Władza i polityka
Pojęcia władzy, panowania, polityki, ideologii
Organizacje polityczne w społeczeństwach ludzkich
Nieformalne struktury władzy w społeczeństwach złożonych
Podstawowe pojęcia: władza, polityka i panowanie
Pojęcie władzy jest wieloznaczne. W naukach społecznych i filozofii powstało wiele, niekiedy, niezgodnych ze sobą teorii i definicji władzy. Skupimy się tylko na niektórych z nich. Zgodnie ze słynną definicją zaproponowaną przez Maxa Webera władza to szansa przeprowadzenia czyjejś woli, także wbrew oporowi, w ramach pewnego stosunku społecznego, bez względu na to, na czym ta szansa polega. Definicja ta, na pozór, brzmi ogólnikowo. Zwraca jednak uwagę na kilka niezwykle istotnych cech zjawiska władzy. Wskazuje, po pierwsze, na to, że władza to pewna asymetryczna relacja społeczna między, co najmniej, dwiema jednostkami: jedną, która realizuje swą wolę oraz drugą, która jest posłuszna woli tej pierwszej. Po drugie, weberowska definicja sygnalizuje, że relacje władzy mogą chociaż nie muszą (!) wiązać z wywieraniem przymusu fizycznego. Po trzecie, definicja Webera uwypukla to, że stosunki władzy występują powszechnie a nie tylko w obrębie wyspecjalizowanych instytucji czy organizacji politycznych. Relacje władzy pojawiają się nieuchronnie w organizacjach: korporacjach, związkach, stowarzyszeniach, grupach nieformalnych. Stosunki władzy występują także w rodzinie. W naszym społeczeństwie rodzice sprawują nad dziećmi władzę rodzicielską do osiągnięcia przez nie pełnoletniości. Nieco inaczej rozumiał pojęcie władzy Karol Marks. Zwracał on uwagę, że włada jest bezosobowym przymusem wypływającym z istotnych cech systemu społecznego, wykluczającym podejmowanie pewnych działań, umożliwiającym podejmowanie innych. W tym znaczeniu władza to organizowanie i kontrola pewnych obszarów lub całości życia społecznego, wprowadzające i podtrzymujące określony ład społeczny. W nawiązaniu do koncepcji klasyków socjologii, brytyjski badacz Steven Lukes wyróżnił trzy sposoby rozumienia władzy. Pierwsze, jest bliskie stanowisku Webera: władza to prawdopodobieństwo wymuszenia posłuchu i uległości. Drugie rozumienie władzy wydaje się natomiast powiązane z tradycją marksowską: władza to stosunek uzależnienia jednych jednostek lub grup społecznych od innych jednostek lub grup społecznych. Trzecie rozumienie władzy zakłada nierówny dostęp do zasobów.
W dalszej części tego wykładu będziemy zajmować się wyłącznie pierwszym i drugim rozumieniem władzy, trzecie pokrywa się prawie całkowicie z pojęciem stratyfikacji społecznej, które omawiamy gdzie indziej (wykład XII). Pojęcie władzy jest spokrewnione z pojęciem polityki. Krótko ujmując, polityka to rywalizacja o władzę, czyli możliwość narzucania komuś swojej woli lub możliwość organizowania życia społecznego. Weber wprowadził użyteczne rozróżnienie na władzę w szerokim znaczeniu tego słowa i panowanie będące pewnym szczególnym typem władzy. Panowanie to władza, której towarzyszy, pisze Weber, „minimum woli posłuszeństwa” ze strony podporządkowanych, czyli jest to władza z określonych względów uznana za prawomocną nie tylko przez rządzących a także przez rządzonych. Panowanie pojawia się zwykle, gdy stosunki władzy mają ustabilizowany i zinstytucjonalizowany charakter. Jak wiadomo, Weber wyróżnił trzy idealne trypy panowania: legalny, tradycjonalny, charyzmatyczny.
