Teoria konfliktu w społeczeństwie przemysłowym

W historii myśli społecznej istnieje tradycyjny konflikt między dwoma sposobami widzenia społeczeństwa. Różnica zasadza się w odpowiedzi na pytanie: „Jak to się dzieje, że społeczeństwa ludzkie stanowią spójne całości?”

Utopiści - „porządek społeczny wynika z ogólnej zgody co do wartości” - konsensus jako założenie ugruntowujące światopogląd.

Racjonaliści - „spójność i porządek w społeczeństwie opiera się na sile i przymusie, na dominacji jednych i podległości innych” - konflikt.

Owe nie do pogodzenia (w swej zasadnicze, czystej postaci) założenia wyewoluowały, tworząc długą historię szczególnego dialogu - dysputy o problemie porządku społecznego. Sprzeczność tych sposobów widzenia stałą się podstawą wyborów w zakresie wiedzy, decyzji moralnych, orientacji politycznej.

We współczesnej socjologii należy wymienić dwie meta-teorie:

Integracyjna teoria społeczeństwa - struktura społeczna jako zintegrowany system, utrzymywany w równowadze przez pewne ustalone i powtarzające się procesy.

Koercyjna teoria społeczeństwa - postrzega strukturę społeczną jako formę organizacji utrzymywanej przez siłę i przymus i ciągle wybiegającej „poza siebie”, tzn. kształtowane przez nią siły utrzymują ją w niekończącym się procesie zmiany.

Teorie te wykluczają się wzajemnie.

Założenia integracyjnej teorii społeczeństwa:

Każde społeczeństwo jest względnie trwałą, stabilną strukturą elementów;

Każe społeczeństwo jest dobrze zintegrowaną strukturą elementów;

Każdy element społeczeństwa jest funkcjonalny, tzn. przyczynia się do utrzymania społeczeństwa jako systemu.

Każda istniejąca struktura społeczna opiera się na zgodnym podzielaniu wartości przez jej członków;

Założenia koercyjnej teorii społeczeństwa:

Każde społeczeństwo w każdym momencie podlega zmianom - procesy zmiany są wszechobecne;

W każdym społeczeństwie, w każdym momencie występuje niezgoda i konflikt. Konflikt społeczny jest wszechobecny;

Każdy element w społeczeństwie przyczynia się do jego dezintegracji i zmiany;

Każde społeczeństwo opiera się na przymusie stosowanym przez jednych jego członków w stosunku do innych;

Teza o dwu obliczach struktury społecznej nie wymaga rewizji aparatu pojęciowego. Takie kategorie jak rola, instytucja, norma, struktura, funkcja są użyteczne zarówno w terminach modelu przymusu, jak i dla analizy integracji społecznej.

Władza i zwierzchnictwo:

Dahrendorf stosuje tutaj terminologię weberowską.

Władza - jest stosunkiem rzeczowym (niekoniecznie prawomocnym) - factual.

Zwierzchnictwo - prawomocny stosunek nadrzędności i podporządkowania. Władza prawomocna - legitimate.

• Na gruncie teorii integracyjnej, jednostkami analizy socjologicznej są dobrowolne związki ludzi, którzy podzielają pewne wartości i tworzą instytucje dla zapewnienia sprawnej współpracy.

• Z punktu widzenia teorii koercyjnej, jednostką analizy socjologicznej jest narzucony przymus, jako czynnik spójności organizacji społecznej.

• W każdej organizacji społecznej pewne pozycje związane są ze sprawowaniem kontroli nad innymi pozycjami(władzy), dla zapewnienia skutecznego przymusu.

• Dystrybucja władzy i zwierzchnictwa jest zróżnicowana. Podobnie jak u Marksa, Dahrendorf przyjmuje, że zróżnicowanie dystrybucji władzy zwierzchniej staje się w sposób niezmienny czynnikiem determinującym stały konflikt społeczny typu zbliżonego do konfliktu klasowego w tradycyjnym (marksowskim) społeczeństwie.

