1.Wymień i krótko omów podstawowe zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego
Zasada wartościującego charakteru diagnozowania rodziny
Wyrażanie ocen, co zaznaczył Stanisław Kawula , należy do istotnych momentów wszelkiej diagnozy pedagogicznej. Środowisko rodzinne, stając się obszarem zainteresowania diagnozy pedagogicznej, jest więc również oceniane i to wielowymiarowo. Ocenie poddajemy rodzinę za każdym razem, kiedy chcemy ustalić jej wpływ i związek z jakimś stanem rzeczy (np. problemami szkolnymi dziecka) lub dokonać jej ogólnej charakterystyki wychowawczej w celu zakwalifikowania do jakiegoś typu (np. rodzina wydolna wychowawczo – niewydolna wychowawczo) albo zadań (np. kandydaci na rodzinę zastępczą). Każdy element środowiska rodziny lub każdy czynnik jej opisu poddawany jest w trakcie rozpoznawania ocenie, gdyż w pedagogice „nie zadowala nas opis taki” . Decyzyjny charakter diagnozy pedagogicznej jest uwarunkowany wyrażaniem oceny danego stanu rzeczy oraz oceny warunków jego występowania i rozwoju. Wyrażając ocenę jako aprobatę lub dezaprobatę analizowanego stanu określonych warunków środowiska rodzinnego, w odniesieniu do norm, wzorców, przyjętych celów oddziaływania, bądź porównawczo do stanów przeciętnych charakteryzujących inne rodziny, tworzymy podstawowa przesłankę decyzji pedagogicznych zarówno na temat konieczności podjęcia działań naprawczych, korekcyjnych czy optymalizujących funkcjonowanie rodziny lub jakiejś jej cechy, jak i na temat kierunków i sposobów tych działań. Ocenianie rodziny i jej cech jest zasadniczym, mechanizmem identyfikowania tzw. zasobów rodziny, jej potencjałów, sił, kompetencji, które mogą być spożytkowane w działaniach profilaktycznych czy naprawczych.
Zasada diagnozy pozytywnej rodziny
Aleksandra Kamińskiego podkreślał, iż celem rozpoznania w pedagogice jest poza poznanie genezy, przejawów i przyczyn niepokojącego stanu rzeczy, także odkrycie „sił” jednostki i jej najbliższego środowiska, które mogą mieć znaczenie dla poprawy jej funkcjonowania, dla organizowania celowych działań pedagogicznych . W naszych rozważaniach nad zasadami diagnozy rodziny należy więc sformułować regułę mówiącą o tym, iż poznając cechy środowiska wychowawczego rodziny poza identyfikowaniem stanów niepokojących i niekorzystnych, braków i dysfunkcji, badacz musi swym zainteresowanie poznawczym obejmować także „pozytywy rodziny”, czyli jej zasoby, siły, potencjały. Co więcej, zasada diagnozy pozytywnej może być również odniesiona do rozpoznawania „zasobów” otaczającego rodzinę środowiska lokalnego. W sensie praktycznym może to oznaczać np. identyfikowanie w otoczeniu rodziny takich elementów, jak funkcjonowanie instytucji wsparcia czy istnienie w pobliżu rodziny jakichś placówek wsparcia itp.
Zasada uwzględniania kontekstu społecznego rodziny
Obraz i funkcjonowanie rodziny, a także efekty wychowania w rodzinie powinny być opisywane na tle cech społecznych i kulturowych, jakimi charakteryzuje się otoczenie rodziny. Otoczenie tworzy określony ekosystem rodziny, warunki jej funkcjonowania, jak również kieruje wobec rodziny wymagania, oczekuje oraz kontroluje – „ocenia” rodzinę. Rodzina, będąc niepowtarzalnym systemem w swojej autonomii, kształtuje jednak swój charakter, swoje środowisko wychowawcze pod wpływem układu społeczno-kulturowego, w którym jest osadzona. W tym kontekście niejednokrotnie istotną kategorią pedagogicznej diagnozy rodziny stają się doświadczenia socjalne rodziców w ich rodzinach pochodzenia. Co więcej, zasada uwzględniania kontekstu społecznego rodziny opiera się tez na założeniu, iż system rodziny zawsze w określony sposób jest związany z innymi systemami zewnętrznymi (układ poza rodziną). Rodziny mogą być bardziej lub mniej otwarte w swoich relacjach z otoczeniem. Ich kontakty z innymi układami ( nieformalnymi i formalnymi) mogą być względnie zamknięte – takie rodziny żyją głównie w obrębie własnych granic lub są wręcz wyizolowane społecznie. Rodziny otwarte z kolei „wymieniają” z otoczeniem informację i energię, charakteryzują się bogatymi kontaktami społecznymi z sąsiedztwem, szkołą, grupami towarzyskimi, instytucjami kulturalnymi itp. Zauważając znaczenie powiązań społecznych rodziny dla jej jakości funkcjonowania jako środowiska wychowawczego, Stanisław Kawula proponował, by związki rodziny z systemem środowiskowym i globalnym rozpatrywać i identyfikować w oparciu o pewne typy:
partycypację (współudział, współdziałanie, inspiracja),
adaptację (akomodację),
inercję (bierność, obojętność),
opozycję (odrzucenie, sprzeczność interesów, konflikt).