Stosunkom władzy towarzyszą często ideologie. Marks określał ideologie mianem „świadomości fałszywej”. Uważał, że grupy sprawujące władzę wytwarzają i upowszechniają taki obraz społeczeństwa, który ma odwodzić grupy podporządkowane od występowania przeciw panującym stosunkom władzy. Marksowska koncepcja zakłada, że ideologia jest całkowitym przeciwieństwem prawdy. Nie zawsze tak jest. Wiele ideologii zawiera również wiele trafnych i prawdziwych obserwacji. Co więc wyróżnia ideologie? Po pierwsze, służą one uzasadnieniu dążeń do przejęcia lub utrzymania władzy; po drugie podstawą ideologii jest ocena moralna i wartościowanie, niekiedy także pewna skonkretyzowana wizja tego, na jakich zasadach powinno zorganizowane być życie społeczne.
Formy organizacji politycznej
Relacje władzy towarzyszą człowiekowi od zarania dziejów. Wyodrębnione i wyspecjalizowane instytucje zajmujące się władzą stanowią natomiast późniejszy wynalazek. Współczesne badania etnograficzne a także studia archeologów nad społeczeństwami starożytnymi i prehistorycznymi prowadzą do wniosku, że stosunki władzy nie zawsze prowadzą do wytworzenia się trwałych i scentralizowanych instytucji politycznych. Nie ma właściwie społeczeństwa, w którym nie pojawiła by się jakaś forma organizacji politycznej, ustanawiająca lub podtrzymująca uporządkowanie społeczeństwa na określonym obszarze. Rzeczą ciekawą jest to, że w niektórych społeczeństwach organizacja polityczna nie oznacza wcale istnienia scentralizowanych instytucji politycznych a jedynie pewien system kontroli społecznej. Przed laty antropolog Elman Service przedstawił ogólną typologię form organizacji politycznej. Można ją przedstawić graficznie:
Państwa (biurokracja, specjalizacja organów władzy) |
Wodzostwa (przywództwo dziedziczne) |
Plemiona (brak przywództwa albo przywództwo „wielkich ludzi”) |
Gromady (brak przywództwa) |
Większość omówionych niżej form organizacji politycznej nie pociąga za sobą istnienia centralnego ośrodka władzy, administracji rządowej, wojska, czy systemu prawnego. Społeczeństwa posiadające takie formy organizacji politycznej nazywamy acefalicznymi.
Gromady
Gromada jest formą organizacji politycznej, w której brak nie tylko władzy centralnej, ale także znamion formalnego przywództwa, oraz norm prawnych regulujących zachowania. Nie oznacza to wcale, że nie istnieje tu żadna forma porządku społecznego. Społeczności te tworzą własne zasady nieformalne oraz mechanizmy kontroli społecznej wymuszające posłuszeństwo jednostki względem norm przyjętych przez gromadę (mechanizmy te omawiamy w module DL). Przykładem życia w gromadzie są, mieszkający na pustyni Kalahari, Buszmeni „San”. W przeszłości wszyscy „San” byli zbieraczami i łowcami. Obecnie niektóre spośród grup Buszmenów przyjęły osiadły tryb życia. Zasadniczo społeczność „San” dzieli się na grupy rodzinne oraz gromady. Gromady to zespoły ludzi wspólnie poszukujące jedzenia i polujące. Relacje społeczne wśród „San” opierają się na więziach rodzinnych, zasadzie wzajemności, obowiązku dzielenia się żywnością z innymi. Jest to społeczeństwo wybitnie egalitarne. Wszyscy członkowie gromady mają równy dostęp do zasobów. Osoby o cenionych zdolnościach cieszą się szacunkiem, ale nie mogą wymuszać posłuchu. Ważne decyzje podejmowane są kolektywnie. Wywyższanie się i przechwalanie jest wśród „San” bardzo źle widziane. Buszmeni nie mają skodyfikowanych praw. W grupie istnieją jednak ściśle określone zasady dotyczące podziału żywności. Całą zdobytą żywność, czy upolowaną zwierzynę dzieli się między wszystkich członków gromady.
