Rodzina, jako środowisko wychowawcze
Rodzina, w określeniu słownikowym według Okonia, to mała grupa społeczna, składająca się z rodziców, ich dzieci i krewnych, rodziców łączy więź małżeńska, rodziców z dziećmi - więź rodzicielska, stanowiąca podstawę wychowania rodzinnego, jak również więź formalna określająca obowiązki rodziców i dzieci względem siebie.
Zgodzić się trzeba z Karkowską, że spośród różnych typologii rodziny na uwagę zasługuje typologia Jana Szczepańskiego.
Typy rodzin (w nawiasie podano kryterium):
-małe/duże (wielkość),
-miejskie/wiejskie (miejsce zamieszkania),
-endogeniczne/egzogeniczne (grupy, z których pochodzą małżonkowie),
-jednorodne/mieszane (pochodzenie etniczne, wyznanie),
-egalitarne, patrialchalne/matrialchalne,
-osobowe/pozycjonalne (oba kryteria ze względu na rozkład władzy),
-pełne/niepełne/rozbite (struktura, spoistość),
-zastępcze/adaptacyjne (sposób rozwiązywania sieroctwa).
Typologia Szczepańskiego jest bardzo przydatna, gdy w zróżnicowaniach procesu wychowania uwzględnia się typ rodziny jako istotny czynnik różnych oddziaływań wychowawczych
To, jaka jest rodzina, jej struktura, sposób funkcjonowania ma głębokie uwarunkowania kulturowe.
Chociaż bez wątpienia istnieje pewna ciągłość rodziny w czasie, stwierdzają autorzy Słownika socjologii i nauk społecznych, błędem jest niedocenianie różnorodności życia rodzinnego. Różne grupy etniczne i religijne uznają całkiem odmienne wartości i maja różne przekonania, co oddziałuje na treść ról związanych z płcią, podział pracy w rodzinie i wychowanie dzieci, lecz i na postawy wobec pracy i innych instytucji społecznych. Podobne różnice pojawiają się w rodzinach z różnych klas społecznych.
Istotne funkcje rodziny
W literaturze przedmiotu wymieniane są liczne i rożne funkcje rodziny. Istotne znaczenie mają takie funkcja jak:
Funkcja ekonomiczna, polegająca, najogólniej mówiąc na zapewnienie członkom rodziny dóbr materialno-bytowych.
Funkcja opiekuńcza, czyli udzielanie członkom rodziny pomocy w różnych sytuacjach i okolicznościach życiowych.
Funkcja socjalizacyjno-wychowawcza, przejawiająca się między innymi we wprowadzaniu członków rodziny w szeroko rozumiane życie społeczne łącznie z językiem ojczystym, obyczajami, wzorami zachowań i wartościami kulturowymi.
Style wychowania, modele rodziny:
Jeżeli chodzi o działalność wychowawczą, jak była już o tym mowa, to na ogół rozróżnia się:
Styl autokratyczny.
Styl demokratyczny.
Styl partnerski.
Charakterystyczną cechą stylu autorytarnego jest dominacja podmiotu wychowującego, rygoryzm, narzucania własnego stanowiska, egzekwowanie nakazów z wykorzystaniem różnych form karania.
Cechą stylu demokratycznego jest min. skracanie dystansu między podmiotami i przedmiotami działalności wychowawczej, stosowanie perswazji, dyskusji, pozytywnych gratyfikacji, wyjaśnień, a nie nakazów i bezwzględnego posłuszeństwa. Autorytet oparty jest na rzeczywistym uznaniu a nie na przymusie. W oddziaływaniach wychowawczych wykorzystywana jest dyskusja, uzgadnianie stanowisk.
Właściwością stylu partnerskiego jest chyba podmiotowość w relacjach między wychowującym i wychowanym. Wychowawca uznaje podmiotowość, autonomiczność wychowanego, bierze pod uwagę jego reakcje, uwagi, propozycje, przekonuje wskazywaniem na konsekwencje działania, a nie narzuca swojego zdania.
Jeżeli chodzi o określanie typów rodzin to w badaniach uwzględnia się najczęściej typ patralchalny i partnerski, jako wyraźnie przeciwstawne, chociaż często elementy patrialchalności w funkcjonowaniu rodziny współwystępuja z niektórymi elementami partnerstwa.