Zasada relatywności wpływu warunków środowiska rodzinnego
Oznacza konieczność uwzględnienia w poznawaniu rodziny jej obiektywno-subiektywnego wymiaru jako środowiska wychowawczego. Zgodnie z ta zasadą rodzinę opisujemy jako środowisko wychowawcze zarówno w perspektywie „zewnętrznej” jak i „wewnętrznej”. Rozpoznajemy w rodzinie postać/obraz typowych cech rodziny jako środowiska wychowawczego i na tle zbiorowości rodzin cechy te charakteryzujemy i oceniamy. Jednocześnie jednak staramy się uchwycić indywidualny i niepowtarzalny charakter danej rodziny, jej specyfikę i unikatowość. Zasada relatywności wpływu rodziny jako środowiska wychowawczego oznacza więc w szczególności, iż występowanie w rodzinach podobnych lub tych samych warunków i cech nie pociąga za sobą identycznych wpływów wychowawczych tych rodzin. faktyczne znaczenie cech i warunków rodziny osadza się na niepowtarzalnej ich konstelacji i indywidualnym obrazie wzajemnych zależności między nimi . Co więcej, różny jest indywidualny – osobisty sens owej konstelacji cech (cech danej rodziny) dla każdego z członków rodziny. Innymi słowy, dla każdego jest ona odmiennym, indywidualnym środowiskiem wychowawczym. Zróżnicowanie osobistego znaczenia warunków i cech środowiska rodzinnego wypływa z indywidualnych różnic jednostek/członków rodziny w odbiorze otaczających bodźców, różnic warunkowanych cechami ich osobowości, właściwościami psychicznymi, doświadczeniami życiowymi i aktywnością pozarodzinną. Rozpoznając rodzinę jako środowisko wychowawcze należy uwzględnić, iż jest ona „czyimś” środowiskiem wychowawczym, a diagnosta musi umieć spojrzeć na rodzinę oczami konkretnej jednostki, np. dziecka.
Zasada holizmu poznawczego
Rodzina jako środowisko wychowawcze stanowi określoną całość – jest układem różnych cech i warunków, a nie prostą ich sumą. Podstawowe płaszczyzny funkcjonowania rodziny: strukturalna, opiekuńczo-wychowawcza, ekonomiczna, organizacyjna i emocjonalna przenikają się wzajemnie i warunkują. Obraz rodziny i jej właściwy opis diagnostyczny jest więc wielopłaszczyznowy. Poszczególne, różne rodzajowo elementy rodziny jako środowiska wychowawczego są ze sobą powiązane – wpływają na siebie, wynikają jedne z drugich, wzajemnie wzmacniają lub znoszą swój wpływ wychowawczy. Tworzą niepowtarzalną konstelację, która determinuje i urzeczywistnia proces i efekty wychowania w danej rodzinie. Faktyczny obraz i wpływ rodziny jako środowiska wychowawczego opiera się więc nie na działaniach pojedynczych izolowanych cech i warunków, lecz na powiązaniach i zależnościach między nimi. Stąd diagnoza rodziny powinna opisywać ją jako określoną całość, jako układ wzajemnie powiązanych czynników .
