TEORIE ROZWOJU PSYCHICZNEGO

Zależnie od przyjętych kryteriów można dokonać różnych podziałów współczesnych teorii i koncepcji rozwoju ontogenetycznego . Jeśli weźmie się pod uwagę to , czym jest rozwój psychiczny , jak przebiega i jakie są jego mechanizmy (siły napędowe) , wyodrębni się kilka grup teorii odpowiadających w różny sposób na to pytanie . H. M. Trautner (1978) dzieli je na :

• poznawcze ;

• psychoanalityczne ;

• behawioralne ;

• biogenetyczne ;

• dialektyczne .

1. Poznawcze koncepcje rozwoju

Teorie poznawcze koncentrują się na umysłowym rozwoju jednostki , nie uważając go jedynie za wybrany , szczególnie ważny aspekt ontogenezy , lecz za klucz do zrozumienia ogólnego rozwoju psychicznego . Poznawcza reprezentacja świata stanowi mechanizm wyjaśniający związki między człowiekiem a jego otoczeniem . Jest ona wyznaczona przez treść poznania (np. przedmioty , ludzie i ich zachowanie się) , kanał odbierający informacje (wzrokowy , słuchowy , dotykowy) i rodzaj reprezentacji (np. reprezentacja enaktywna , ikoniczna , symboliczna ) .

Twórcą najbardziej wszechstronnej teorii rozwoju inteligencji , rozumianej w kategoriach tzw. epistemologii genetycznej , czyli rozwojowej teorii poznania , jest Jean Piaget .

Teoria Jeana Piageta

Dzieła Piageta wywarły ogromny wpływ na współczesną psychologię światową , a zwłaszcza na psychologię dziecka . Podczas pobytu w Zurychu zetknął się z koncepcjami psychoanalitycznymi Freuda i Junga , pracował też w laboratorium Alfreda Bineta . Tam zrodziły się jego zainteresowania myśleniem i rozumowaniem dzieci . Zajął się samodzielnym badaniem tych problemów . Jego teoria oparta jest na trwających ponad pół wieku obserwacjach i eksperymentach , przeprowadzanych na dzieciach do 15 r.ż. Piaget stosował bardzo pomysłowe metody , pozwalające na analizę sposobów myślenia dzieci w sytuacjach problemowych , a nie tylko na końcową ocenę wyniku .

Piaget ujmuje rozwój jako ciąg jakościowych zmian w strukturach poznawczych i aktywności intelektualnej dziecka . Rozwój ma charakter ciągły , a zarazem stadialny . Każde stadium stanowi odrębną całościową strukturę i organizację złożoną z szeregu struktur cząstkowych . Kolejność stadiów jest stała i nieodwracalna . W każdym stadium można wyodrębnić fazę przygotowawczą oraz fazę utrwalania nowej organizacji poznawczej .

Ciągłość rozwoju wyjaśnia Piaget za pomocą zjawiska tzw. przesunięcia . Przesunięcie poziome występuje wówczas , gdy na tym samym poziomie rozwoju jakaś struktura poznawcza kształtuje się w różnym czasie zależnie od treści . Przy przesunięciu pionowym dana struktura poznawcza występuje w różnych stadiach rozwoju odnośnie do analogicznych treści , forma czynności i operacji jest jednak odmienna .

Ważnym pojęciem w systemie teoretycznym Piageta jest inteligencja . Piaget uważa ją za formę zachowania się przystosowawczego , rodzaj aktywności , która nie jest zdolnością wrodzoną , lecz rozwija się przybierając różną postać w kolejnych stadiach . Motorem rozwoju jest dążenie organizmu do zapewnienia równowagi ze środowiskiem . Zależy ona zarówno od struktury organizmu , jak też od właściwości środowiska . Uznając rolę takich czynników rozwoju , jak dojrzewanie anatomiczno - fizjologiczne organizmu i wpływy społeczno - kulturowe w procesie uczenia się , Piaget wysuwa jednak na plan pierwszy czynnik równoważenia struktur poznawczych , który jest siłą napędową rozwoju jednostki , zmierzającej do autoregulacji swych stosunków z otoczeniem . Zachowanie się inteligentne jest uwarunkowane , na każdym szczeblu rozwoju , aktywnością podmiotu w zetknięciu z rzeczywistością .

