się władzy i głoszonej przez nią ideologii, sprzecznej z przekonaniami i uczuciami wielu ludzi.

Deformacja procesu internalizacji wartości i norm społecznych:

Dokładniejszej analizy wymaga działanie czynników i mechanizmów deformujących proces internalizacji wartości i norm społecznych. Można je ująć w kilku kategoriach postępowania.

Postulatywizm:

Postulowanie: proponowanie, domaganie się czegoś, żądanie.

Postulowanie wartości i norm występuje bardzo często w życiu społecznym, w wychowaniu rodzinnym, w działalności edukacyjnej, w polityce i innych dziedzinach życia społecznego.

Ogólnie postulowanie można wyrazić określeniem: trzeba, należy, powinno się…

Ci, którzy tak chętnie postulują normy i wartości często nie wnikają w to, czy są one realizowane. Nieobce jest im przeświadczenie, że postulowanie czegoś jest samo w sobie działaniem pożytecznym i skutecznym.

Deklaratywizm - nieszczerość, gołosłowność, sloganowość.

Reakcja na postulowanie wartości i norm społecznych może być różna, zobowiązująca lub niezobowiązująca. Zdaniem Gołaszewskiej może być tylko mechaniczna, niezwiązana z przeżyciem, może być przejawem konformizmu i braku nawyku do refleksji.

Deklaratywna akceptacja jest częstą reakcją na postulowane wartości i normy społeczne oraz inne „słuszne” postulaty.

Deklaratywną akceptację czegoś można określić, jako akceptację niezobowiązującą, zdawkową - tak, zgoda, słusznie itp. i nic więcej).

Może być ona reakcją na zewnętrzne naciski, działania władcze, groźby, czy przemoc.

Deklaratywne uznanie ważności i normom społecznie ważnych może wynikać także z chęci przedstawienia się w korzystnym świetle („jestem za”).

Relatywizm:

Uznawanie, że znaczenie wartości i norm jest względne, zależne od indywidualnego punktu widzenia czy kontekstu sytuacji. W pewnych sytuacjach, okolicznościach określone wartości i normy mogą być uznawane za znaczące, w innych nie (subiektywizm). Przekonanie, że wszystkie wartości i normy mają względny charakter często służy usprawiedliwianiu własnego odstępstwa od nich, przeświadczenia, że w danych okolicznościach odstępstwo to jest korzystne.

Profityzm (od słowa profit)

Pojęciem tym można określić, jako orientację życiową przejawiającą się w przekonaniu, że warto się angażować tylko w takie działania, które dają jakiś profit, korzyści, materialne lub niematerialne (korzystne znajomości, ułatwienia ze strony innych w zaspokajaniu własnych potrzeb itp.) Osoby o takiej orientacji życiowej nie będą się angażowały w uczestnictwo w organizacjach społecznych działających na zasadzie non-profit.

Profitywizm, jako wyraźna interesowność w postępowaniu, niewątpliwie wiąże się z deklaratywizmem wobec społecznych wartości i norm, traktowanych niezobowiązująco.

Postulatywizm, deklaratywizm, relatywizm i profitywityzm przyczyniają się do deformowania procesu internalizacji wartości i norm społecznych, co prowadzi do anomii społecznej charakteryzującej taki stan w życiu różnych zbiorowości społecznych, kiedy to wartości i normy przestają działać jako regulatory życia społecznego, a stają się swoistą niezobowiązującą „nadbudową powinnościową”.

2

---