Notatki z wykładu monograficznego z językoznawstwa ogólnego z dr. Jerzym Obarą (1 semestr)

Wykład 1

Język

Język jest systemem 2-klasowym, otwartym i twórczym. Umożliwia tworzenie nieskończenie wielu konstrukcji językowych z ograniczonej liczby jednostek języka.

JĘZYK = SŁOWNIK (zasób leksykalny) + GRAMATYKA (prawidła gramatyczne)

Gwara - mowa ludu (słownictwo, bez osobnej gramatyki)

Kreacyjność języka

Za pomocą ograniczonej liczby jednostek językowych można tworzyć nieograniczoną liczbę konstrukcji językowych.

Najmniej jednostek na poziomie fonetycznym (kilkadziesiąt), następnie na poziomie morfologicznym - więcej (np. w języku polski w rzeczowniku końcówek fleksyjnych jest zazwyczaj 14, a rzeczownik ręka ma ich 16); najwięcej - jeśli chodzi o poziom morfologiczny - istnieje na poziomie słowotwórczym - ponad 100 formantów. W ogóle najwięcej jest tych elementów na poziomie leksykalnym - ok. 100 000 wyrazów w języku ogólnym, a liczba zdań jest już nieograniczona.

Językoznawstwo jako nauka

Językoznawstwo naukowe - od XIX w.

• językoznawstwo historyczne - diachroniczne

• próby zrekonstruowania języka w dawnych czasach

• porównywanie języków

• zajmowanie się językami współczesnymi nie było aż do de Saussure'a uznawane jako nauka

• od Saussure'a - językoznawstwo synchroniczne

Podział językoznawstwa

1. ze względu na cele badań

1. ogólne (teoretyczne) - dział nauki zajmujący się językiem w ogóle

2. stosowane

2. ze względu na aspekt badań

1. diachroniczne (historyczne) - badania języka w rozwoju

2. synchroniczne (opisowe)

3. ze względu na przedmiot badań

1. wewnętrzne - bada jeden język narodowy

• fonologia

• morfologia, przy niektórych językach:

• fleksja

• słowotwórstwo

• składnia

• leksyka

1. zewnętrzne - bada związki między językami i jego użytkownikami; zajmuje się sposobami mówienia, różnymi uwarunkowaniami mowy, np.:

• dialektologia - bada gwary

• sojolingwistyka - bada, jak językiem posługują się członkowie danej grupy zawodowej

• geolingwistyka (geografia lingwistyczna) - bada regionalizmy

• etnolingwistyka

• glottodydaktyka - o nauczaniu i uczeniu się języków obcych

• kultura języka

• stylistyka

• psycholingwistyka

• teoria przekładu

• leksykologia

• leksykografia

4. ze względu na zasięg badań

1. językoznawstwo badające jeden język

2. językoznawstwo ogólne

3. językoznawstwo porównawcze

• konfrontatywne - skoncentrowane na podobieństwach między językami

• kontrastywne - badanie różnic między językami

5. ze względu na przyjęte metody opisu i badań

1. statystyczne

2. strukturalne

3. generatywne

4. kognitywne

Wykład 2

Formantoid - element przypominający formant.

HISTORIA BADAŃ ZNACZEŃ WYRAZÓW

Początki badań związane z badaniami diachronicznymi nad zmianą znaczeń wyrazów - prace, które były rejestrem grup wyrazów zmieniających swoje znaczenia.

Pionier - Riesig - twórca semantyki w XIX w.