Dla wyjaśnienia istoty rozwoju psychicznego Piaget używa zaczerpniętych z biologii pojęć :

• organizacja - poszczególne struktury stanowią część zorganizowanej całości funkcjonalnej i same organizują się w taką całość ;

• adaptacja składa się z dwóch wzajemnie dopełniających się procesów :

• asymilacja :

1. przekształcanie otoczenia w znaczeniu dopasowywania go do własnej struktury podmiotu ;

2. przyswajanie przez dziecko nowych informacji o świecie zewnętrznym i włączanie ich do schematów czynności , jakimi ono w danym wieku rozporządza ;

3. przyswajanie z zewnątrz obiektów stosownie do własnej struktury i używanie ich zgodnie z poziomem organizacji tej struktury ;

• akomodacja :

1. przekształcanie własnej struktury w celu dorównania wymaganiom otoczenia ;

2. dostosowywanie się do nowych warunków zewnętrznych przez zmiany w podmiocie : dziecko przekształca swe zachowanie zgodnie z obiektywnymi własnościami przedmiotów ;

3. dostosowywanie własnej organizacji zewnętrznej do cech środowiska i do zewnętrznej sytuacji .

Okresy rozwoju inteligencji wg Piageta

Wiek życia	Struktury poznawcze	Stadia organizacji aktywności	Właściwości i możliwości
0 - 2	Inteligencja sensoryczno - motoryczna	ćwiczenie reakcji ruchowych ; wytwarzanie się pierwszych nawyków i schematów czynnościowych ; koordynacja widzenia i chwytania ; integracja i koordynacja schematów czynnościowych ; zróżnicowanie czynności ; zdolność do interioryzacji czynności (realne działanie zostaje poprzedzone wyobrażeniem jego skutków) ;	rozwój reakcji okrężnych (ćwiczeń , które dziecko wykonuje) , reakcje te rozwijają się w postaci trzech poziomów : poszerza się spektrum działania ; są to reakcje na ciele , na przedmiotach oraz eksperymenty ; początki pojęć przestrzeni , czasu , przyczyny, celu ; pojawienie się w myśleniu zalążków dedukcji ; obiektywizacja przedmiotu - przedmioty istnieją obiektywnie ;
2 - 6	Inteligencja przedoperacyjna	kształtowanie się funkcji symbolicznej , której najważniejszymi przejawami są przyswajanie mowy i czynności wykonywane „na niby” w zabawach tematycznych ; rozwój obrazów umysłowych czyli wyobrażeniowych reprezentacji przedmiotów i zjawisk ; pojawienie się odwracalności w myśleniu , zrozumienie zasady zachowania stałości ;	u podłoża zabaw tkwi mechanizm naśladownictwa odroczonego ; zachowanie cech przedmiotów , takich jak barwa , kształt ; myślenie jest intuicyjne i konkretne (oglądowe , obrazowe) ; rozumowanie transdukcyjne ;

Ważnym pojęciem w systemie teoretycznym Piageta jest operacja , czyli sprawność umysłowa , zinterioryzowane działanie , niezależne od oglądowych cech przedmiotów . Operacje cechuje odwracalność . Oznacza to możliwość ujmowania rzeczywistości jednocześnie z dwóch różnych punktów widzenia , dochodzenia za pomocą różnych sposobów do tych samych wyników , powracania w razie potrzeby do punktu wyjściowego itp. Dzięki odwracalności , która przybiera dwie formy : 1) inwersji lub negacji i 2) wzajemnej zwrotności (terminy zaczerpnięte z logiki) czynności umysłowe dziecka organizują się w określone struktury logiczne .

6 - 11	Operacje konkretne	tworzenie się prostych operacji logicznych , zwanych ugrupowaniami, takich jak : szeregowanie , dodawanie , odejmowanie , klasyfikacja ;	zachowanie ilości ; rozumowanie sylogistyczne ; hierarchia klas (chłopcy + dziewczynki = dzieci) ; uczenie się reguł na konkretnych obiektach - brak umiejętności formułowania reguł lub praw w postaci uogólnionej ;
11 - 15	Operacje formalne	kształtowanie się operacji formalnych , oderwanych od działania na konkretnych przedmiotach lub ich wyobrażeniach ; operacje formalne cechuje uniezależnienie się formy rozumowania od jego treści ; utrwalanie się operacji formalnych ;	myślenie pojęciowe ; rozumienie czasu historycznego , przestrzeni geograficznej ; porównania , metafory ; logika zdań ; myślenie hipotetyczno - dedukcyjne ; inteligencja jest zbliżona do myślenia człowieka dorosłego ;