• Strukturalnym źródłem tego konfliktu jest układ ról społecznych i związanych z nimi oczekiwań dotyczących dominacji i podległości.

• Identyfikacja różnie wyposażonych ról w hierarchii zwierzchnictwa jest podstawowym zadaniem przy analizie konfliktu, wszystkie pozostałe etapy analizy wynikają z badania rozkładu władzy i zwierzchnictwa.

• Zwierzchnictwo może być określane jako władza prawomocna (w rozumieniu Weberowskim). Stosunki zwierzchnictwa stanowią część struktury społecznej, pozwalają więc na systematyczne wyprowadzenie konfliktów grupowych z organizacji społeczeństw globalnych i związków istniejących w ich ramach.

• Stosunki zwierzchnictwa pojawiają się zawsze, gdziekolwiek tylko sprawowana jest władza zwierzchnia - występuje zatem we wszystkich społeczeństwach i we wszystkich warunkach historycznych.

Stosunki zwierzchnictwa są zawsze stosunkami nad - i podrzędności.

Tam, gdzie występują stosunki zwierzchnictwa, element nadrzędny w myśl oczekiwań społecznych kontroluje za pomocą poleceń, rozkazów, ostrzeżeń i zakazów; zachowanie elementu podrzędnego.

Oczekiwania takie wiążą się ze względnie trwałymi pozycjami społecznymi, a nie z cechami charakteru jednostki. W konsekwencji określają one zawsze wyraźnie osoby, które podlegają kontroli i sfery, w których kontrola jest dozwolona. W odróżnieniu od władzy, nie jest stosunkiem zgeneralizowanej kontroli nad innymi.

Skoro zwierzchnictwo jest stosunkiem prawomocnym, brak posłuszeństwa wobec poleceń może być karalny. System prawny jako funkcja podtrzymywania zwierzchnictwa.

• Na zasadzie analogii, jednostką organizacji społecznej jaką dla teorii integracyjnej był system społeczny, Dahrendorf proponuje kategorię weberowską - Herrschaftsverband ® związek oparty na panowaniu (imperatively coordinated association).

Grupy konfliktu:

Przy analizie konfliktu, zajmujemy się tworzeniem grup konfliktu w rezultacie stosunków zwierzchnictwa związanych z istnieniem związku opartego na panowaniu. Ponieważ zwierzchnictwo jest typem relacji możliwych w każdej organizacji społecznej, wystarczy po prostu określić takie organizacje jako związki.

• Jeśli rozpatrujemy organizację społeczną nie w kategoriach integracji i spójności, lecz w aspekcie jej struktury przymusu, to postrzegamy ją jako (oparty na panowaniu) związek, a nie jako system społeczny. Ponieważ organizacje społeczne są także związkami, rodzą one konflikt interesów i stają się źródłem konfliktów społecznych (grupowych).

• Dominacja w jednym związku nie pociąga automatycznie dominacji w innych, do których jednostka należy ® podległość w jednym związku nie oznacza podległości we wszystkich. Nie jest to jednak zależność konieczna. Czasami występuje pewna korelacja pozycji jednostek w różnych układach. Jest to kwestia analizy konkretnych społeczeństw.

Proces formowania się grup konfliktu:

Interesy jawne i utajone:

Jest to model analityczny; bazuje na założeniu że konflikt grup wynika z dychotomicznej dystrybucji władzy zwierzchniej w związkach opartych na panowaniu.

• Zróżnicowanie pod względem władzy zwierzchniej związanej z poszczególnymi pozycjami rodzi sprzeczność interesów osób zajmujących te pozycje. Pewne interesy osób zajmujących pozycje dominacji oraz osób zajmujących pozycje podległości są z tej racji sprzeczne co do istoty i kierunku. Dahrendorf proponuje tutaj kategorię interesu.