Zasada uwzględniania dynamizmu rodziny
Rodzina jako środowisko wychowawcze rozwija się i zmienia w czasie; przechodzi przez określone etapy (cykle). Na poszczególnych etapach pojawiają się specyficzne problemy i zadania, formułowane są odmienne wzorce i modele zachowań i relacji rodzinnych, zachowań opiekuńczych i wychowawczych. Różne etapy rozwojowe rodziny wymagają przekształcenia istniejących w niej stylów funkcjonowania opiekuńczo-wychowawczego, natomiast brak modyfikacji w tej mierze może być powodem pewnej dysfunkcjonalności rodziny czy nasilania się wewnętrznych napięć czy konfliktów. Rodzina jest więc układem dynamicznym, stąd w jej diagnozie trzeba mieć na uwadze fazę rozwoju i sytuację życiową, w której rodzina się znajduje. Rozpoznając środowisko wychowawcze rodziny, należy odpowiednio różnicować ocenę i analizę występujących w rodzinie cech i sytuacji, uwzględniając etap rozwojowy na którym rodzina się znajduje .
Jakkolwiek każda rodzina ma swój własny niepowtarzalny rytm, specyfikę zachowań, wzór relacji oraz charakter interakcji między członkami, w każdej z faz rozwojowych, to jednak wyróżnia się pewne ogólne cykle życia rodzinnego. Wśród występujących w literaturze propozycji systematyzujących rozwój rodziny, szczególnie popularną jest systematyzacja Evelyn Duvall (1977), według której cykl życia rodziny ma następującą postać(za: Ostoja-Zawadzka 1997):
I faza – para małżeńska bez dzieci;
II faza - para z małym dzieckiem (od urodzenia pierwszego dziecka do ok. 30 miesiąca jego życia);
III faza – rodzina z dzieckiem w okresie przedszkolnym;
IV faza – rodzina z dziećmi w okresie szkolnym (od 6 do 13 roku życia pierwszego dziecka);
V faza – rodziny z nastolatkami (od 13 do 21 roku życia pierwszego dziecka);
VI faza – rodziny z dziećmi opuszczającymi dom (od pierwszego do ostatniego odchodzącego dziecka);
VII faza – „puste gniazdo”, rodzice w wieku średnim, wycofujący się z aktywności, przejście na emeryturę;
VIII faza – starzenie się rodziców.
W każdym z etapów cyklu inny jest obraz funkcjonowania rodziny, specyfika interakcji rodzinnych oraz inaczej kształtują się oddziaływania wychowawcze. Każda z faz posiada też inne wzorce dotyczące wypełniania funkcji opiekuńczych i wychowawczych; w każdej występuje nieco inny model opieki i wychowania (Kawula 1997). Specyfika środowiska wychowawczego tworzonego przez rodzinę zależy więc w dużym stopniu od fazy rozwojowej, w jakiej rodzina się znajduje. Diagnoza powinna zatem rozpoznawać i dokonywać opisu rodziny, jak też analizować problemy funkcjonowania rodziny, na tle momentu rozwojowego, który ją w danym czasie charakteryzuje.
Poznawanie rodziny powinno też uwzględniać występowanie specyficznych „chwilowych” sytuacji w życiu rodziny, takich jak ciężka choroba, śmierć, zmiana miejsca zamieszkania czy inne sytuacje zmieniające czasowo (lub w następstwie trwale) warunki funkcjonowania rodziny. Bez takiej podstawy diagnostycznej stawiana diagnoza rodziny pozbawiona będzie trafności, obiektywności i wnikliwości oceny.
Zasada autodiagnozy rodziny i jej członków
Natalia Han-Igliewicz, formułując założenia etyczne pedagoga prowadzącego badania w rodzinie , zwróciła uwagę, iż wśród takich zasad, jak holistyczne traktowanie rodziny, zachowanie obiektywizacji, dyskrecji, ostrożności w trakcie prowadzenia badań w rodzinie, rodzina powinna buc traktowana podmiotowo, a nie jedynie jako „obiekt badawczy”. Oznacza to m.in. dążenie przez diagnostę do autodiagnozy rodziny i jej członków, doprowadzenie do samopoznania przez rodzinę, przy współudziale diagnosty, swoich walorów i mankamentów.
2.Wymień i krótko omów strategie diagnozowania rodziny.
