Temat: Rodzina jako środowisko wychowawcze.
Rodzina to podstawowa grupa społeczna istniejąca we wszystkich społeczeństwach; tworzą ją osoby złączone zazwyczaj więzami małżeństwa i pokrewieństwa (lub adopcji), wspólnie mieszkające i realizujące wspólne cele?1
Rodzina współczesna ( nowoczesna) jest tzw. małą rodziną, w przeciwieństwie do wielopokoleniowej rodziny dawnej. Rodzina nowoczesna łączy zazwyczaj dwie generacje: rodziców oraz dzieci, przy czym obserwuje się powszechnie spadek liczby dzieci. Charakterystyczną cechą rodziny współczesnej jest więc mała liczebność dzieci oraz zamykanie się w dwu pokoleniach (bez dziadków).
Drugą cechą rodziny nowoczesnej jest praca obojga rodziców. W dawnej, licznej rodzinie, ojciec zarabiał na jej utrzymanie, natomiast matka zajmowała się domem i wychowaniem dzieci. Obecną pracę obojga rodziców uzasadniają nie tylko względy ekonomiczne. Głównym źródłem tego zjawiska jest zmiana społecznej i kulturowej pozycji kobiety.
Dwa przedstawione powyżej zjawiska decydują nie tylko o nowej strukturze społecznej i gospodarczej rodziny, ale i o nowym układzie stosunków międzyosobniczych w rodzinie, oraz o zmianie jej wychowawczego funkcjonowania. Cechą układu wewnętrznych stosunków w rodzinie jest postępujący proces demokratyzacji. W rodzinie tradycyjnej dominującą rolę odgrywał ojciec. To on był odpowiedzialny za podstawy materialne rodziny, w wyniku czego pełnił funkcję reprezentanta rodziny '' na zewnątrz ''. Był autorytetem, któremu podporządkowywali się wszyscy członkowie rodziny.
Ewolucja funkcji kobiety do roli współodpowiedzialnej za całość spraw rodziny i uczestniczącej aktywnie w szerszym świecie wprowadziła zasadnicze zmiany w tradycyjnym układzie społecznym w rodzinie.
Przedstawione przemiany ogólne w strukturze i funkcjonowaniu rodziny dokonywały się na przestrzeni długiego okresu rozwojowego.
Rodzina pełni obecnie następujące funkcje wobec swoich członków:
- funkcja prokreacyjna wskazuje na fakt, że to właśnie rodzina jest miejscem narodzin nowych członków społeczeństwa. Oczekuje się, że osoby wchodzące w związek małżeński podejmą trud urodzenia i wychowania nowych ludzi. Funkcja ta zapewnia ciągłość trwania narodu, społeczeństwa i rodu. Daje także gwarancję, że nowonarodzeni będą otoczeni opieką, troską , miłością i zostaną wprowadzeni w życie społeczne tak, by w przyszłości samodzielnie decydować o sobie i innych. Jest to bardzo ważna funkcja i w niej przede wszystkim wyraża się stosunek osób zakładających rodzinę do wartości życia ludzkiego, a także własnej gotowości do otwarcia się na drugiego człowieka.
- funkcja ekonomiczna oznacza tyle, że osoby tworzące wspólnotę rodzinną zabiegają o stworzenie materialnych podstaw życia rodzinnego. Członkowie rodziny poprzez pracę zarobkową zapewniają środki materialne do zaspokojenia różnorodnych potrzeb, np. mieszkania, wykształcenia, wyżywienia, ochrony zdrowia, korzystania z dóbr kultury i rekreacji.