Plemiona
Już wcześniej spotkaliśmy się z przykładem społeczeństwa, w którym brak władzy centralnej nie powoduje anarchii i bezładu. Mam tu na myśli segmentacyjne społeczeństwo Nuerów z Sudanu. Społeczeństwa tego rodzaju obywają się znakomicie bez centralnych urzędów. Rolę mechanizmu kontroli społeczne zapewniającego porządek stanowi tu system pokrewieństwa, dzielący społeczeństwo na segmenty w postaci plemienia, klanów, podklanów, lineaży większych, itd. Wierność zasadom systemu pokrewieństwa całkowicie wystarcza Nuerom by zaprowadzać porządek społeczny. W przypadkach spornych do akcji, w charakterze mediatorów, wkraczają „wodzowie w geopardzich skórach” pośredniczący w konfliktach miedzy zwaśnionymi segmentami społecznymi. Pełnienie funkcji takiego wodza wiąże się z prestiżem społecznym, nie upoważnia jednak do wydawania żadnych decyzji.
W niektórych organizacjach typu plemiennego ujawniają się nierówności społeczne (dominacja mężczyzn) oraz bardziej sformalizowane przywództwo. Interesującym przykładem jest instytucja tzw. wielkiego człowieka na Papui Nowej Gwinei. W wielu miejscach Papui Nowej Gwinei istnieje funkcja lokalnego lidera politycznego zwanego po prostu „wielkim człowiekiem”. Chociaż wpływy wielkiego człowieka są duże, jego pozycja jest wynikiem osobistych starań i przeważnie nie podlega dziedziczeniu (nie jest on po prostu wodzem). Nie każdy może stać się wielkim człowiekiem, wymaga to dobrej ręki do hodowli świń, ale przede wszystkim szczęścia i zdolności w handlu i wymianie. Wielki człowiek musi być niezwykle szczodry: finansuje wielkie uczty, budowę domów mężczyzn, wyprawy wojenne. Winien też posiadać potężną magię i być dobrym mówcą. Z ekonomicznego punktu widzenia zyski wynikające z pełnienia roli wielkiego człowieka są nieduże. Większość z dóbr, które udaje mu się uzyskać, musi on i tak rozdać współplemieńcom w postaci darów. Pozostaje mu szacunek i uznanie innych ludzi.
Wodzostwa
W systemach zwanych wodzostwami urząd wodza jest przeważnie dziedziczny w obrębie królewskich bądź książęcych rodzin. W przeciwieństwie do systemu „wielkich ludzi”, dziedziczenie władzy jest tu ściśle zinstytucjonalizowane. Przyczyną powstania wodzostwa jest możliwość gromadzenia nadwyżek w produkcji żywności. Tylko w takim przypadku rodzi się trwały podział pracy społecznej. Wodzostwa mają o wiele większą zdolność integrowania i organizowania społeczeństw, niż pozbawione władzy centralnej „acefaliczne” plemiona. Jednocześnie podziały społeczne są w nich o wiele trwalsze niż w gromadach i plemionach. W systemach typu wodzowskiego wodzowie i liderzy lokalni tworzą hierarchiczną strukturę, różniąc się ranga i znaczeniem. W organizacjach politycznych tego rodzaju rodzą się już konflikty między dominującymi a podporządkowanymi. Do zadań wodza należy między innymi redystrybucja zasobów i ochrona podporządkowanej mu populacji. W przeciwieństwie do gromad i plemion wodzostwa są organizacjami zarządzającymi zespołami ludzi liczącymi nawet do stu tysięcy ludzi (tak było, na przykład w dawnych systemach wodzowskich na Hawajach). Ekspansja terytorialna systemów wodzowskich powoduje wzrost znaczenia warstwy administracyjnej i wojowników, którzy przejmują kontrolę i zatrzymują dla siebie większą część zasobów, co może niekiedy prowadzić do otwartych buntów i powstań wśród warstw podporządkowanych.
Państwa
Jeszcze większa koncentracja władzy występuje w państwach. Tym, co odróżnia państwa od innych organizacji politycznych jest:
Istnienie systemu kontroli ludności (na drodze ustanowienia granic, spisów ludności itp.)