Diagnoza całościowa
Dąży do przedstawienia ogólnej charakterystyki środowiska wychowawczego rodziny i wyrażenia ogólnej oceny jego funkcjonowania. W diagnozie takiej uwzględniana jest stosukowo duża liczba różnych jakościowo cech i warunków rodziny oraz analizowane są związki między nimi. W rezultacie rozpoznanie przedstawia obraz całości rodziny jako środowiska wychowawczego i formułuje swoistą ocenę globalną jako charakteru i jakości. Propozycją formułowania oceny globalnej była swego czasu koncepcja wskaźnika ogólnego środowiska, przedstawiona przez Helenę Radlińską. Wskaźnik ogólny środowiska stanowił wynik badań diagnostycznych i był rozumiany jako miernik określający szansę życiową dzieci wychowujących się w danym środowisku. Przedstawiał ocenę ogólną środowiska, a nie ocenę pojedynczej cechy. Próbę całościowej oceny środowiska wychowawczego dziecka, w tym i rodziny, odnajdujemy również we wskazanej już wcześniej koncepcji badania warunków środowiska wychowawczego dzieci Józefa Pietera.
Koncepcja progów zagrożenia w rodzinie stanowi przykład pomiaru jakościowego, operuje skalą porządkową, której poszczególne stopnie oznaczają określone poziomy- progi zagrożenia rozwoju dziecka w rodzinie. Progi zagrożenia: ostrzegawczy, zaawansowany, krytyczny rozumiane są tu jako pewne stopnie skumulowania negatywnych warunków środowiska rodzinnego. Odnoszą się do cech niezbędnych i koniecznych dla prawidłowego rozwoju dziecka w sferze biologicznej, społecznej i kulturalnej. Wystąpienie określonych progami zagrożenia postaci konkretnych cech rodziny wiąże się z pewnym w skali coraz większym prawdopodobieństwem pojawienia się zakłóceń i zaburzeń w rozwoju dziecka, odpowiednio w jego sferze biologicznej, społecznej i kulturalnej. Progi zagrożenia są więc miarą zagrożenia rozwoju dziecka w rodzinie.
Diagnoza typologiczna jest jednym z częściej wykorzystanych sposobów określenia jakości tworzonego przez rodzinę środowiska wychowawczego. Polega na rozpoznaniu charakteru środowiska wychowawczego rodziny przez kwalifikowanie do istniejących lub specjalnie tworzonych systematyzacji typologicznych. Ten sposób diagnozowania rodziny zdaje się być popularny w praktyce pedagogicznej, czego przykładem jest częste posługiwanie się przez pedagogów ogólnymi charakterystykami rodzin pod postacią określeń : rodzina dysfunkcjonalna i funkcjonalna.
W literaturze można znaleźć wiele propozycji dotyczących diagnozy typologicznej rodziny, gzie np. Piekarski wyodrębnił i opisał rodzinę pod względem środowiska wychowawczego:
-środowisko wzorcowe- obejmuje wzorcowe cechy rodziny
-środowisko przeciętne- prezentuje zbiór cech dominujących w danej zbiorowości o niejednoznacznej wartości pedagogicznej wszystkich kryteriów
-środowisko niekorzystne wychowawczo-zestawia typowe cechy negatywne
-środowisko dysharmonijne-wzorce współwystępują tu z czynnikami negatywnymi.
Kryteria kwalifikacyjne do poszczególnych typów dotyczą tu takich cech, jak: materialny standard życia, warunki mieszkaniowe, warunki pracy i zabawy dziecka, kontakty kulturalne i towarzyskie rodziny, atmosfera wychowawcza, obowiązki domowe dziecka i sposób ich wychowawczego wykorzystania, relacje między małżonkami, styl wychowania, metody wychowawcze, plan i aspiracje wobec dzieci, system wartości.