-funkcja opiekuńcza obejmuje nie tylko opiekę nad dziećmi od ich poczęcia do usamodzielnienia, ale także dotyczy opieki nad tymi członkami rodziny, którzy z racji swojego stanu zdrowia lub wieku nie są w stanie samodzielnie zaspokoić swoich potrzeb. Funkcja opiekuńcza rodziny wyraża się przede wszystkim w dostarczaniu pożywienia, ubrania, ochrony, zapewnieniu niezbędnych środków rozwoju biologicznego, psychicznego, społecznego i duchowego
- funkcja socjalizacyjna obejmuje kultywowanie i przekazywanie systemu wartości, norm postępowania i wzorów zachowania swoim członkom. Oznacza to, że rodzice, dziadkowie, rodzeństwo poprzez swoje codzienne zachowania, wypowiedzi, zainteresowania, pracę, odnoszenie się do innych ludzi, dają wyraz temu, co dla nich jest ważne lub co powinno być w życiu ważne. Każdego dnia podczas różnorodnych codziennych i świątecznych czynności dzieci uczą się w domu rodzinnym co w życiu człowieka jest ważne, co jest ważne dla rodziny i społeczeństwa. Dziecko uczy się sposobów urzeczywistniania tego co się ceni i co jest przyjęte w danej kulturze jako sposób odnoszenia się do innych ludzi, natury, kultury, nauki.
- funkcja wychowawcza określa oczekiwania i wymagania wobec rodziny, które dotyczą stymulowania osobowego rozwoju jej członków. Oznacza to, że w rodzinie dokonuje się najważniejsza część ogólnego procesu wychowawczego, któremu podlegają ludzie. O ile proces socjalizacji uzdalnia człowieka do bycia z innymi i bycia w świecie, tak by być twórczym, współdziałającym i nie wyrządzać krzywd innym, to proces wychowania uzdalnia do bycia coraz bardziej człowiekiem. W rodzinie dziecko uczy się ''jak być człowiekiem'', ''jak być sobą''. Rytm życia rodzinnego, stałe, żywe, emocjonalne relacje z innymi są najlepszymi okazjami do uczenia się miłości, otwartości, życzliwości, prawdomówności, sprawiedliwości, a także poznania swoich możliwości umysłowych, zręcznościowych czy artystycznych. Rodzice, rodzeństwo i inni członkowie rodziny poprzez zachętę, dezaprobatę, współdziałanie, pomoc, własny przykład, stymulują w sposób jawny i ukryty rozwój człowieczeństwa u swoich członków.
- funkcja kulturowa oznacza, że w rodzinie dokonuje się przekazywanie tradycji kulturowej, a także tworzenie nowych jakości. Dziecko w rodzinie poznaje tradycje i zwyczaje regionalne związane z różnymi świętami, ważnymi wydarzeniami.
- funkcja religijna jest odpowiedzią na potrzeby człowieka bycia w łączności z Istotą przewyższającą go, sprawiedliwą i kochającą, dającą bezwzględne bezpieczeństwo i poczucie własnej wartości. Religijna funkcja rodziny obejmuje wszystkie czynności i przekazy werbalne i niewerbalne, które dotyczą religijnego rozwoju człowieka. Na rozwój ten składa się poznanie rzeczywistości religijnej, a więc pojęć religijnych, wymogów moralnych, wzorów zachowania religijnego i łączności ze wspólnotą religijną.
Nie wszystkie rodziny wymienione funkcje realizują w takim stopniu, że dzieci mają stworzone optymalne warunki osobowego rozwoju. Wiele rodzin to rodziny dysfunkcyjne, czyli takie, w których jedna lub kilka funkcji nie jest prawidłowo realizowana. W jednych rodzinach pojawiają się trudności w ich realizacji na skutek czynników zewnętrznych (bezrobocie, utrata zdrowia itp.). Są jednak i takie rodziny, w których źródło dysfunkcyjności tkwi w wielu czynnikach odnoszących się do właściwości osobowościowych członków rodziny. Mogą to być zachowania o charakterze nieprzystosowania społecznego, alkoholizm, przestępczy styl życia, brak respektowania norm moralnych czy też brak odpowiedzialności.
Rodzina jako podstawowa komórka życia społecznego jest pierwszym i najważniejszym środowiskiem wychowawczym dziecka. Jest wspólnotą niezwykłą, stanowiącą model i normę dla wszystkich innych grup społecznych. W niej to właśnie dziecko zdobywa pierwsze doświadczenia, doznaje pierwszych odczuć emocjonalnych, przyswaja sobie obowiązujące wzorce i zasady współżycia, a także utożsamia się ze swoim najbliższym otoczeniem, szukając w nim miejsca dla siebie.