Istnienie aparatu administracji cywilnej
System prawny i sądownictwo
Dysponowanie środkami przymusu (w postaci wojska)
System fiskalny obejmujący poddanych, bądź obywateli
Nieformalne struktury władzy
Z racji znajomości relacji władzy w skali mikrospołecznej, antropolodzy prowadzą również badania nad nieformalnymi strukturami władzy w społeczeństwach złożonych. Wiadomo, że oprócz oficjalnych instytucji władzy (prezydenta, rządu, ministerstw, województw, samorządów), formalnej organizacji politycznej (w postaci partii politycznych), zasad prawa regulujących poczynania instytucji władzy, istnieją również nieformalne struktury władzy pasożytujące, uzupełniające lub funkcjonujące równolegle do władzy oficjalnej. Opierając się na podziale przeprowadzonym przez antropologa Erica Wolfa można wyróżnić nieformalne struktury władzy oparte na:
pokrewieństwie
przyjaźni instrumentalnej (znajomościach)
relacji patron-klient
Pokrewieństwo o wiele rzadziej niż kiedyś staje się podstawą tworzenia grup posiadających wspólny interes polityczny. Jednak nawet obecnie nieformalne dynastie wywierają niekiedy ogromny wpływ na politykę w niektórych krajach. Dobry wydaje się przykład rodziny Kennedych czy Buszów w Stanach Zjednoczonych. W wielu społeczeństwach politycznie istotne okazują się też więzy przyjaźni. Wspomniany wyżej Eric Wolf odróżnia przyjaźń w sensie emocjonalnym od przyjaźni instrumentalnej. O ile przyjaźń jako więź emocjonalna zaspakaja potrzebę wsparcia emocjonalnego. Przyjaźń instrumentalna wiąże się z świadczeniem sobie określonych usług, ułatwianie dostępu do ważnych zasobów. Ten typ przyjaźni znany jest bardzo dobrze w naszym kraju pod nazwą znajomości. O ile przyjaźń emocjonalna zwykle obejmuje zamknięty krąg osób, to przyjaźń instrumentalna ma tendencje do przeobrażania się w sieć relacji. Antropolog Jeremy Boissevain dostarcza znakomitej ilustracji przyjaźni instrumentalnej funkcjonującej na Sycylii:
Salvatore był studentem z Syrakuz. Potrzebował zgody profesora z Palermo by obronić pracę magisterską po terminie. W mieście Leone Salvatore skontaktował się szefem lokalnego oddziału rządzącej partii. Człowiek ten skontaktował Salvatore ze swym kuzynem, sekretarzem wysokiego urzędnika w Palermo. Ten przedstawił go swemu bratu, który miał przyjaciół na uniwersytecie i znał asystenta profesora, z którym chciał skontaktować się student. Asystent skontaktował Salvatore z profesorem, przedstawiając go jako swego „drogiego przyjaciela”. Ten początkowo nie chciał przyjąć pracy studenta. Salvatore obiecał jednak, że poprze w Leone kandydaturę profesora w wyborach. Profesor startował bowiem w lokalnych wyborach. Profesor zgodził się przyjąć pracę Salvatore.
Istotną cechą przyjaźni instrumentalnych jest wzajemność świadczonych sobie usług. Bywa jednak, że jedna ze stron na stałe uzależniona jest od usług świadczonych przez drugą, nie mogąc się w pełni odwzajemnić. W takim przypadku mamy do czynienia z relacją patron - klient. Patroni dostarczają klientom zarówno pomocy ekonomicznej, jak i swoistej ochrony politycznej (ułatwiają załatwianie spraw istotnych dla klientów). W zamian klienci pozostają lojalni wobec patronów, wyrażając im swe uznanie i szacunek. Wyrazem owej lojalności staje się poparcie polityczne, informowanie o poczynaniach przeciwników patrona. Relacje typu patron - klient występują powszechnie w społeczeństwach, w których formalna struktura władzy pozostaje słaba i nieefektywna. W niektórych społeczeństwach relacje tego rodzaju mają charakter osobisty, jednak są i takie (w Ameryce Środkowej) , w których klientami są całe grupy plemienne, patronami zaś właściciele ziemscy.
Lista terminów naukowych:
- władza
- polityka
- panowanie
- ideologia
- organizacja polityczna
-gromada
- plemię
- wodzostwo
- państwo
- przyjaźń instrumentalna
- relacja patron - klient
Mini egzamin
Omów różnicę między stosunkami władzy a stosunkami panowania
Czym charakteryzuje się organizacja polityczna gromad?
Scharakteryzuj instytucje wielkiego człowieka na Papui Nowej Gwinei
Czym różnią się organizacje plemienne od organizacji wodzowskich?
Omów nieformalne struktury władzy oparte na przyjaźni instrumentalnej i relacji patron - klient
6