Temat: Własność i inne prawa rzeczowe.
Pojęcie prawa rzeczowego
Prawo rzeczowe jest integralną częścią Kodeksu cywilnego i reguluje prawo własności. Termin prawa rzeczowego używany jest w dwojakim znaczeniu:
przedmiotowym jako określony zespół norm prawnych, które regulują zagadnienia związane z własnością i innymi prawami rzeczowymi
podmiotowym jako prawo podmiotowe określonej kategorii (np. własność, użytkowanie, hipoteka itp.)
Podstawowym zespołem norm obowiązującego prawa rzeczowego są przepisy księgi drugiej Kodeksu cywilnego. Według tych przepisów prawami rzeczowymi są:
własność
użytkowanie wieczyste
prawa rzeczowe ograniczone
użytkowanie
służebności
zastaw
hipoteka
Lista praw rzeczowych jest zamknięta (numerus clausus), oznacza to, że może być on rozszerzony lub ograniczony tylko w drodze ustawy.
W nauce prawa cywilnego przyjmuje się, że prawem rzeczowym
w znaczeniu podmiotowym jest tylko takie prawo cywilne, które spełnia jednocześnie dwa warunki:
dotyczy rzeczy
jest prawem bezwzględnym, skutecznym wobec wszystkich (ergo omnes), oznacza to, że osoby uprawnione mogą z nich korzystać z wyłączeniem innych osób.
Przedmiotami praw rzeczowych mogą być również prawa, dobra materialne niebędące rzeczami oraz dobra niematerialne.
Pojęcie rzeczy
Według art. 45 k.c. rzeczami są tylko przedmioty materialne. Przepis jednak nie wskazuje wyraźnego kryterium odróżniającego rzecz od innego obiektu materialnego, która jednocześnie nie jest rzeczą, np. od cieczy czy gazu niezamkniętych w zbiornikach ani naczyniach, od zwierząt czy kopalin. Rzeczami w rozumieniu polskiego prawa cywilnego są także materialne części przyrody na tyle z niej wyodrębnione (w sposób naturalny bądź sztuczny), iż
w stosunkach społeczno-gospodarczych mogą występować jako dobra samoistne.
W świetle tych definicji nie są więc rzeczami ani prawa, ani dobra materialne, które nie zostały wyodrębnione z przyrody, ani dobra niematerialne. Jednakże na mocy przepisów szczególnych mogą być one przedmiotem praw rzeczowych.
Własność
Jednym z podstawowych praw przysługujących człowiekowi jest prawo własności, gwarantuje je również Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, poświęcając własności oraz dziedziczeniu kilka artykułów.
Według przepisu art. 140 k.c. termin „własność” odnosi się do rzeczy. Świetle art. 45 k.c. wykluczona jest ewentualność, by za przedmioty własności mogły być uznawane dobra materialne niebędące rzeczami lub też dobra niematerialne.
Potocznie istnieje termin „własność intelektualna”, za której przedmiot uznaje się wytwory umysłu w postaci dzieł naukowych, literackich, artystycznych. Jednak podmiotem niemajątkowego prawa autorskiego jest twórca dzieła w rozumieniu ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, a nie właściciel w rozumieniu przepisów prawa cywilnego.
Na mocy art. 140 k.c. właścicielowi przysługują dwa podstawowe uprawnienia:
może on ze swego przedmiotu własności korzystać
może tym przedmiotem rozporządzać
Nauka prawa cywilnego łączy z terminem „korzystanie z rzeczy” następujące uprawnienia właściciela:
posiadanie rzeczy - ius possidendi
używanie rzeczy - ius utendi
pobieranie pożytków naturalnych i cywilnych oraz innych dochodów - ius fruendi
przetwarzanie rzeczy, jej zużycie czy też zniszczenie - ius abutendi
Właściciel może korzystać z rzeczy z wyłączeniem innych osób. Oznacza to, że inne osoby obowiązane są do powstrzymywania się od ingerencji w sferę uprawnień jakie posiada właściciel, chyba, że zezwalają na to jakieś przepisy szczególne. Ingerencja możliwa jest również za zgodą samego właściciela.