• wyraził wątpliwości co do istniejących regularności i diachronicznych praw semantycznych (zmiana treści wyrazów nie dokonuje się wg określonych schematów)

Lata 20. XX w. - Stern, Trier, Wund

• Wund uważał, że regularność zmian znaczeniowych - zjawisko - jest zależna od pewnych powtarzalnych i koniecznych warunków obiektywnych

łac. pecunia - pierw. `bydło' - bydłem handlowano znaczenie `pieniądze'

Lata 30. XX w. - Meillet

• stwierdził (w przeciwieństwie do Wunda), że liczba czynników, które mogą determinować kierunek poszczególnych zmian znaczeniowych, jest w praktyce niczym nieograniczona

Lata 60. XX w. - Barder, Tucker, Łozowski

Prawa oraz mniej lub bardziej generalne tendencje dotyczące rozwoju znaczeniowego wyrazów formowali Stern, Spender, Williams, różnie rozumiejąc zmiany znaczeniowe.

frithof - stniem. `miejsce ogrodzone, strzeżone' współcz. Friedhof `cmentarz' (`miejsce spoczynku') etymologia ludowa

Przykłady etymologii ludowej (błędne wyjaśnianie pochodzenia wyrazów)

• Częstochowa `miasto, które się chowa'

• cognac pol. koniak `wódka silna jak koń'

Dawne znaczenia:

• okręt `coś, co jest napędzane parą'

• podróż `przemieszczenie się z miejsca na miejsce dyliżansem'

• pióro `gęsie'

Kretschner całkowicie zanegował istnienie zmian znaczeniowych.

Bardzo rozbieżne opinie na temat przyczyn zmian znaczeniowych.

Zasadnicze podłoże zmian - konieczność nazwania ograniczeń zasobem nazw praktycznie nieograniczonej sfery realiów.

W niektórych koncepcjach podkreśla się rolę stosunku użytkowników języka do znaków słownych jako podstawę czynnika sprawczego zmian znaczeniowych.

lakiernik `człowiek, który chce upiększyć rzeczywistość'

nasiadówa `narada' `rada pedagogiczna'

elipsa, zabarwienie - przy zmianie znaczeń

W najnowszych koncepcjach kładzie się nacisk szczególnie na rolę czynników wewnątrzjęzykowych jako bodźców i przyczyn zmian semantycznych.

Buttler, Kleparski - polscy językoznawcy zajmujący się semantyką.

Przesunięcia znaczeniowe bywają traktowane jako zjawiska, które warunkują całokształt relacji między składnikami systemu semantycznego.

Buttler: gdy pewne wyrazy przestają być używane, luki są wypełnione.

PODZIAŁ KONCEPCJI TEORETYCZNYCH

DOTYCZĄCYCH ZMIAN ZNACZENIOWYCH

• koncepcje logiczno-retoryczne (miały najdłuższą tradycję, najdłużej miały zwolenników)

• koncepcje aksjologiczne

• koncepcje przyczynowe

• koncepcje celowościowe (teleologiczne)

• koncepcje funkcjonalne

• koncepcje empiryczne

Badacze stosujący koncepcje logiczno-retoryczne przejęli cały aparat terminologiczny, pojęciowy klasycznej retoryki i operowali nim w analizie zmian semantycznych.

• np. metonimia, synekdocha, hiperbola

Typologia Heerdegena (XIX/XX w.) oparta była na przeciwstawieniu dwóch zasadniczych kategorii procesu semantycznego, tj. przeniesień (metafor) znaczenia, czyli zmian jednorazowych (podobieństwo do pierwotnego desygnatu tej nazwy) i przesunięć (przeobrażeń powolnych i stopniowych polegających na wewnętrznej ewolucji pojęć).

dicere `mówić' - znaczenie wtórne, przedtem `pokazywać'

orare - czasownik dicere wyparł ten wyraz, a orare `błagać, prosić'

Wykład 3

bartek `ktoś o dużych barach

celinka `granat C15'

stefan `żołnierz, który skrupulatnie wykonuje polecenia zwierzchników'

Mejoracja - proces odwrotny do pejoracji.

Semantyka

• w językoznawstwie tradycyjnym - nauka o znaczeniach i zmianach znaczeniowych

• w językoznawstwie współczesnym - punkt ciężkości badań przesuwa się z wyrazów na zdanie

Nazwy własne i pospolite

Nazwy własne - odnoszą się do jednego obiektu (denotatu), oznaczają jeden obiekt.

Nazwy pospolite - znaczą, wskazują pewną klasę.

Przykład: żuraw.

---