Rodzina stanowi związek wyłączny i trwały, bo tylko taka rodzina daje swym członkom poczucie bezpieczeństwa, pewności jutra i świadomości, że się jest kochanym. Rodzina to nie tylko środowisko wychowawcze, to także najbliższe człowiekowi środowisko życia, najbliższa mu grupa, która może, a właściwie powinna wzbogacać jego życie, zaspokajać podstawowe potrzeby biologiczne, psychiczne, materialne, dawać poczucie bezpieczeństwa, zadowolenie i psychiczne oparcie.
W literaturze psychologicznej poświęconej roli środowiska rodzinnego szczególną rolę przypisuje się kontaktom osobowym między dzieckiem a rodzicami.
Oddziaływanie rodziny nie tylko zaczyna się najwcześniej, ale i trwa najdłużej. Wprawdzie stopniowo coraz więcej godzin przebywa dziecko poza domem i z coraz szerszym kręgiem różnych środowisk ma do czynienia, to jednak cały czas trwa wpływ środowiska rodzinnego. Według S. Szumana "dzieciom potrzeba ciepła uczuciowego, tak jak roślinom potrzebne jest słońce". Najwięcej tego ciepła może dzieciom dostarczyć kochająca się rodzina. I dlatego tak ważne jest najbliższe otoczenie, jakim jest prawidłowo funkcjonująca rodzina, w której panuje właściwa atmosfera emocjonalno-wychowawcza i kształtują się właściwe wzorce osobowe.
Środowisko rodzinne jest wyjątkowym środowiskiem wychowawczym, odpowiadającym potrzebom naturalnym dziecka, a przede wszystkim jego potrzebom psychicznym takim jak potrzeba miłości, poczucie bezpieczeństwa i bliskości, przynależności i szacunku, godności i piękna, wzoru i ideału. Równocześnie rodzina przekazuje dziecku wartości, normy, wzory zachowań i obyczaje kulturowe społeczeństwa, do którego przynależy. Przekazuje mu zatem znajomość społeczeństwa, którego dziecko staje się członkiem. Każda rodzina ma swój intymny, wewnętrzny, niepowtarzalny, różniący ją od innych rodzin, świat. Cecha ta wyróżnia ją również spośród innych grup społecznych. Jednocześnie jest grupą otwartą, nawiązującą kontakty z innymi, wchłaniającą treści ''wielkiego świata" i dostosowującą się do zmian.
W obecnym świecie coraz bardziej zarysowują się problemy wychowania. Wymyka się ono z rąk rodziców. Coraz większy wpływ wywiera na nie otoczenie w szkole, na podwórku, na ulicy. W wychowaniu dzieci mniej uwagi powinniśmy poświęcać współzawodnictwu i zdobywaniu: nie porównywać jednego dziecka do drugiego ani w domu w, ani w szkole, nie stawiać stopni. [...] Zamiast wpajać naszym dzieciom, aby przede wszystkim robiły postępy, powinniśmy zaszczepić im ideały pomocy, współpracy, uprzejmości i miłości. To nie jest pobożne życzenie. Najlepszy przykład mogą dać rodzice. Ponadto człowiek, którego wychowano w atmosferze miłości, odczuwa potrzebę, aby być pożytecznym dla innych, chce, aby jego dzieci jego dzieci czuły się dobrze i rosły szczęśliwe.2
Wychowanie zatem to szczególny typ świadomie podejmowanej działalności ludzkiej, zamierzającej do wywołania zmian w ludzkiej psychice w celu pełnego rozwoju osobowości i przygotowania jednostki do życia.3
Znaczący wpływ na wyniki wychowawcze w rodzinach mają następujące czynniki:
A) społeczno-ekonomiczne, określające pozycję społeczną i ekonomiczną rodziny i jej poszczególnych członków
B) kulturalne, określające poziom kultury życia codziennego
C) pedagogiczno-społeczne, określające strukturę rodziny, stosunki wewnątrzrodzinne, właściwości osobowości rodziców
Szczęśliwe dzieciństwo nie gwarantuje powodzenia w wieku dojrzałym, ale kładzie podwaliny pod osiąganie sukcesów. Żadne oddziaływanie zewnętrzne nie wywiera na dziecko tak zdecydowanego wpływu jak dom rodzinny. Tylko w rodzinie istnieją warunki do nauczania i przekazywania wartości kulturowych, etycznych, społecznych, duchowych i religijnych, istotnych dla rozwoju własnych członków rodziny oraz społeczeństwa. Pierwszym, a zarazem najważniejszym środowiskiem wychowawczym dziecka jest więc rodzina. Kształtuje ona postawy dziecka, kieruje prawidłowym rozwojem fizycznym, intelektualnym, uczuciowym i społecznym. Zapewnia właściwe warunki zabawy, pracy, snu i odpoczynku. Pozwala rozwijać zainteresowania i dostarcza nowych bodźców do permanentnego kształcenia.
