RODZINA JAKO ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE

Pierwszym naturalnym środowiskiem wychowawczym jest rodzina.

Powszechnie przez rodzinę rozumie się parę małżeńską i jej dzieci, która zamieszkuje pod wspólnym dachem i prowadzi wspólne gospodarstwo domowe. Według Jana Szczepańskiego Rodzina - jest grupą złożoną z osób połączonych stosunkiem małżeństwa lub pokrewieństwa (bądź adopcji). W ramach społeczeństwa spełnia ona dwie podstawowe funkcje: utrzymuje ciągłość biologiczną społeczeństwa poprzez rozmnażanie, oraz przekazuje dziedzictwo kulturalne szerszych zbiorowości w jego zasadniczej postaci. Wzajemne stosunki między członkami rodziny są określone poprzez tradycję przekazaną wychowaniem, przez prawo, nakazy natury moralnej bądź religijnej, wzajemne uczucia i postawy członków rodziny.

Nie ulega zapewne wątpliwości, iż rodzina stanowi dla dziecka ważne, pierwsze, niezastąpione żadną instytucją społeczną środowisko rozwojowe i wychowawcze. Słuszne zatem wydaje się stwierdzenie, że „rodzinę można uważać za kolebkę osobowości w bliskich interakcjach z rodzicami, rodzeństwem, czy dziadkami, dziecko rozwija podstawowe funkcje psychiczne i kształtuje strukturę osobowości; wzrasta w świat kultury danego społeczeństwa i przyjmuje normy zachowania się”. /M. Ziemska :Rodzina a osobowość.W.P.W-wa.1997,s.5./

Maria Ziemska dzieli funkcje rodziny na pięć grup:

1.funkcję prokreacyjną

2. funkcję produkcyjną

3. funkcję usługowo - opiekuńczą

4. funkcję socjalizacyjną

5. funkcję psychohigieniczną

1.funkcja prokreacyjna (nazywana też seksualną) - jest to funkcja służąca powiększaniu się rodziny i całego społeczeństwa

2. funkcja produkcyjna ( nazywana też materialno - ekonomiczną) - funkcja ta realizowana na rzecz rodziny umożliwia zaspokojenie podstawowych potrzeb jej członków, a realizowana na rzecz społeczeństwa dostarcza pracowników, a tym samym, siły twórcze i wytwórcze społeczeństwa

3. funkcja usługowo - opiekuńcza - służy ona zaspokajaniu potrzeb bytowych i usług codziennych ( tj. wyżywienie, czystość mieszkania itp.) członkom rodziny, a także zapewnieniu opieki tym osobom w rodzinie, które nie są w pełni samodzielne np. ze względu na wiek, chorobę czy też kalectwo

4. funkcja socjalizacyjna ( nazywana też socjalizacyjno - wychowawczą) - ta funkcja ma na celu przygotowanie członków rodziny do życia w społeczeństwie, do pełnienia określonych ról np. roli ojca, brata, męża, żony, czy matki, a także przekazywanie dorobku kulturowego, zwyczajów, obyczajów, obowiązujących wzorów zachowań i wartości moralnych

5. funkcja psychohigieniczna ( nazywana też emocjonalno - ekspresyjną) - pozwala na zaspokojenie podstawowych potrzeb emocjonalnych takich jak: miłość, przynależność, poczucie bezpieczeństwa. Zapewnia też równowagę emocjonalną .

Rodzina stanowi związek wyłączny i trwały, bo tylko taka rodzina daje swym członkom poczucie bezpieczeństwa, pewności jutra i świadomości, że się jest kochanym. Rodzina to nie tylko i wyłącznie środowisko wychowawcze, to także najbliższe człowiekowi środowisko życia, najbliższa mu grupa, która może a właściwie powinna wzbogacać jego życie, zaspokajać podstawowe potrzeby biologiczne, psychiczne, materialne, dawać poczucie bezpieczeństwa, zadowolenie i psychiczne oparcie

Rodzina stanowi jedną z podstawowych grup społecznych, a przy tym taką, która istnieje od najdawniejszych czasów. Funkcjonowanie rodziny, czyli spełnienie obowiązków wychowawczych uzależnione jest w dużym stopniu od wzajemnych więzów między jej członkami, a zwłaszcza między rodzicami. Ze względu na te więzy A.Kelm wyróżnia cztery kategorie rodzin: wzorową, przykładną, formalną i rozbitą.