Teoria Pascuale Leone

Rozszerzeniem koncepcji Piageta jest teoria Pascuale Leone , który również oparł się na behawiorystycznych koncepcjach uczenia się . Wyróżnił on cztery kolejne stadia rozwoju inteligencji :

1. późne stadium formalne - 17-25 lat - występuje w nim największa zdolność do wysiłku umysłowego ; w tym czasie człowiek posiada najlepszą technikę uczenia się , łatwość przyswajania wielu wiadomości ;

2. stadium przeddialektyczne - 25-35 lat - następuje bardzo silny rozwój świadomości ; pojawia się uczenie sposobów postępowania , które zapewniają powodzenie w kontaktach międzyludzkich ; pojawia się poczucie kompetencji , człowiek staje się kompetentny w wąskich dziedzinach ;

3. stadium operacji dialektycznej - 35-55 lat - następuje pogorszenie funkcjonowania zasobów umysłowych - kryzys ; człowiek przezwycięża go przez zastosowanie operacji dialektycznych , które są połączeniem operacji formalnych z praktycznym doświadczeniem ;

4. stadium operacji transcendentalnej - 55-75 lat - rozwija się aktywność świadomości , nie tyle poprzez praktyczne działanie ale w kontekście refleksji i wspomnień .

2. Psychoanalityczne teorie rozwoju

Twórcą teorii i metod psychoanalizy jest Zygmunt Freud . Stwierdził on , że w psychice człowieka istnieją dwie sfery :

• świadoma ;

• nieświadoma .

Pomiędzy nimi istnieje podświadomość . W niej znajdują się popędy i instynkty . Głównym popędem ludzkim jest popęd seksualny , ale rozumiany bardzo szeroko , jako ogólna energia życiowa . Powoduje ona , że człowiek podejmuje działania, a tym samym rozwija się .

Na podstawie tych rozważań stwierdził , że psychiką rządzą trzy mechanizmy :

1. id - popędy i instynkty ; tu człowiek kieruje się zasadą przyjemności ;

2. ego - świadomość ; tu funkcjonuje zasada realizmu ;

3. superego - zasady moralne , normy społeczne oraz kultura ; tu rządzi zasada moralności .

Ego jest ciągle pomiędzy id (kusi) i superego (nie wolno) , wciąż istnieje konflikt chęci z normami .

Teoria rozwoju Freuda

1. studium oralne - 0-1 r.ż. - najbardziej satysfakcjonujący kontakt zmysłowy ze światem dziecko odbywa za pomocą ust ; pierwszą rzeczą , którą dziecko musi nauczyć się , jest ssanie ; zdaniem Freuda , jeżeli dziecko ma kłopoty z odruchem ssania , może to przyczynić się do szeregu nerwic , nieumiejętności nawiązywania kontaktów społecznych , nieumiejętności wyrażania uczuć ;

2. studium analne - 1-3 r.ż. - źródłem doznań zmysłowych są obszary analne (wydzielnicze) ; dziecko bardzo chce dorównać do dorosłych - samodzielnie wypróżniać się , gdy nie nauczy się tego , to pojawiają się nerwice ;

3. studium falliczne - 3-6 r.ż. - pojawia się tożsamość płci oraz kompleks Edypa (zauroczenie synów matką) - bardziej nasilony oraz Elektry (zauroczenie córek ojcem) ;

4. studium latentne - 6-12 r.ż. - popędy ulegają osłabieniu (latencja - osłabienie) i kompleks Edypa czy Elektry zostaje rozwiązany dzięki identyfikacji z rodzicem tej samej płci ;

5. studium dojrzewania - 12-15 r.ż. - popędy i instynkty popychają młodego człowieka do wyboru obiektu miłości wśród rówieśników (najczęściej płci odmiennej) .

Teoria rozwoju Eriksona

Erik H. Erikson (ur. 1902 r.) twierdził , że rozwój jednostki wyznaczany jest przez czynniki popędowe oraz społeczne . Najważniejszym aspektem procesu rozwojowego jest rozwój świadomości i jej zdolność do przezwyciężania kryzysów lub potencjalnych kryzysów , które człowiek przechodzi w trakcie życia .

