Wstęp do psychologii
Wykład 5 i 6
Warunkowanie klasyczne
Za odkrywcę odruchów warunkowych uważa się rosyjskiego fizjologa Iwana Piotrowicza Pawłowa był fizjologiem. By pierwszym autorem, który pisał o odruchach warunkowych. Opisane przez Pawłowa procesy wytwarzania odruchów warunkowych nazwano warunkowaniem klasycznym, albo warunkowaniem pawłowowskim.
Eksperyment z psem.
Stuk metronomu zaczął wywoływać u psa ślinienie się pod warunkiem, że kilka razy powtarzano sytuację, że zaraz po włączeniu metronomu stosowano bodziec bezwarunkowy (np.: podawano proszek mięsny), który w sposób naturalny wywoływał ślinienie się (jako reakcje bezwarunkowa).
Gdy samo stukanie metronomu wystarczyło już, aby pies ślinił się uznawano, że powstał odruch warunkowy. Wtedy stukanie metronomu nazwano bodźcem warunkowym a ślinienie się w odpowiedzi na stuk metronomu reakcja warunkowa
Bodziec bezwarunkowy- to bodziec, który bez uprzedniego łączenia go z jakimkolwiek innym bodźcem, wywołuje odruchowa reakcję. Przykładem bodźców bezwarunkowych jest podawanie pokarmu, wlanie psu do pysk kilku kropel kwasu. Ukłucie, silny hałas.
Reakcja bezwarunkowa- to odruchowa reakcja na bodziec bezwarunkowy
Przykłady reakcji bezwarunkowych: wydzielanie śliny pod wpływem pokarmu, wydzielanie śliny pod wpływem wlania kilku kropel kwasu do pyska psa, odsunięcie kończyny od bodźca bólowego, płacz małego dziecka pod wpływem hałasu.
Bodziec warunkowy- bodziec pierwotnie obojętny (neutralny), który zaczął wywoływać reakcję typową dla bodźca bezwarunkowego, ponieważ występował (był stosowany) wraz z bodźcem bezwarunkowym.
Przykłady bodźców początkowo obojętnych, które stawały się bodźcami warunkowymi , jeśli szereg razy występowały z bodźcami bezwarunkowymi: stukanie metronomu, dźwięk dzwonka, zapalenie lampki, zetknięcie Alberta ze szczurem..
Reakcja warunkowa- odruchowa reakcja podobna do analogicznej reakcji bezwarunkowej, pojawiająca się w odpowiedzi na bodziec, który stał się bodźcem warunkowym.
Przykłady reakcji warunkowych> wydzielanie śliny pod wpływem stukania metronomu, (któremu wcześniej towarzyszyło podawanie pokarmu), płacz dziecka pod wpływem zetknięcia go ze szczurem( o ile poprzednio spotkaniu ze szczurem towarzyszył hałas)
Zjawisko generalizacji bodźca- polega na tym, że po wytworzeniu odruchu warunkowego reakcje warunkową wywołuje nie tylko bodziec warunkowy, ale również bodźce podobne do niego. ( gdy np. mały Albert boi się nie tylko szczura ale także szeregu bodźców które go przypominają np. królika, kłębek bawełny, maska św. Mikołaja).
Wygasanie i wygaszanie- Jeżeli bodziec bezwarunkowy przestaje się pojawiać po bodźcu warunkowym, reakcja warunkowa słabnie, a następnie zanika. Zjawisko to określa się jako wygasanie.
Wygasanie jest procesem naturalnego zanikania odruchu warunkowego zachodzący bez interwencji człowieka
Wygaszanie- działania człowieka, który stara się doprowadzić do wygaśnięcia odruchu warunkowego
Różnicowanie bodźców zachodzi wtedy, gdy bodziec bezwarunkowy nie następuje po bodźcach podobnych do warunkowego a pojawia się tylko na właściwy bodziec warunkowy.
Warunkowanie drugiego rzędu- nazywa się takie postępowanie, w którym dla wytworzenia nowego bodźca warunkowego używa się zamiast bodźca bezwarunkowego -bodźca, który w pierwszym warunkowaniu stał się bodźcem warunkowym.
Warunkowanie instrumentalne ( warunkowanie sprawcze) to proces, w którym następuje uczenie się związków między aktywnymi działaniami a ich pozytywnymi lub negatywnymi konsekwencjami. Działanie staje się (sprawczym) instrumentem służącym zapewnieniu sobie pozytywnych skutków; działanie może stać się także (sprawczym) instrumentem służącym uniknięciu negatywnych skutków.
W sytuacjach warunkowania instrumentalnego występują również prawidłowości związane z wygasaniem, generalizacją, różnicowaniem i wygasaniem. Te zjawiska dotyczą nie właściwości bodźców, lecz właściwości reakcji.