Rodzina wzorowa - oznacza się trwałymi więzami między wszystkimi jej członkami.

W rodzinie przykładnej, mimo dość trwałych więzów występują pewne konflikty, które jednak nie zagrażają jej rozbiciem.

W rodzinie formalnej brak jest silniejszej więzi emocjonalnej, a każdy jej członek układa swoje plany życiowe według osobistych interesów.

Rodzina rozbita charakteryzuje się postępującym procesem osłabiania więzów międzyrodzinnych, konflikty staja się jednym przejawem wzajemnych kontaktów.

Wyróżniamy dwie postawy rodziny: właściwe i niewłaściwe

Do postaw właściwych zaliczamy postawę akceptacji, współdziałania z dzieckiem, dawania mu rozumnej swobody, uznawania jego praw. Rodzice charakteryzujący się postawą akceptacji przyjmują dziecko takim, jakim ono jest, z wadami i zaletami, zapewniając mu poczucie bezpieczeństwa. Współdziałanie z dzieckiem polega na zainteresowaniu się jego sprawami, na wciąganiu go w sprawy domowe. Dawanie rozumnej swobody, która pozwala na wyrażanie się dziecka w różnych formach własnej aktywności. Łączy się to jednak ze stawianiem dziecku koniecznych wymagań i utrzymywaniu autorytetu rodziców. Uznawanie praw dziecka pociąga za sobą styl kierowania jego zachowaniem, polegającym na wzajemnym porozumiewaniu się i oddziaływaniu rodziców poprzez własny przykład. Właściwe postawy rodzicielskie mają ogromne znaczenie dla prawidłowego rozwoju emocjonalnego i społecznego dziecka, a w tym dla kształtowania jego osobowości.

Natomiast do postaw niewłaściwych należy postawa odtrącająca wobec dziecka, unikająca, nadmiernie chroniąca i stawiająca wygórowane wymagania.

• Postawa odtrącająca charakteryzuje się traktowaniem dziecka jako ciężar, jako coś niechcianego. Rodzice takiemu dziecku nie okazują uczuć, ciągle go krytykują i nie dopuszczają do głosu.

• Postawa unikająca charakteryzuje się brakiem uczucia, obojętnością na sprawy dziecka, ignorowaniem jego potrzeb.

• Przeciwieństwem do postawy unikającej jest nadmiernie chroniąca, która charakteryzuje się przesadna opiekuńczością i usuwaniem z drogi dziecka wszelkich trudności. Rodzice stale boją się o zdrowie dziecka, izolują go od rówieśników.

• Postawa nadmiernie wymagająca charakteryzuje się ciągłym zmuszaniem dziecka do postępowania według określonych wzorów. Dziecko jest pod stałą presją rodziców, którzy nim dysponują, nie licząc się z jego możliwościami i nie dopuszczają go do głosu.

"Niewłaściwe postawy rodzicielskie wywierają szkodliwy wpływ na rozwój dziecka. Konsekwencją takich postaw bywa władczość dziecka, egoizm, zarozumiałość, niechęć do nawiązywania kontaktów z rówieśnikami, uleganie, zazdrość, kłamliwość".

Oddziaływanie członków rodziny, a zwłaszcza rodziców na dziecko ma charakter dwutorowy. Odbywa się ono poprzez świadome oddziaływanie wychowawcze, w wyniku którego dziecko kształtuje swoje zachowanie stosownie do oczekiwań rodziców, jak również przez oddziaływanie nie zamierzone. - Rodzice stwarzają określone sytuacje, które wyznaczają kierunek zachowania się dziecka.

Rodzice stanowią dla dziecka najbliższe wzory osobowe asymilowane w procesie naśladownictwa i identyfikacji. Dzięki istnieniu takich wzorów osobowych dziecko przyswaja sobie różnorodne formy społecznego zachowania.

Rodzina wprowadza dziecko w świat wartości kulturalnych i społecznych, ukazuje mu różnorodne cele zaspokajające jego potrzeby oraz uczy go sposobów, za pomocą których te cele można osiągnąć.