Przykładem propozycji diagnozy całościowej jest tez pedagogiczna typologizacja rodzin Kawuli, wyodrębniająca rodziny:
-wzorcowe- które stwarzają najlepsze warunki wychowawcze w stosunku do innych kategorii rodzin zamieszkujących dane środowisko ; wszystkie elementy rodziny mają lepsze parametry niż w rodzinie normalnej, stanowi środowisko optymalne,
-normalne- przedstawiają obraz tzw. przeciętnej rodziny w środowisku, wiele występuje na poziomie najczęściej w środowisku spotykanym np. najczęściej występujący zawód, przeciętna wielkość rodziny, najpowszechniej spotykane warunki mieszkaniowe, wykształcenie rodziców, rodzinę charakteryzują jednocześnie takie warunki, które sprzyjają prawidłowemu rozwojowi dzieci, nie są sprzeczne z ogólnospołecznymi normami warunków i powszechnie akceptowanymi kierunkami wychowania,
-jeszcze wydolne wychowawczo-których ogólne funkcjonowanie jak i poszczególne cechy są niejednoznaczne wychowawczo; czasowo występują niedomagania wychowawcze, jednak rodzina czyni wysiłki, by swoją sytuację poprawić i zwykle udaje jej się to bez interwencji z zewnątrz; niektóre elementy środowiska stale utrzymują się na poziomie niższym niż w rodzinie normalnej,
-niewydolne wychowawczo-charakteryzują częste zaburzenia we współżyciu rodzinnym i niepowodzenia życiowe poszczególnych członków; większość elementów funkcjonowania rodziny wyraznie odbiega od poziomu rodziny normalnej np. rodziny niekompletne lub bliskie rozbicia, o trudnej sytuacji ekonomicznej, nieracjonalnie użytkujące środki finansowe, prezentujące negatywne wzorce zachowań wobec dzieci,
-patologiczne-to rodziny o skumulowanych czynnikach patologicznych; występuje tu rozkład współżycia, brak więzi , brak stałych podstaw ekonomicznych. Wszystkie elementy-cechy i warunki rodziny znacznie odbiegają od poziomu rodziny normalnej, członkowie rodziny często pozostają w kolizji z prawem.
2. diagnoza wybiórcza
Rodzina badana jest niejako „wybiórcza” pod określonym względem. Postępowanie diagnostyczne charakteryzuje tu skupianie się badacza na wybranych najistotniejszych dla przebiegu i efektów wychowania cech i warunkach rodzinnych, których dobór wyznacza określony cel danego postępowania diagnostycznego. Obszar rozpoznanych cech wskazywany jest wówczas jest charakterem zjawiska w ramach, którego zidentyfikowany został problem diagnostyczny. określone, wybrane cechy są rozpoznawane stosunkowo dokładnie, szczegółowo, czasami polegają wręcz precyzyjnemu pomiarowi i ustaleniu wpływu z rozpoznawanym stanem rzeczy.
Najczęściej w diagnozie wybiorczej przedmiotem zainteresowania diagnostycznego staja się oddziaływania wychowawcze rodziców, ich postawy wychowawcze, styl wychowania, atmosfera wychowania czy ogólniej relacje interpersonalne miedzy rodzicami a dzieckiem. Wśród stosowanych w omawianej strategii rozwiązań metodologicznych wymienić można zarówno wywiady tematyczne, czyli skupione na wybranych określonych zagadnieniach dotyczących funkcjonowania rodziny, jak i posługiwanie się określonymi narzędziami (inwentarzami, kwestionariuszami), które dokonują pomiaru danych cech rodziny.
Pierwsze podejście tradycyjnie dąży do ustalenia liniowego związku między występującym stanem rzeczy, np. zaburzeniami zachowania dziecka, a warunkami życia rodzinnego, zmierza do ukazania przyczynowo-skutkowego związku. W modelu systemowym rodziny jest traktowana jako układ wzajemnych zależności, tu zachowania jednostki wchodzącej w skład systemu rodzinnego nie mogą być zrozumiane bez poznania zależności miedzy jej zachowanie, a zachowaniem pozostałych członków układu rodzinnego.
W diagnozie ustala się wiec przede wszystkim znaczenie występujących u jednostki dla utrzymywania się określonych sposobów funkcjonowania rodziny.
Modele przyczynowo-skutkowy i systemowy wykorzystują różne metody poznania rodziny. Diagnoza przyczynowo-skutkowa opiera się na kwestionariuszach, testach projekcyjnych i wywiadach klinicznych, pozyskując z nich materiał informacyjny pozwalający na udzielenie odpowiedzi na pytanie, dlaczego dany stan rzeczy występuje. Model systemowy odchodzi od badań indywidualnych na rzecz wykorzystania bezpośredniej obserwacji wzajemnych zachowań członków rodziny, z użyciem określonych metod, np. wywiadu ustrukturalizowanego czy gier interakcyjnych. Podstawowe pytanie dotyczy tu przebiegu interakcji wewnątrzrodzinnych, a schemat postępowania diagnostycznego obejmuje zazwyczaj:
-spotkanie informacyjne, niestrukturalizowane z całą rodziną w celu nawiązania przez psychologa partnerskich relacji z jej członkami;
-badania funcjonowania systemu rodziny przez obserwacje spontanicznych zachowań, np. przy rozwiązaniu różnych wspólnych zadań;
-szczegółowe rozpoznanie komunikacji między poszczególnymi osobami;
-stworzenie mapy systemu rodzinnego, będącej podstawą zaprogramowania terapii rodziny.