Role rodzinne i relacje między nimi:
W najbardziej syntetycznym ujęciu rola w znaczeniu społecznym, to społecznie określony zespół przepisów i oczekiwań dotyczących pożądanego zachowania jednostek w konkretnych sytuacjach, związany z ich pozycjami społecznymi, a także zbiór przywilejów i praw, które są przypisane do pozycji w grupie; jednostka może pełnić wiele ról jednocześnie, np. męża, ojca, pracownika. (Słownik Socjologiczny).
W analizie procesów wychowawczych w rodzinach nie sposób nie uwzględnić znaczenia ról rodzinnych i relacji miedzy nimi. Maja one swoje właściwości, do których można zaliczyć:
Zmienność treści ról rodzinnych i sposobów ich realizacji w procesie kształtowania się i rozwoju rodziny.
Zależność sposobu realizacji ról rodzinnych w zależności od zmiany warunków egzystencji rodziny.
Przekształcanie się relacji między rolami rodzicielskimi, między rodzicami i dziećmi, między rodzeństwem.
Wpływ stylu wychowania i typu rodziny (różnice w realizacji ról rodzinnych ze względu na styl autorytarny czy partnerski).
Analizując relacje między rolami: męża-ojca, żony-matki oraz dziećmi, Stanisław Kowalski stwierdza min. Poza stosunkami wzajemnej sympatii czy akceptacji możliwe są stosunki nieodwzajemnianej akceptacji czy sympatii bez wzajemności, bądź też izolacja czy odrzucenie. Oczywisty jest fakt zróżnicowania stosunków między każdym z rodziców jednej czy drugiej płci, wywołane sympatią albo antypatią; to samo dotyczy również stosunków między dziećmi. Układy te różnicują się poza tym w swoisty sposób w rodzinach rozmaitych typów: mniej albo bardziej licznych, pełnych rozbitych bądź zreorganizowanych przez zawarcie drugiego czy kolejnego dalszego małżeństwa przez rodziców itd.
Ciekawym przyczynkiem do analizy postaw wobec ról rodzinnych, a zwłaszcza ról małżeńskich, są badania Marioli Bieńko. Badała ona dość szczegółowo postawy wobec realizacji ról małżeńskich mężczyzn i kobiet w różnym wieku i stażu małżeńskim.
Związek małżeński, stwierdza Bieńko, rozpatrywany jako organizacja ról społecznych charakteryzuje się trwałością wyznaczoną regularnym rytmem interakcji i stałości przynajmniej niektórych wzorów kulturowych (rodzic, opiekun dbający o dobro partnerki i dzieci, partner seksualny, człowiek odpowiedzialny). Regulatorami zachowań są nawyki, zwyczaje, a także niektóre postawy.
Jej badanie wykazało min., że globalny obraz elementów składających się na wizję własnej roli i roli partnera w małżeństwie wskazuje na występowanie podobnych oczekiwań. Badani, niezależnie od płci i długości stażu małżeńskiego, na pierwszym miejscu u siebie i partnera stawiają rolę przyjaciela, a następnie przeważnie rodzica.
Akceptacja partnerskiego modelu małżeństwa rośnie wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia. Uświęcony tradycja podział ról w małżeństwie akceptuje i usiłuje realizować ponad połowa badanych mężczyzn i niespełna jedna trzecia kobiet. W rzeczywistości, stwierdza autorka, można mówić o funkcjonowaniu modelu zawierający zarówno tradycyjny jak i partnerski podział ról.
Przemiany współczesnych rodzin a realizacji ich funkcji wychowawczej
W analizie funkcji wychowawczej rodzin nie sposób nie uwzględnić ważnego procesu, jakim są przemiany wielu współczesnych rodzin. Przemiany te przedstawia Max Horkheimer, co przytacza cytowana już Karkowska, sięgając również do innych autorów. Do przemian współczesnych rodzin zalicza się więc:
Zmniejszanie się rodziny: przejście od rodziny wielopokoleniowej do rodziny jednopokoleniowej, tzw. nuklearnej. Wiadomo, że inaczej przebiegał proces wychowawczy w dużej rodzinie, składającej się z pokolenia dziadków, ich dzieci i wnuków. Relacje między rolami poszczególnych pokoleń miały szerokie i zróżnicowane skutki wychowawcze, aniżeli w rodzinie jednopokoleniowej. I będące
Późniejsze zawieranie małżeństw: często chyba wiąże się to przywiązywanie większego znaczenia do kwalifikacji, pracy zawodowej i tzw. urządzania się niż podejmowanie trudu zakładania rodziny i wychowywania dzieci.