Oddziaływanie rodziny nie tylko zaczyna się najwcześniej, ale i trwa najdłużej. Wprawdzie stopniowo coraz więcej godzin przebywa dziecko poza domem i z coraz szerszym kręgiem różnych środowisk ma do czynienia, to jednak cały czas trwa wpływ środowiska rodzinnego.

Rodzina jest również doskonałym ośrodkiem kształtowania zainteresowań dzieci. Dziecko a następnie młodzież zapoznając się z różnymi dziedzinami kultury, korzysta z pomocy rodziców, chociażby przez sama zachętę, namowę, przykład środowiska rodzinnego. Rzecz jasna, że nie we wszystkich rodzinach wymieniony proces występuje w jednakowym stopniu. W rodzinie inteligenckiej, rodzice mają większy udział we wprowadzaniu swoich dzieci w różne sfery życia i kultury, niż to ma miejsce w rodzinie robotniczej, czy chłopskiej. Jednocześnie ojciec i matka mogą eliminować dziecko od pewnych negatywnych czynników tkwiących w środowisku lokalnym, spełniając w ten sposób ideę filtra dla płynących ze środowiska norm postępowania. Zakres i charakter odpowiedzialności i oddziaływań wychowawczych rodziny zmienia się w różnych okresach rozwojowych dziecka. Możliwości wychowawcze środowiska rodzinnego są największe i najtrwalsze w stosunki do małych dzieci.

Postawy rodzicielskie warunkują styl wychowania w rodzinie. Wpływają one również na kształtowanie się więzi uczuciowej między jej członkami, od której zależy w znacznej mierze ogólna atmosfera życia rodzinnego. Atmosfera domu rodzinnego wpływa na dzieci w większym stopniu niż bezpośrednio czynione im uwagi. Atmosfera zaufania ułatwia rozwój, postęp, wysiłek. Dziecko czuje się wtedy moralnie zobowiązane, do jak najlepszego postępowania. Nieufność natomiast powoduje, że dziecko zamyka się w sobie, staje się niezręczne, a co gorsze - klimat nieufności często pobudza je do złego. Dom rodzinny nie może być dla dziecka miejscem, gdzie mu z reguły zwracają uwagę. Od najmłodszych lat dziecko ujawnia potrzebę nieustannego przekraczania swego aktualnego stanu rozwojowego, ciągłego przewyższania samego siebie pod różnymi względami, a więc chce być większe, silniejsze, zręczniejsze, mądrzejsze. Jest to objaw wrodzonego pędu do rozwoju. Zła atmosfera rodzinna blokuje w dziecku możliwość prawidłowego rozwoju. Ponadto całkowicie wypacza obraz samego siebie. Dziecko szybko traci poczucie wartości, nabiera przekonania, że jest gorsze lub ,,mniej udane", przeżywa lęk, uczucie zagrożenia, ośmieszenia i upokorzenia, od których uwolnienie się w tym wieku jest ponad jego siły.

H. Izabelska twierdzi: ,,Raczej trudno czuć się szczęśliwym nie wynosząc z dzieciństwa i wczesnej młodości zasad, które będą ukierunkowywały postępowanie człowieka dorosłego" (Izabelska, 1988, s.28). Podobnie powiedział J. Korczak: ,,Bez pogodnego dzieciństwa całe życie potem jest kalekie."

Rodzina to pierwszy wychowawca dziecka. Dzięki życiu w rodzinie dziecko zdobywa określoną rolę społeczną w domu, w szkole i wśród rówieśników zabaw

Z powyższych rozważań widać, jak wielkie znaczenie ma rodzina dla rozwoju dzieci. M. Łobocki uważa, że w całej dotychczasowej historii cywilizacji i kultury nie zdołano stworzyć lepszych warunków wielostronnego rozwoju dzieci, niż jest to możliwe w normalnej rodzinie. Dzieje się tak z kilku powodów. Przede wszystkim rodzina jest pewną grupa społeczną w życiu dziecka, której członkiem staje się ono od urodzenia i nie przestaje nim być do późnej starości. Należy zatem uznać tezę, że podstawową ideą w rozwoju społecznym, emocjonalnym, zdrowotnym i intelektualnym odgrywa rodzina.