Erikson dzieli cały cykl życia człowieka na 8 okresów twierdząc , że w każdym z nich człowiek realizuje jedno zadanie psychospołeczne . Dla każdego z okresów podaje , jakie mogą być negatywne lub pozytywne konsekwencje rozwiązania danego zadania :

1. ufność czy nieufność - 0-1 r.ż. (noworodek)

autentyczna troska o dziecko , stałość doświadczeń rodzą w nim przekonanie , że świat jest bezpieczny i godny zaufania ;

niewłaściwa opieka czy negatywne traktowanie dziecka rodzą w nim lęk i podejrzliwość ;

2. autonomia czy zwątpienie - 1-3 r.ż. (niemowlęctwo)

zachęcanie dziecka , by próbowało robić to , co jest w stanie , we własnym tempie i na swój własny sposób , prowadzi je do autonomii ;

wyręczanie dziecka lub ciągła krytyka , a także okazywanie zniecierpliwienia powoduje , że dziecko wątpi w swoje zdolności ;

3. inicjatywa czy poczucie winy - 3-6 r.ż. (wiek przedszkolny)

jeżeli pozostawia się dziecku swobodę w zakresie podejmowania działań i zwraca się uwagę na jego pytania , to takie dziecko rozwija się w kierunku przejawiania samodzielnej inicjatywy ;

przy bezsensownych zakazach i wytwarzaniu u dziecka poczucia naprzykrzania się rodzi się w nim poczucie winy ;

4. pracowitość czy poczucie niższości - 6-12 r.ż. (wiek szkolny)

jeżeli zwraca się należytą uwagę na to , co dziecko wytwarza , powstaje u niego poczucie pracowitości ;

krytyka i wyśmiewanie wysiłków rodzi w nim poczucie niższości ;

5. tożsamość czy niejasność własnej roli - 12-18 r.ż. (okres pokwitania)

w tym stadium rodzi się u młodego człowieka poczucie własnej tożsamości , wie kim jest ;

jeśli postrzega w sobie niestabilność i brak ciągłości , pojawia się u niego niejasność własnej roli ;

6. intymność czy odosobnienie - 19-25 r.ż. (wczesny wiek dojrzały) ;

7. produktywność czy zaabsorbowanie sobą - 25-...r.ż. (wiek średni) - okres generatywny ;

8. integralność czy rozpacz - (starość) - okres stagnacji .

3. Behawioralne teorie rozwoju

Teorie behawioralne , inaczej zwane teoriami S - R (od angielskich terminów S - stimulus - bodziec , R - reaction - reakcja) traktują rozwój przede wszystkim jako proces uczenia się społecznego . Osoby znaczące dostarczają dziecku wzorców zachowania i odpowiednich wzmocnień , dzięki czemu kształtuje ono społeczne motywy działania i osobowość . Istnieją inne warianty , oparte na koncepcji warunkowania instrumentalnego opracowanej przez B. F. Skinnera i na badaniach laboratoryjnych nad dziećmi - Bijou , Baer (1968,1973) .

4. Biogenetyczne teorie rozwoju

Przedstawiciele biogenetycznych teorii rozwoju psychicznego kierują się zasadami epigenezy i ontogenezy przyjętymi z embriologicznego opisu rozwoju organizmów . Teorie biogenetyczne cechuje uznawanie prymatu czynników wewnętrznych , endogennych w rozwoju oraz podkreślanie zmian jakościowych , jak również kryzysów rozwojowych , powodujących brak ciągłości zmian .

Niektóre koncepcje biogenetyczne związane są a psychologią postaci . Reprezentantem tego kierunku jest Heinz Werner .

Koncepcja Wernera

Pojmuje on rozwój jako programowy proces jakościowych zmian , polegających na różnicowaniu się organicznych struktur funkcjonalnych oraz na ich integracji w całości wyższe , wg zasady ontogenezy (rozwoju prawidłowego i ukierunkowanego) .

