Społeczne hierarchie
Stratyfikacja a hierarchia społeczna
Przyczyny nierówności
Systemy kastowe
Społeczeństwa stanowe
Systemy rasowe
Klasy a dystynkcje kulturowe
Stratyfikacja i hierarchia społeczna
Pojęcia stratyfikacji i hierarchii społecznej używa się niekiedy wymiennie. Warto je jednak rozróżniać, ponieważ znaczenia obu terminów nie pokrywają się ze sobą do końca. Mianem stratyfikacji społecznej nazywamy faktycznie występujące w społeczeństwie nierówności dostępu jednostek do pożądanych zasobów (materialnych, symbolicznych, środków przymusu). Hierarchia społeczna określa natomiast usankcjonowane normą prawną, religijną, bądź obyczajem zróżnicowanie ról społecznych między grupami społecznymi i wynikające zeń nierówności dostępu do pożądanych zasobów. Zatem stratyfikacja określa nierówny dostęp do zasobów, bez względu na to, czy fakt nierówności jest aprobowany, czy nie. Pojęcie hierarchii odnosi się do nierówności społecznych, które uznaje się oficjalnie lub nieoficjalnie za usprawiedliwione i korzystne dla społeczeństwa.
Przyczyny nierówności
Badacze studiujący genezę nierówności i hierarchii społecznych nie są do dziś zgodni, co było podstawową przyczyną hierarchizacji społeczeństwa. Wyraźne nierówności pojawiają się w społeczeństwie ludzkim wraz z komplikowaniem się społecznego podziału pracy i przejściem do osiadłego trybu życia. W znanych nauce społeczeństwach zbieraczy i łowców stratyfikacja i hierarchia społeczna przeważnie nie istnieją lub są słabo skrystalizowane. W sytuacji, w której ludzie zaczynają produkować nadwyżki żywności, pojawiają się dysproporcje w posiadaniu zasobów. Dysproporcje te utrwalają rozmaite okoliczności, niekiedy wręcz przypadek. Posiadacze nadwyżek produkcyjnych są zdolni do redystrybucji żywności między tych, którym jej brak. To prowadzi do uzależnienia się biorców od przekazujących żywność. Często uzależnienie wymusza uznanie monopolu dawcy na redystrybuowanie żywności. Z czasem stosunki te sankcjonuje system wierzeń i obrzędów religijnych. W społeczeństwach rolniczych istnieje już specjalizacja w ramach podziału pracy. Specjalizacja ta faworyzuje te grupy, które zajmują się ochroną zasobów i nadwyżek produkcyjnych, czyli wojowników. To oni stają się w społeczeństwie rolniczym grupą politycznie dominującą. Zróżnicowanie ról społecznych w społeczeństwach rolniczych przeradza się w sztywną hierarchię społeczną, regulującą wzajemne zobowiązania i prawa poszczególnych grup. Inną przyczyną wyłaniania się hierarchii społecznych są najazdy czy kolonizacja. Najeźdźcy podporządkowują sobie często ludność podbitą, wymuszając na niej siłowo określone świadczenia (daniny, praca na rzecz panów). Rewolucja przemysłowa w Europie w XIX w. doprowadziła do powstania społeczeństwa klasowego. W przeciwieństwie do grup takich, jak stany, kasty, czy rasy, przynależność do klasy społecznej nie jest statusem przypisanym. Położenie klasowe jednostki może w przeciągu jej życia ulec zmianie. Przynależność kastowa, stanowa, czy rasowa w zasadzie pozostaje niezmienna. Chociaż zdarzają się wyjątki od tej reguły.
System kastowy
System kastowy to zespół zasad i praktyk dzielących całe społeczeństwo na endogamiczne grupy (kasty), w których członkostwo jest dziedziczne. Członkowie różnych kast nie mogą między sobą żenić się, wspólnie jadać i razem pracować. Podstawą systemu kastowego jest sztywny podział pracy w społeczeństwie, wynikający stąd nierówny dostęp do zasobów, hierarchizacja różniąca kasty na wyższe i niższe. System kastowy znajduje swe uzasadnienie w Hinduizmie - religii, której wyznawcy mieszkają głównie, (ale nie tylko) w Indiach. Pozycja w systemie kastowym zależy od stopnia czystości danej kasty. System kast w Indiach (varna) składa się z czterech grup.
Bramini (kasta kapłańska) |
Ksziatriowie (królowie, książęta, arystokracja) |
Wajsziowie (kupcy, żołnierze) |
Siudrowie (rzemieślnicy, robotnicy, chłopi) |
Członków trzech wyższych kast określa się „urodzonymi dwukrotnie”, z uwagi na to, że przechodzą oni rytuał drugich narodzin. Poza systemem kast znajdują się tak zwani „pariasi”, nazywani przez Brytyjczyków „niedotykalnymi” a we współczesnych Indiach Dalits, (czyli ciemiężonymi). W praktyce system kastowy przyjmuje postać określaną jako Jajmani - zestaw zasad i reguł określających wzajemne zobowiązania kast (głównie wymiana dóbr i usług). W kontekście lokalnym kasty określa się jako jati. (trzeba pamiętać, że samo pojęcie „kasta” nie jest używane przez Hindusów). Jest to grupa egzogamiczna wykonująca z pokolenia na pokolenie określony zawód. Przykładowo: kowale, garbarze i zamiatacze ulic tworzą odrębne jati.