Diagnoza systemowa rodziny jest rozumiana głównie jako część składowa procesu terapeutycznego.
3.Jakie czynniki opisują środowisko rodzinne jako środowisko wychowawcze?
Józef Pieter czynniki opisu rodziny jako środowiska wychowawczego
W części dotyczącej osobistych warunków środowiskowych dziecka zawiera on m.in. rejestr 43 składników opisu i oceny rodziny-jej środowiska wychowawczego.
Pieter wymienił różnorodne cechy rodziny, np. takie jak: warunki mieszkaniowe, dochody , majątek, odżywianie, higienę, wielkość, zajęcia, czas wolny, tradycje, potrzeby kulturalne, estetyczne, światopoglądowe, język, życie umysłowe, moralność, pozycje dziecka, stan opieki intelektualnej nad nim, opieki moralnej, materialnej, dostęp do książek, kontrole dostępu do używek i inne. Każdy z elementów podlegał ocenie wg przedstawionego przez autora przewodnika, precyzyjnego opis danej cechy na poziomach od wysoce niepożądanego stanu danej cechy( ocena najniższa-1pkt)po najbardziej optymalny obraz danej cechy( ocena najwyższa-5pkt). Oceny dokonywano w oparciu o przeprowadzone wywiady, obserwacje i analizy dokumentów. Propozycja autora jest przykładem pomiaru ilościowego warunków środowiska wychowawczego rodziny dziecka.
W aktualnych propozycjach diagnozy rodziny jako środowiska wychowawczego zauważyć można różne zestawy zawierające większą lub mniejszą liczbę czynników opisu-oceny. Dla przykładu Stanisław Kawula wymienia trzy główne grupy czynników analizy poziomu wychowania w rodzinie:
-czynniki ekonomiczno- społeczne: wielkość rodziny i jej struktura, zródła utrzymania rodziny, sprawowanie opieki materialnej nad dziećmi, podział pracy i ról w rodzinie
-czynniki kulturalne: wykształcenie rodziców i dokształcanie się rodziców lub innych członków rodziny, kultura języka rodziny, majątek kulturalny rodziny, sposoby spędzania wolnego czasu, stosunek rodziców do nauki szkolnej dzieci i ich przyszłego zawodu, stosunek członków rodziny do tradycji i nowości, pielęgnowanie obyczaju i podatności na zmiany.
-czynniki psychospołeczne: rodzaj i siła więzi społecznych i emocjonalnych, uznawane i realizowane wzorce życia rodzinnego, stosunek członków rodziny do zjawisk patogennych, układ i rodzaj postaw i środków oddziaływań wychowawczych, charakter kontroli rodziców nad dziećmi, ogólna atmosfera w środowisku rodzinnym.
Analiza schematu dla diagnozy rodziny jako środowiska wychowawczego ujawnia pewne zbieżności, wskazuje na istnienie pewnej stosunkowo plastycznej lecz wyraznie zarysowanej formuły badawczej, wykorzystywanej w pedagogicznych diagnozach rodziny. Formuła ta obejmuje kilka zasadniczych obszarów, które podlegają rozpoznaniu:
-obszar cech materialnych, rzeczowych, strukturalnych, organizacyjnych, terytorialnych;
-obszar więzi miedzy członkami rodziny, cechy relacji społecznych i emocjonalnych pomiędzy członkami, wzajemne postawy i postawy wychowawcze, style i środki oddziaływań socjalizacyjno-wychowawczych, ogólna atmosfera w rodzinie;
-cechy i style funkcjonowania społecznego rodziny
-obszar wartości, tradycji, autorytetów, wzorców osobowych, celów życiowych i wychowania, aspiracji edukacyjnych, konsumpcji czasu wolnego, udziału w kulturze.