Zmiany rozwojowe dokonują się w następujących kierunkach :

1. od aktywności kompleksowej (synkretyzmu) do zróżnicowanych , wyodrębnionych systemów czynności ;

2. od struktur globalnych do rozczłonkowanych ;

3. od systemów sztywnych do plastycznych ;

4. od nieokreślonych , zmiennych działań do stabilnych , określonych czynności .

Werner podkreślając znaczenie funkcjonalnych struktur organizmu w rozwoju nie neguje jednak wpływu środowiska . Dzięki integracji z nim jednostka zdobywa doświadczenia oddziałujące na zmiany jakościowe struktur i aktywności .

5. Dialektyczne teorie rozwoju

Dialektyczne teorie rozwoju psychicznego mają kilka odmian . Do najważniejszych należy teoria kulturowo - historyczna , opracowana przez L. S. Wygotskiego .

W myśl tej teorii rozwój świadomości człowieka dokonuje się za pośrednictwem wytworów kulturowych , przede wszystkim mowy i jej warstwy znaczeniowej . Podstawowym mechanizmem rozwoju jest proces interioryzacji , który doprowadza do przekształcenia działań realnych , wykonywanych na materialnych przedmiotach , w czynności umysłowe . Społeczne kontakty i porozumiewanie się dziecka z dorosłymi stanowią konieczne warunki , w jakich dokonuje się interioryzacja czynności i jakościowe przeobrażenia rozmaitych funkcji psychicznych .

Ogólne prawo genetyczne rozwoju kulturowego sformułował Wygotski w następujący sposób :

„Wszelka funkcja w rozwoju kulturowym dziecka pojawia się na scenie dwukrotnie , w dwóch płaszczyznach : najpierw społecznej , później psychologicznej - najpierw między ludźmi , jako kategoria interpsychiczna , następnie w wewnętrznym przeżyciu dziecka , jako kategoria intrapsychiczna . Odnosi się to w jednakowym stopniu zarówno do tworzenia pojęć, jak i do rozwoju woli . Mamy podstawę uważać tę tezę za prawo w pełnym znaczeniu tego słowa , ale jest oczywiste , że przejście z zewnątrz do wewnątrz przekształca sam proces , zmienia jego strukturę i funkcje .”

Wygotski nie przedstawił propozycji podziału całokształtu zjawisk rozwojowych na okresy czy stadia , wyróżnił jednak pewne etapy rozwoju procesów poznawczych :

1. etap myślenia przepojęciowego :

• wczesny etap rozwoju - równoważniki pojęć mają charakter tzw. synkretów , czyli przypadkowych zlepków pojedynczych przedmiotów , które zespoliły się w percepcji i wyobraźni dziecka w jeden obraz ;

• etap myślenia kompleksowego - dziecko uwzględnia już obiektywne związki między rzeczami , są to powiązania dowolne , sytuacyjne ; niektóre kompleksy mają charakter łańcuchowy ;

• pseudopojęcia - dziecko w myśleniu kieruje się wskaźnikami percepcyjnymi (wiek przedszkolny) ;

• etap kształtowania się pojęć potocznych ;

2. etap myślenia pojęciowego :

• transformacja pojęć potocznych w pojęcia naukowe ;

• kolejność przyswajania pojęć :

• pojęcia konkretnych przedmiotów ,

• pojęcia norm przestrzennych ,

• pojęcia liczbowe ;

• przechodzenie od pojęć prostych do coraz bardziej złożonych , tworzenie hierarchii pojęć (systemu) ;

• przechodzenie od pojęć ogólnych do specyficznych ;

• umiejętność definiowania pojęć .

Wygotski przeprowadził wiele badań nad społeczną genezą i funkcjami mowy dziecka , dochodząc do wniosku przeciwnego niż Piaget , iż tzw. mowa egocentryczna , skierowana do siebie , wywodzi się z mowy uspołecznionej , a następnie przekształca się w mowę wewnętrzną . Głośna mowa towarzysząca działaniu służy zatem planowaniu i organizowaniu czynności , co dokonuje się potem w myśli .