Generalizacja reakcji polega na tym, że oprócz czynności (szeregów reakcji), które przyniosły dobre skutki, zwierzę zaczyna wykonywać działania podobne do tych, które okazały się korzystne.
U zwierząt trenowanych przez Skinnera z biegiem czasu następowało różnicowanie reakcji, gdy uczyły się odróżniać reakcje „właściwe” (nagradzane pokarmem) od reakcji podobnych do nich (lecz nie nagradzanych)
Analiza zachowania
Psycholodzy nawiązujący współcześnie do podejścia Skinnera określają dziedzinę, którą zajmują się jako tzw. analizę zachowania lub analizę behawioralną.
W analizie zachowania autorzy rozróżniają dwa typy bodźców, na które wrażliwe są zwierzęta i ludzie: bodźce apetytywne, czyli bodźce pożądane, pozytywne, do których dąży się oraz bodźce awersyjne, czyli bodźce wzbudzające niechęć, których unika się lub, od których ucieka się.
Jeżeli zachowanie stało się częstsze, przyjmuje się, że skutkiem tego zachowania był jakiś czynnik wzmacniający.
Jeżeli zachowanie stało się rzadsze, przyjmuje się, że skutkiem tego zachowania byłjakiś czynnik karzący.
Wyróżnia się cztery typy skutków zachowania (cztery typy konsekwencji), jakie mogą wystąpić po danym zachowaniu: wzmocnienie pozytywne, wzmocnienie negatywne, kara pozytywna i kara negatywna.
Wzmacnianie pozytywne (jako czynność osoby, która chce spowodować wystąpienie jakiegoś zachowania zwierzęcia lub człowieka bądź wzrost jego częstości) to podawanie po tym zachowaniu bodźca apetytywnego.
Wzmacnianie negatywne (jako czynność osoby, która chce spowodować wystąpienie jakiegoś zachowania zwierzęcia lub człowieka bądź wzrost jego częstości) to usuwanie po tym zachowaniu działającego bodźca awersyjnego.
Wzmocnień negatywnych poszukuje się wśród bodźców awersyjnych, które znikały jako skutek tego zachowania.
Karanie pozytywne (jako czynność osoby, która chce wyeliminować jakieś zachowanie zwierzęcia lub człowieka bądź spowodować zmniejszenie jego częstości) to podawanie po tym zachowaniu bodźca awersyjnego.
Karanie negatywne (jako czynność osoby, która chce wyeliminować jakieś zachowanie zwierzęcia lub człowieka bądź spowodować zmniejszenie jego częstości) to usuwanie po tym zachowaniu działającego bodźca apetytywnego.
Zasada Premacka. David Premack amerykański badacz zachowań zwierząt, pierwszy zwrócił uwagę, że wzmocnieniem pozytywnym jest umożliwienie wykonania ulubionej czynności. Ta prawidłowość znana jest pod nazwą zasady Premacka.
Zachowanie o większym prawdopodobieństwie wystąpienia może pełnić rolę wzmocnienia pozytywnego dla zachowania o niższym prawdopodobieństwie wystąpienia, o ile stworzy się możliwość, by po zachowaniu mniej prawdopodobnym miało miejsce zachowanie bardziej prawdopodobne.
Uczenie się
Zachowanie naśladujące nazywa się modelowaniem, żeby podkreślić, że nie zawsze wchodzi w grę tylko czyste naśladownictwo, lecz również zdarza się „twórcze” wzbogacanie tego, co się widzi u obserwowanej osoby (określanej jako „model”). Niekiedy naśladowanie jest „odroczone”, nie następuje od razu.
BRONFENBRENNER uważa, że zarażająca siła przykładu zależy od następujących czynników:
1) od tego, jak ważna jest osoba naśladowana dla obserwującej (osoby ważne są bardziej naśladowane),
2) od tego, jakie jest podobieństwo między osobą naśladującą a naśladowaną (osoby podobne są bardziej naśladowane);
3) od liczby osób przejawiających dane zachowanie (im więcej, tym silniejsze naśladownictwo).
4) Modelowanie jest silniejsze, jeżeli obserwowana osoba jest nagradzana za to, co robi, a mniejsze, gdy model jest karany. Wzmocnienie, jakie otrzymuje osoba obserwowana, nazywa się „wzmocnieniem zastępczym”
Wdrukowanie
Austriak Konrad LORENZ obserwował u piskląt pewnego gatunku gęsi zjawisko podążania za człowiekiem. Dochodzi do tego, gdy po wykluciu się z jaj nie stykają się one ze swą matką, a jedynie z tym człowiekiem. Zjawisko to zostało nazwane angielskim słowem imprinting. Polskie tłumaczenie tej nazwy to wdrukowanie.