• Model formowania się grup konfliktu zawiera twierdzenie, że z dwu zbiorów pozycji, które wyróżnić można w każdym związku, jedne - pozycje dominacji - charakteryzuje interes polegający na utrzymaniu struktury społecznej zapewniającej im władzę, natomiast pozycje podległości - interes polegający na zmianie warunków społecznych, pozbawiających władzy zajmujące te pozycje. Oba te interesy pozostają w konflikcie.

• Jeżeli występuje konflikt utajony, to nawet władza prawomocna w rozumieniu weberowskim pozostaje niepewna i narażona na możliwość obalenia. Zawsze występuje zbiór pozycji, w których zajmujący je osobnicy wyrażają zinstytucjonalizowaną wątpliwość, co do prawomocności istniejącego podziału władzy zwierzchniej. W każdym związku interesy grupy panującej wyrażają wartości stanowiące ideologię, która nadaje prawomocność ich panowaniu, podczas gdy interesy grupy podległej stanowią zagrożenie dla tej ideologii, i stosunków społecznych, które ona sankcjonuje.

• Można to tłumaczyć regułą przyjemności, ale tylko w ograniczonym zakresie sytuacji. Nadużywanie tego sprowadzić może obiektywne interesy do rzeczywistości psychologicznej.

• Dla celów formułowania teorii formowania się grup konfliktowych, Dahrendorf zastępuje pojęcie interesów związanych z rolą pojęciem interesów utajonych. Interesy związane z rolą są z punktu widzenia pełniącego rolę, interesami utajonymi - ukrytym nurtem jego zachowania z góry narzuconym mu na czas pełnienia danej roli, niezależnym od jego świadomej orientacji. W określonych warunkach, mogą one stać się interesami jawnymi.

• Interesy jawne, w odróżnieniu od interesów utajonych, stanowią rzeczywistość psychologiczną - ukazują fakt, że uczucia, wola i pragnienia jednostki skierowane są ku jakiemuś celowi. Konkretna treść interesów jawnych może być określona tylko w odniesieniu do danych warunków społecznych: określają one przedmiot strukturalnie uwarunkowanego konfliktu grup. W tym sensie interesy jawne składają się na program zorganizowanej grupy.

Quasi - grupy i grupy interesu:

Grupy konfliktowe są zbiorowościami rzeczywistymi, nie zaś zjawiskami normatywnymi. Stanowią część podłoża społecznego. Zasadniczymi kategoriami opisu tych zbiorowości są pojęcia quasi-grup i grup interesu.

• Z pozycjami zwierzchnimi wiążą się oczekiwane interesy; osoby zajmujące te pozycje mają co najmniej jeden atrybut wspólny. Osoby zajmujące pozycje identyczne - albo dominacji, albo podległości - znajdują się we wspólnej sytuacji.

• Czynnikiem konstytuującym grupę jest poczucie przynależności i minimum zorganizowania. Żaden z tych elementów nie jest potrzebny, by mówić o interesie utajonym. Zbiorowości osobników zajmujących pozycje o identycznych interesach związanych z rolą stanowią co najwyżej grupę potencjalną - quasi-grupę. Jest to wspólnota utajonych interesów. Wg Ginsberga, quasi-grupami są klasy społeczne, które nie będąc grupami stanowią obszar rekrutacji do grup i których członkowie mają pewne wspólne wzory zachowań. Jest to wspólnota utajonych interesów. Quasi-grupy są tworem teoretycznym.

• Grupy interesu są rzeczywistymi grupami społecznymi. Mają strukturę, formę organizacji, program lub cel oraz personel złożony z jej członków. Jest nią każda grupa wtórna - drużyna piłkarska, klub szachowy, związek zawodowy itd. Z empirycznego punktu widzenia, są zawsze węższe niż quasi-grupy z których się rekrutują.