Koncepcję Wygotskiego podjęli we współczesnej psychologii w Rosji podjęli :

A. R. Łurija - wysunął i udokumentował tezę o regulacyjnej funkcji mowy w stosunku do zachowania się w ontogenezie;

P. J. Galpierin - wykazał , w jaki sposób czynności umysłowe kształtują się w procesie nauczania ;

A. N. Leontiew - przedstawił główne etapy rozwoju filogenetycznego i kształtowania się świadomości ludzkiej .

Na szczególną uwagę zasługuje też Maria Żebrowska , która nie tylko upowszechniła znajomość teorii dialektycznej w Polsce , lecz dokonała twórczej syntezy jej głównych założeń w redagowanych i opracowywanych przez siebie podręcznikach psychologii rozwojowej dzieci i młodzieży (1963,1975) . W szczególności podkreślała związki między podstawowymi twierdzeniami filozofii marksistowskiej a twierdzeniami dialektycznej teorii rozwoju ontogenetycznego . Oryginalnym jej wkładem jest charakterystyka czterech czynników rozwoju , wśród których kierowniczą rolę przyznawała wychowaniu i nauczaniu . Wychowanie polega przede wszystkim na takim organizowaniu trybu życia i działalności dziecka , jego zabawy i nauki , który kształtuje wszechstronnie rozwiniętą osobowość dziecka . Ponieważ rozwojowi podlega przede wszystkim treść zjawisk psychicznych i treść działania , w których odzwierciedlają się cechy obiektywnej rzeczywistości , niezwykle istotna staje się także treść wiedzy przekazywanej dziecku , wartości ideologiczne i światopoglądowe w niej zawarte .

Reprezentacja enaktywna to wiedza o czymś zawarta w robieniu tego . Jest to pierwsza pojawiająca się reprezentacja (do ok. 3-4 r.ż.) . Z czasem spostrzeganie staje się bardziej niezależne od działania i dziecko posiada dwa systemy reprezentacji rzeczy . Kolejnym systemem reprezentacji rzeczywistości są reprezentacje obrazowe (ikoniczne) . W tym okresie występuje strategia dopasowywania do wzorca (do ok. 8 r.ż.) . W reprezentacji symbolicznej w działaniu i rozwiązywaniu problemów i zadań występuje strategia doboru informacji .

Jean Piaget (1896-1980) - szwajcarski filozof , psycholog i pedagog , z wykształcenia biolog ; główne jego prace z zakresu psychologii rozwojowej to: Mowa i myślenie u dziecka , Dokąd zmierza edukacja .

Carl Gustav Jung (1875-1961) - szwajcarski psychiatra i psychoanalityk , profesor uniwersytetów w Zurychu i Bazylei; twórca psychologii analitycznej ; wprowadził metodę wolnych skojarzeń , stworzył typologię osobowości ; jego najbardziej znane dzieło to Psychologia a religia .

Alfred Binet (1857-1911) - psycholog francuski , profesor Sorbony ; przedstawiciel psychologii eksperymentalnej ; twórca pierwszych testów do badania inteligencji .

Sigmunt Freud (1856-1939) - austriacki neurolog i psychiatra , profesor neuropatologii w Wiedniu ; jego największe dzieła to : O marzeniu sennym , Wstęp do psychoanalizy .

Burrhus F. Skinner (ur. 1904) - psycholog amerykański , profesor Harvard University ; twórca teorii uczenia się , jeden z twórców koncepcji nauczania programowego .

Heinz Werner ((1890-1964) - wyemigrował z Niemiec do Stanów Zjednoczonych A.P. , stając się jednym z czołowych psychologów amerykańskich .

Lew S. Wygotski (1896-1934) - psycholog radziecki ; twórca teorii rozwoju psychiki opartej na filozofii marksistowskiej ; prowadził badania z zakresu psychologii rozwojowej ; główna praca : Psychologia sztuki .

L. S. Wygotski : Wybrane prace psychologiczne ; PWN , Warszawa 1971

Aleksander R. Łurija (1902-1977) - radziecki psycholog i filozof ; główne prace z zakresu defektologii i zaburzeń funkcji psychicznych przy uszkodzeniach mózgu .

Aleksiej N. Leontiew (1903-1979) - psycholog radziecki , profesor uniwersytetu w Moskwie ; zajmował się głównie zagadnieniami genezy , biologicznej ewolucji i społeczno - historycznego rozwoju funkcji psychicznych ; główna praca : O rozwoju psychiki .

Maria Żebrowska (1900-1978) - psycholog , profesor Uniwersytetu Warszawskiego ; zajmowała się m.in. problemami wychowania dzieci zaniedbanych i trudnych oraz psychologią rozwojową .

---