Drugim uprawnieniem właściciela jest możliwość rozporządzania rzeczą. Przyjmuje się zgodnie, że może polegać ono na:
wyzbyciu się jej własności, np. przeniesienie własności na inny podmiot w skutek sprzedaży, poprzez zamianę lub na mocy darowizny; zrzeczenie się własności nieruchomości na rzecz gminy; testamentowe rozporządzenie rzeczą na wypadek śmierci
obciążeniu prawa własności, np. ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego na nieruchomości lub na rzeczy ruchomej
zniesieniu prawa własności, np. porzucenie rzeczy ruchomej
z zamiarem wyzbycia się jej, zniszczenie jej
Użytkowanie wieczyste
Użytkowanie wieczyste jest instytucją pośrednią między własnością
a ograniczonymi prawami rzeczowymi. Użytkownik wieczysty może - podobnie jak właściciel - wykorzystywać grunt na cele mieszkaniowe lub gospodarcze. Jego prawo jest zbywalne. Jest to prawo ograniczone czasowo (trwające od 40 do 99 lat) oraz odpłatne.
Przedmiotem użytkowania wieczystego mogą być nieruchomości gruntowe, takie jak grunty:
stanowiące własność Skarbu Państwa, położone w granicach administracyjnych miast
grunty Skarbu Państwa położone poza granicami miast, ale włączone do planu zagospodarowania przestrzennego miasta
jednostek samorządu terytorialnego lub ich związków
inne grunty Skarbu Państwa
Mogą to być zarówno grunty niezabudowane jak i zabudowane, w tym przypadku użytkownik wieczysty nabywa także na własność budynki i inne urządzenia.
Podmioty użytkowania wieczystego
Według art. 232 k.c. grunt może być oddany w użytkowanie wieczyste osobie fizycznej i osobie prawnej. Użytkownikiem wieczystym nie może być właściciel tego gruntu - w takim przypadku dochodzi bowiem do konfuzji dwóch praw podmiotowych.
Użytkownikowi wieczystemu, podobnie jak właścicielowi, przysługują dwa uprawnienia:
może on korzystać z gruntu, choć nie własnego tylko cudzego, z wyłączeniem innych osób
może rozporządzać swoim prawem do korzystania z cudzego gruntu, ale nie samym gruntem.
Wygaśnięcie prawa użytkowania wieczystego
Oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste następuje na okres od 40 do 99 lat. Po upływie tego okresu, użytkowanie wieczyste wygasa, chyba, że w ciągu ostatnich 5 lat użytkowanie wieczyste zostanie przedłużone.
Właściciel gruntu może pozbawić użytkownika wieczystego praw poprzez rozwiązanie umowy, jeśli użytkownik wieczysty korzysta z gruntu w sposób oczywiście sprzeczny z przeznaczeniem gruntu określonym w umowie.
Kiedy użytkownik wieczysty stanie się właścicielem danego gruntu, wówczas dochodzi do konfuzji (zbiegu praw), w następstwie której prawo słabsze (to znaczy użytkowanie wieczyste) wygasa z mocy prawa.
Wywłaszczenie nieruchomości polegające na pozbawieniu albo ograniczeniu, w drodze decyzji administracyjnej, prawa własności, prawa użytkowania wieczystego lub innego prawa rzeczowego na nieruchomości.
Prawa rzeczowe ograniczone
Ograniczonymi prawami rzeczowymi są:
użytkowanie
służebności
zastaw
hipoteka
Użytkowanie
Użytkowanie jest prawem obciążającym cudzą rzecz lub cudze prawo. Według przepisu zawartego w art. 252 k.c. rzecz może być obciążona prawem do jej użytkowania oraz do pobierania pożytków, do czego uprawniona jest osoba, zwana w tym przypadku użytkownikiem.
Przykładem używania rzeczy może być zamieszkiwanie w cudzym lokalu, na skutek wynajmu, natomiast używaniem prawa będzie przechodzenie lub przejeżdżanie przez grunt podlegający użytkowaniu wieczystemu. Zaś pobieraniem pożytków z rzeczy może być zbieranie płodów rolnych
z użytkowanego gruntu, a pożytkami z prawa będzie uzyskiwany czynsz za wynajem rzeczy znajdującej się w użytkowaniu.
Jest to prawo niezbywalne, czyli nie może być ono przeniesione na inną osobę, na przykład na skutek spadku; nie podlega egzekucji; nie może być przedmiotem wkładu do spółki itp. Użytkownik jednak może oddać przedmiot użytkowania w najem lub dzierżawę.
Użytkowanie wygasa jeśli nie jest wykonywane przez 10 lat.
Do postanowień przedmiotowo istotnych umowy użytkowania nie należy odpłatność za korzystanie z rzeczy lub z prawa. Znaczy to tyle, że użytkowanie może być prawem odpłatnym lub nieodpłatnym.