System kastowy a ruchliwość społeczna
Zgodnie z ogólną zasadą miejsce, jakie zajmuje grupa w hierarchii kast nie podlega zmianie, ale w praktyce kasty podejmują próby zmiany swej pozycji w systemie. Jedną z możliwych i wypróbowanych strategii jest proces sanskrytyzacji polegający na porzuceniu obrzędów typowych dla kast niższych (przykładowo ofiary ze zwierząt) i przyjęciu zasad typowych dla kasty braminów, na przykład zmiany jadłospisu na wegetariański. System kastowy jest wyrazem hierarchii rozumianej w kategoriach rytualnej czystości. Może, ale nie musi się wcale pokrywać z system stratyfikacji społecznej pojmowanym w kategoriach ekonomicznych, czy politycznych. Bogactwo nie jest tu automatyczną gwarancją wysokiej pozycji społecznej. Jati, które pną się w hierarchii kastowej „kupują sobie” w miarę upływu czasu wyższą pozycję w hierarchii czystości, nabywając za duże pieniądze usługi Braminów. Awans jati nie jest jednak ani prosty, ani szybki. Trzeba również pamiętać, że w Indiach mieszkają ludzie, którzy w ogóle nie uznają systemu kast. Należą do nich wyznawcy Islamu i Chrześcijaństwa.
Władze Indii wielokrotnie usiłowały osłabić działanie systemu jati. Mahatma Gandhi - jeden z ojców współczesnych Indii był przeciwnikiem systemu kastowego. Obecnie jati znajdujące się niżej w rytualnej hierarchii czystości, posiadają dostęp do stanowisk państwowych a niektóre z nich zyskały także wysoką pozycję ekonomiczną. Istnieją również tak zwane jati samozwańcze, czyli takie, które same sobie nadają wyższą pozycję w systemie kast, co budzi protest innych jati.
Kasty istnieją nie tylko w Indiach. System kastowy obowiązuje również na wyspie Bali (należącej do Indonezji), której mieszkańcy są hinduistami. System kastowy na wyspie Bali różni się nieco od indyjskiego. Nie ma tu wewnętrznych podziałów na podkasty występującego w Indiach. Stosunki między przedstawicielami różnych kast ujęte są w ramy ścisłej etykiety. Wyraźną podległość w hierarchii kastowej demonstruje się najczęściej w sytuacjach obrzędowych, przy okazji uroczystości w świątyniach hinduistycznych. Wszystkich mężczyzn z kasty Braminów określa się w kontaktach osobistych jako `wybitnych i pięknych'. W życiu codziennym różnice między kastami nie zawsze są jednak tak wyraziste.
Stany społeczne w systemie feudalnym
Społeczeństwo feudalne, takie jak to istniejące (w Europie w epoce Średniowiecza dzieliło się na trzy stany: duchowny, rycerski, chłopski. Pewien biskup kreśli obraz społeczeństwa stanowego około 1200 roku w sposób następujący:
Dom boży, uważany za jeden, jest, więc podzielony między na trzy części: jedni modlą się, drudzy walczą, trzeci wreszcie pracują. Te trzy części, współżyjące ze sobą, nie cierpią na tym podziale, usługi przez jednych świadczone są warunkiem działania części pozostałych; każda po kolei podejmuje się ulżyć całości […]”
W przeciwieństwie do hierarchii kastowej, różnice stanowe nie mają usankcjonowania rytualnego. Jednak ideologia społeczeństwa stanowego, podobnie jak ideologia kast uznaje nierówności stanowe za wyraz harmonii i komplementarności grup społecznych. Nierówności wydają się czymś oczywistym i pożądanym. W społeczeństwach stanowych, podobnie jak w kastowych, dochodzi niekiedy do ostrych walk między poszczególnymi grupami. W Indiach istniała stała rywalizacja między Braminami a Kszatrijami. W Europie średniowiecznej istniał konflikt między władzą cesarską (królewską) a papieską (duchowną). Wybuchały też ostre konflikty między stanami dominującymi - duchowieństwem i rycerstwem a zdominowanymi - chłopami, mieszczaństwem. Charakterystyczne dla systemu stanowego jest pojawienie się wykluczenia społecznego. Pewne grupy społeczne - żydzi, trędowaci - traktowane z nieufnością, niekiedy pogardą, są społecznie izolowane.
Systemy rasowe
Systemy rasowe opierają się na przekonaniu o wyższości jednej rasy nad drugą. Podstawą systemów rasowych jest wiara w naturalne różnice zdolności między przedstawicielami różnych ras. W Stanach Zjednoczonych, podobnie, jak w Indiach wielu ludzi wierzy w istnienie naturalnych różnic uzdolnień pomiędzy różnymi grupami rasowymi. Ideologicznym uzasadnieniem systemu rasowego jest rasizm. Usprawiedliwia on istnienie nierówności społecznych między rasami.