Geneza grup interesu:

• W każdym związku opartym na panowaniu można wyróżnić dwie quasi-grupy zjednoczone wspólnym interesem utajonym. Ukierunkowanie tych interesów określa posiadanie, bądź nieposiadanie władzy zwierzchniej. Z tych quasi-grup rekrutują się grupy interesu - ich działanie znajduje odzwierciedlenie w programach, które podważają, lub bronią prawomocności istniejącej struktury zwierzchnictwa. W każdym związku opartym na władzy formują się dwie takie grupy.

• Istnieją warunki powstania grupy interesu - karta (zasada naczelna) i personel, pewne normy działania, środki materialne, stałe powtarzalne działania itp. Dahrendorf określa to jako techniczne warunki organizacji. Oprócz tego, są jeszcze warunki polityczne, warunki społeczne (np. dostępność środków komunikacji w społeczeństwach industrialnych może być takim warunkiem. Bez niego jakaś zbiorowość, chociaż w ramach związku mogłaby być uznana za wspólnotę interesów utajonych, gdyby była rozproszona przestrzennie, nie mogłaby stać się zorganizowaną grupą interesu - trwałe związki między jej członkami byłyby niemożliwe).

Zmienność konfliktu:

Grupy konfliktowe po osiągnięciu pewnego stadium organizacji angażują się w konflikty, których wynikiem są zmiany strukturalne.

Natężenie konfliktu - stopień wydatkowania energii i uwikłania stron w konflikcie. Im większą wagę przypisuje poszczególny uczestnik do kwestii związanych z konfliktem i do jego istoty, tym większe natężenie ma konflikt. Konflikt ma wysokie natężenie wtedy, gdy koszt zwycięstwa lub przegranej jest dla zaangażowanych stron wysoki.

Gwałtowność konfliktu - jest to problem środków zastosowanych przez grupy pozostające w konflikcie dla wyrażenia swojej wrogości. Gwałtowność konfliktu jest w zasadzie niezależna od stopnia uwikłania stron.

Pluralizm a nakładanie się konfliktów:

Nakładanie się konfliktów to silna korelacja między pozycją w hierarchii władzy zwierzchniej, a różnymi aspektami statusu społeczno - ekonomicznego. Nakładanie się tych aspektów powoduje wzrost natężenia konfliktu klasowego. Linia podziału przebiega w skrajnej sytuacji poprzek całego społeczeństwa. Pluralizm konfliktów to rozproszenie konfliktów i tym samym ich osłabienie. Występuje tutaj słaba korelacja między pozycją w hierarchii władzy zwierzchniej, a czynnikami statusu ekonomiczno - społecznego. Nie zawsze jest tak, że np. z prestiżem związane są jakieś większe gratyfikacje społeczne. W przypadku pluralizmu, każda jednostka uczestniczy w różnych grupach społecznych i czerpie z nich różne gratyfikacje, jak również partycypuje w rolach społecznych określających pewne konflikty. Im mniejsza jest część osobowości uczestnicząca w każdym z tych konfliktów, tym mniej się w nie jednostka taka angażuje. Pluralizm przyczynia się zatem do osłabienia natężenia konfliktów klasowych.

Konflikt grupowy, a zmiana struktury:

W wyniku konfliktu klasowego zachodzą zmiany strukturalne. Trzy typy zmian:

Całkowita, lub prawie całkowita wymiana osób zajmujących pozycję dominacji w związku. Jest to najbardziej raptowna zmiana (zmiana rewolucyjna).

Częściowa wymiana osób zajmujących pozycje dominacji. Jest to raczej ewolucyjna zmiana. Niektórzy przedstawiciele klasy dotychczas podległej przechodzą do klasy rządzącej i wpływają na przyjęte linie polityczne oraz treść podejmowanych decyzji (np. koalicje).

Brak zmian personalnych, zmiana struktury w kierunku zgodnym z dążeniami grupy podległej, bez przeniknięcia któregokolwiek z jej członków do grupy dominującej (uwzględnianie interesów opozycji).