Przedmiot użytkowania
Przedmiotem użytkowania, jak już zostało powiedziane mogą być rzeczy lub też prawa. Rzeczy dzielą się na nieruchomości oraz na rzeczy ruchome. Użytkowany może być zarówno jeden, jak i drugi rodzaj rzeczy.
Użytkowanie obejmuje rzecz jako całość, czyli przedmiotem użytkowani nie może być część, składająca się na jakąś konkretną rzecz.. Jednakże wykonywanie użytkowania nieruchomości można ograniczyć do oznaczonej jej części - poprzez oddzielenie do użytkowania jednej działki gruntu, kiedy owy grunt składa się z większej liczby działek lub też w przypadku udostępnienia pod użytkowanie jednego lokalu, gdy w danym budynku tych lokali jest więcej. Jeżeli rzecz oddana w użytkowanie posiada przynależności, wówczas użytkowanie rozciąga się także na rzeczy będące przynależnościami.
Rozróżniane jest również tzw. użytkowanie nieprawidłowe, obecne
w sytuacji, gdy przedmiotem użytkowania stają się pieniądze lub inne rzeczy oznaczone tylko, co do gatunku, przykładem może być materiał siewny
w gospodarstwie rolnym. W takim przypadku użytkownik staje się właścicielem pieniędzy lub rzeczy z chwilą, w której zostały mu one wydane, natomiast podmiot oddający te dobra w użytkowanie traci ich własność. Po wygaśnięciu użytkowania, użytkownik obowiązany jest zwrócić pieniądze lub rzeczy na mocy umowy pożyczki.
Podmioty użytkowania
Podmiotami użytkowania mogą być:
osoby fizyczne
rolnicze spółdzielnie produkcyjne
osoby niebędące rolniczymi spółdzielniami produkcyjnymi
spółki osobowe prawa handlowego
Niektóre obowiązki
Użytkownik nie może korzystać ze swojego prawa w sposób dowolny, obowiązany jest do wykonywania tego prawa zgodnie z wymaganiami prawidłowej gospodarki. Ponosi on ciężary (koszty, nakłady), które zgodnie z wymaganiami powinny być pokrywane z pożytków rzeczy lub prawa. Użytkownik ma za zadanie dokonywać napraw i innych nakładów związanych ze zwykłym korzystanie z rzeczy
Wygaśnięcie użytkowania
Prawo to wygasa najpóźniej w chwili śmierci osoby fizycznej. Jednak może zakończyć się ono wcześniej, choćby na skutek upływu czasu umowy zawartej z właścicielem lub po rozwiązaniu umowy, a także poprzez zrzeczenie się użytkowania czy też konfuzję praw.
Służebność
Kodeks cywilny wyróżnia dwie grupy służebności:
gruntowe
czynne
bierne
osobiste
Nieruchomość może zostać obciążona na rzecz właściciela innej nieruchomości, tzw. władnącej, prawem polegającym na tym, że:
właściciel nieruchomości władnącej może korzystać
w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej
właściciel nieruchomości obciążonej zostaje ograniczony
w możliwości dokonywania w stosunku do niej określonych działań
właścicielowi nieruchomości obciążonej nie wolno wykonywać określonych uprawnień, które przysługują mu względem nieruchomości władnącej
Ustanowienie tego prawa ma na celu zwiększenie użyteczności innej nieruchomości, zwanej nieruchomością władnącą, albo też zaspokajanie jakiejś osobistej potrzeby oznaczonej osoby fizycznej. Służebność powinna być wykonywana w taki sposób, aby w jak najmniejszym stopniu utrudniało to korzystanie z nieruchomości obciążonej.
Służebność gruntowa służy każdorazowemu właścicielowi nieruchomości władnącej, zaś służebność osobista, tylko określonej osobie, aż do jej śmierci.
Przedmiotem służebności czynnej mogą być takie uprawnienia właściciela nieruchomości władnącej, jak przechodzenie przez cudzy grunt, czyli grunt obciążony, albo też korzystanie z cudzej studni. Służebność bierna polega na zaniechaniu przez właściciela nieruchomości obciążonej określonych działań lub zaniechaniu przez niego wykonywania określonych uprawnień.
W pierwszym przypadku obowiązek niewznoszenia budynku, niewycinania drzew lub krzewów. Natomiast w drugim przypadku - obowiązek niekorzystania z uprawnień przysługujących właścicielowi nieruchomości
z tytułu stosunków sąsiedzkich.