Zmiana roli kobiety/matki: rzadziej spotykany jest model kobiety/matki bez zawodu, przebywającej cały czas w domu, zajmujących się prowadzeniem domu i troszczących się o wszystkich członków rodziny i mających dużo czasu na wychowanie dzieci..
Kryzys autorytetu ojca - związany z jego psychicznym wyłączeniem z życia rodziny, spędzającym dużo czasu w pracy nierzadko poza domem, brakiem emocjonalnego kontaktu z dziećmi. Utrudnia to przekazywanie wzorów męskości czy elementów roli ojca i męża.
Egalitaryzacja mechanizmów władzy i kontroli co ma wpływ, jak to podkreśla Tyszka, na stosunki między rodzicami i dziećmi, prowadzące do rozluźnienia funkcji sprawowania kontroli, co ma wpływ na kształtowanie się ról społecznych dzieci.
Schyłek kultu przodków i zmniejszanie się roli dziadków w wychowywaniu dzieci.
Rozluźnienie więzi rodzinnych: gorzej niż w minionych latach realizowana jest funkcja zaspokajana potrzeb emocjonalnych członków rodziny. Sprzyjać to może poszukiwanie przez dzieci więzi emocjonalnych poza domem, podatności na zachowania patologiczne, Konsekwencja tego może być także, podkreśla Karkowska, rodzicielstwu nieświadomemu, niejako automatycznemu, nieprzemyślanemu, będącemu konsekwencją podjętych form współżycia seksualnego, a nie wyborem i decyzją kochających się ludzi.
Konwencjonalizacja formy: zamiast formalnego małżeństwa istnieją różne formy związków życia we dwoje, a nawet posiadanie dzieci
Wszystkie wymienione formy przemiany współczesnej rodziny, podkreśla Karkowska, mogą z różną siłą oddziaływać na wychowanie i socjalizację dzieci, jak i na samopoczucie i poziom zaspokajania potrzeb innych jej członków. Wydaje się jednak, że rodzina pełni w wychowaniu niezbywalna rolę, a jej zmieniające się formy odbijają się na psychice i funkcjonowaniu zarówno młodych, jak i starszych jej członków.
Tendencje w oddziaływaniach wychowawczych rodziny:
W oddziaływaniach wychowawczych w rodzinach występują zarówno takie, których efekty są pozytywne i takie, których efekty są negatywne. Szersze badania i drugich są trudne. Przeważają raczej, oparte na obserwacji licznych przypadków, próby systematyzacji błędów wychowawczych rodziców.
Zofia Czarnocka wymienia następujące kategorie błędów popełnianych przez rodziców:
Brak akceptacji dziecka, co przeważnie jest powodem chłodu uczuciowego i odtrącenia, gdyż rodzice uważają kontakt z dzieckiem za uciążliwy, wymagają dyscypliny, podporzadkowania, stosują kary fizyczne.
Postawa nadmiernie wymagająca przejawiająca się w chęci rodziców ukształtowania go według z góry zamierzonego wzoru. Nie biorą pod uwagę jego zainteresowań, zdolności i pragnień, wymagają bezwzględnego podporządkowania stawianym mu wymaganiom.
Postawa nadmiernie chroniąca - postawa rodziców wobec dziecka jest bezkrytyczna, usprawiedliwiają oni wszelkie jego wybryki, kaprysy. Takie dziecko długo może być niesamodzielne, niezaradne.
Nie uwzględnianie przez obojga rodziców metod postepowania dziecka.
Nie uzgadnianie przez rodziców sposobów nagradzania i karania dziecka. Jedno może go pochwalić za jakieś postepowanie, a drugie zganić.
Inny pedagog, Spionek natomiast wyróżnia trzy grupy wadliwych systemów wychowania, postaw rodzicielskich:
System nadmiernie surowy i rygorystyczny - wymaganie od dzieci bezwzględnego posłuszeństwa, karności podporzadkowania, bez możliwości wyrażania przez nich własnych sądów.
System nadmiernie pobłażliwy, pozostawienie dziecku zupełnej swobody, zaspakajanie maksymalne jego zachcianek, małe interesowanie się jego szachowaniami, interweniowanie, przeważnie mało restrykcyjne, na jego przewinienia.
System niekonsekwentny - przypadkowe, niejednolite oddziaływanie na dziecko, zależne od samopoczucia rodzica, brak konsekwencji w egzekwowaniu określonych zachowań dziecka.
5