Podsumowując, zadania współczesnej rodziny w procesie wychowawczym sformułować można następująco:
1. Rodzina jest naturalnym środowiskiem wychowawczym, wprowadzającym młode pokolenie w krąg szerszych kontaktów społecznych. Jest pomostem między jednostką a szeroką społecznością. W szczególności w wieku przedszkolnym i młodszym wieku szkolnym, współudział dziecka w grupach rówieśniczych i jego kontakty społeczne odbywają się zazwyczaj poprzez środowisko rodzinne.
2. Rodzina kształtuje w dziecku poczucie bezpieczeństwa i pewności. Wydaje się , iż w tej dziedzinie rola współczesnej rodziny jest szczególnie duża, choćby z tego powodu, iż życie społeczne staje się coraz bardziej złożone i skomplikowane. Zaciekawia ono dziecko, nęci swymi powabami, urokiem wielkich możliwości, ale jednocześnie wzmaga poczucie niepewności oraz potrzebę społecznych powiązań.
3. Wreszcie rodzina stanowi tę grupę społeczną, która pełni ogromną rolę w kształtowaniu postaw dzieci i młodzieży, ich stosunku do świata wartości. Wychowanie ma szczególną rolę wszędzie tam, gdzie młody człowiek staje wobec konieczności oceny i wyboru. Ma ono sposobić do umiejętności właściwego wyboru, prawidłowego myślenia, racjonalnego działania, przyjęcia wartościowych postaw. Sytuacje, gdy młodzi muszą o czymś decydować w codziennym życiu, dotyczą spraw wąskich i prywatnych, bądź też o znaczeniu szerszym, zasadniczym. Wiele tego typu decyzji podejmuje się w rodzinie lub pod wpływem środowiska rodzinnego, w którym dziecko widzi i ma prawo widzieć naturalnego sprzymierzeńca i doradcę. Ze względu na różnorodne i często skomplikowane sytuacje, wobec których staje młody człowiek, rodzina pełni szczególną rolę w kształtowaniu jego osobowości.
Bibliografia:
1. Guttion J., Kobieta, miłość, rodzina, PAX, Warszawac1994
2. Inhelder B., Piaget J., Psychologia dziecka, Siedmiogród, Wrocław 1993
3. Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Wiedza Powszechna, Warszawa 1989
4. Koszalińskie Towarzystwo Przyjaciół Prasy, Dziecko i rodzina, RSW, Koszalin 1980
5. Lecaillon J. D., Rodzina źródłem dobrobytu, Fronda, Warszawa 2004
6. MacGregor C., Gry i zabawy rodzinne: pomysłowe i niedrogie, Znak, Kraków 1995
7. Mankiewicz M., Jak być teściową? Jak być synową?, KAW, Warszawa 1985
8. Marcinek J. Encyklopedia od A do Z, Zielona Sowa, Kraków 2004
9. Pluta A., Młodzież i dom rodzinny, Nasza Księgarnia, Warszawa 1979
10. Siostra Emmanuel, Rodzino, nie pozwól się zniszczyć!, Wydawnictwo Księży Marianów MIC, warszawa 2007
11. Sławinoski S., Dojrzewać do miłości, PAX, Warszawa 1990
12. Spock B., Dr. Spock o rodzicielstwie, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1992