Wśród służebności osobistych wyróżnia się służebność mieszkania. Osoba posiadająca prawo służebności może korzystać z pomieszczeń i urządzeń przeznaczonych do wspólnego użytku mieszkańców budynku; korzystanie to może polegać na samodzielnym zajmowaniu określonych pomieszczeń przez mającego służebność albo na zajmowaniu ich wspólnie z właścicielem budynku lub jego domownikami; osoba, której przysługuje służebność mieszkaniowa może przyjąć na mieszkanie małżonka oraz dzieci małoletnie, które po uzyskaniu pełnoletniości mogą pozostać w mieszkaniu.
Posiadający taką służebność może jedynie używać mieszkania, nie może zaś przekształcać go na przykład na sklep. Może jednak zakładać nowe urządzenia, np. telefonu, radia itp. Obowiązany jest do dokonywania napraw
i innych nakładów związanych ze zwyczajnym korzystaniem z pomieszczeń mieszkalnych. O potrzebie dokonania innych napraw musi zgłosić właścicielowi i uzyskać od niego zgodę. Właściciel nieruchomości obciążonej nie ma obowiązku czynić nakładów na mieszkanie objęte służebnością, jeżeli takie nakłady poczynił może żądać zwrotu od osoby mającej służebność.
Zastaw
Prawo to uregulowane jest przez art. art. 306-335 k.c. Należy do kategorii tzw. praw zastawniczych, zabezpieczających wierzytelności. Zabezpieczenie to dotyczy rzeczy, dzięki temu wierzyciel, któremu takie zabezpieczenie przysługuje, może zaspokoić swoje roszczenie z przedmiotu zabezpieczenia bez względu na to, czyją stanie się własnością.
Zastawem może odnosić się do rzeczy ruchomej oraz do praw, jeśli są one zbywalne i jeśli nie mogą być one obciążone hipoteką.
Wyróżniony również w Kodeksie cywilnym zastaw rejestrowy zabezpiecza wierzytelności:
Skarbu Państwa i innej państwowej osoby prawnej
jednostki samorządu terytorialnego oraz innej gminnej, powiatowej i wojewódzkiej osoby prawnej
banku krajowego
banku zagranicznego
osoby prawnej
międzynarodowej organizacji finansowej, której członkiem jest Rzeczpospolita Polska
innego podmiotu prowadzącego działalność gospodarczą na terenie Rzeczypospolitej Polskiej
posiadaczy obligacji wyeliminowanych na podstawie ustawy o obligacjach oraz innych papierów dłużnych.
Zastaw, w przeciwieństwie do hipoteki, może zabezpieczać zarówno wierzytelności pieniężne jak i niepieniężne.
Zastaw wygasa m.in. wtedy gdy:
wygasa wierzytelność
zastawnik zwróci rzecz zastawcy
dojdzie do konfuzji
zastawnik zrzeknie się zastawu
wykreślono zastaw rejestrów z rejestru zestawów na wniosek zastawnika
Hipoteka
Jest ograniczonym prawem rzeczowym, należącym do kategorii praw zastawniczych, zabezpieczających wierzytelności.. Podobną rolę spełniają m. in.: zastaw, zastaw rejestrowy, kaucję, poręczenie wekslowe.
Pierwotnym źródłem każdej hipoteki jest rzecz, należy więc ona do zabezpieczeń rzeczowych, mimo, że prócz nieruchomości może dotyczyć również praw, jednak prawa te mają również bezpośredni związek z rzeczą, takim prawem może być na przykład użytkowanie wieczyste.
Hipoteka nie jest samoistnym prawem podmiotowym, lecz ma charakter akcesoryjny, to znaczy, że jest zależna od innych praw. Wierzyciel może dochodzić swoich roszczeń z nieruchomościami bez względu na to czyją stała się własnością. Wierzycielowi hipotecznemu przysługuje prawo pierwszeństwa zaspokojenia się przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości.
Przedmioty hipotek
Mogą być nimi: nieruchomość, ułamkowe części nieruchomości, użytkowanie wieczyste, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkaniowego, spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego, prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej, wierzytelność zabezpieczona hipoteką.
Hipoteka może być ustanowiona tylko na takiej nieruchomości, która ma urządzoną księgę wieczystą.
Wygaśnięcie hipoteki
Do przyczyn wygaśnięcia hipoteki zalicza się: wygaśnięcie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką; wygaśnięcie użytkowania wieczystego obciążonego hipoteką; zrzeczenie się hipoteki; konfuzję; złożenie odpowiedniej kwoty do depozytu sądowego; wykreślenie hipoteki bez prawnej podstawy.
Bibliografia
Ziemianin Bronisław, „Prawo Rzeczowe”, wyd. Kantor Wydawniczy Zakamycie 2003