Historyczne rzecz biorąc, źródeł hierarchii rasowych można się doszukiwać w procesach kolonizacji i dominacji osadników europejskich nad rdzennymi mieszkańcami obszarów kolonizowanych. Inną jeszcze historyczną podstawą hierarchii rasowych jest rozwijający się w okresie ekspansji kolonialnej krajów europejskich handel niewolnikami. Systemy rasowe cechuje pewna dynamika. Niektóre z nich z czasem tracą na znaczeniu, inne utrwalają się i umacniają. W wyniku hiszpańskich podbojów kolonialnych w Ameryce Południowej zrodził się tam wielostopniowy system hierarchii rasowej (Sistema de Castas). Na szczycie hierarchii ras plasowali się Hiszpanie pochodzenia europejskiego, na samym dole niewolnicy pochodzenia afrykańskiego. System ten nie wykluczał jednak możliwości zawierania małżeństw pomiędzy przedstawicielami różnych ras. Strategia awansu społecznego opierała się na poszukiwaniu małżonka o bielszym kolorze skóry. Dzieci z takiego związku - jeśli miały skórę jaśniejszą niż jedno z rodziców miały szansę na wyższy status społeczny.
Pojęcie rasy posiada (na przykład w Stanach Zjednoczonych) wciąż silną konotację biologiczną. Antropolodzy uważają, że rasa jest bardziej kategorią społeczną i kulturową niż biologiczną. Po pierwsze, pojęcie rasy odnosi się do fenotypu a nie genotypu jednostki. W sensie biologicznym ludzie tworzą, tak naprawdę, jeden gatunek. Po drugie, przynależność rasowa w Stanach Zjednoczonych wynika bardziej z przepisów prawnych niż wyglądu. Ludzie posiadający 1/32 krwi murzyńskiej są w południowych stanach USA określani jako „kolorowi”, nawet, jeśli z wyglądu w ogóle Afro-Amerykanów nie przypominają.
Systemy klasyfikacji rasowych mogą różnić się między sobą. Sposób wyróżniania odmiennych ras w USA różni się tego, jaki stosuje się w niektórych krajach Ameryki Południowej. O ile w Stanach Zjednoczonych istnieje kilka podstawowych sztywnych kategorii rasowych, to w Brazylii jest ich kilkadziesiąt i te same osoby w zależności od kontekstu i warunków bytowych mogą być określane przy pomocy różnych kategorii rasowych. Większa elastyczność brazylijskich klasyfikacji rasowych wynika z tego, że w Brazylii przynależność do rasy bardziej wiąże się ze środowiskiem, w którym się żyje niż pochodzeniem.
Klasy społeczne a dystynkcje kulturowe
Marks definiował klasy jako grupy ludzi posiadające ten sam stosunek do środków produkcji. System klasowy był, dla Marksa, podstawą stratyfikacji społecznej. Weber ujmował system stratyfikacji szerzej, wyróżniając klasy, partie i stany jako różne wymiary nierówności społecznych. Dla Webera klasy społeczne to grupy posiadające tę samą pozycję ekonomiczną. Francuski socjolog i antropolog Pierre Bourdieu połączył łączy pojęcie klasy i stanu w kategorii kulturowych dystynkcji wskazujących na przynależności klasowe jednostek. Zdaniem Bourdieu jednym z wyznaczników pozycji klasowej są gusta i preferencje artystyczne. Opierając się na własnych badaniach, stwierdza on, że gusta i preferencje estetyczne są we Francji silnie powiązane wykształceniem i pochodzeniem społecznym. Klasy panujące narzucają standardy oceny dóbr kulturowych, definiują to, czym jest dobry gust. Ważnym aspektem pozycji jednostki na drabinie stratyfikacyjnej jest to, co nazywa Bourdieu kapitałem kulturowym, na który składają się dyplomy, wiedza, otaczające człowieka dobra kulturowe. W społeczeństwie dokonuje się konwersja kapitałów: wzbogaceni reprezentanci klas stojących niżej zamieniają kapitał ekonomiczny na kulturowy, czyli prestiż dzięki naśladowaniu gustu klas dominujących.
Lista terminów naukowych:
- stratyfikacja społeczna
- hierarchia społeczna
- społeczny podział pracy
- kasty
- varna i jati
- Jajmani
- sanskrytyzacja
- stany społeczne
-segregacja społeczna
- rasy
- kapitał kulturowy
-dystynkcja kulturowa
Mini egzamin
Omów różnice między stratyfikacją a hierarchią społeczną
Scharakteryzuj system kastowy w Indiach
Wskaż różnice między kastami a stanami społecznymi
Omów szanse awansu społecznego w różnych systemach hierarchii społecznej
Dlaczego pojęcie rasy uznaje się w nauce za kategorię kulturową i społeczną a nie biologiczną?
1