WYKŁAD III

STRUKTURA I ORGANIZACJA SPOŁECZNA

• O strukturze społecznej

• Organizacja społeczna

• System społeczny i sieci społeczne

• Więzi i klasyfikacje

• Rola i status

• Instytucje

• Struktura społeczna a kultura

O strukturze społecznej

• Pojęcie struktury społecznej jest abstrakcją naukową. Używamy go, aby uwypuklić pewien aspekt stosunków społecznych między ludźmi - ich trwałość i regularność. Stosując to pojęcie, pomijamy wiele detali i szczegółów cechujących relacje między konkretnymi (znanymi z imienia) osobami w określonych sytuacjach życiowych (w trakcie ceremonii religijnych, wspólnej pracy, wymiany podarunków); skupiamy się na tym, co wspólne wszystkim konkretnym zdarzeniom. Struktura społeczna to trwałe aspekty stosunków społecznych: relacje łączące osoby lub grupy społeczne, trwałe formy zróżnicowań występujące w zbiorowości (zróżnicowanie płci lub uwarstwienie społeczne). Jeśli opisujemy funkcjonowanie gospodarstwa domowego, wsi, klanu, plemienia, kasty, grupy etnicznej, czy państwa, analizujemy różnego rodzaju stosunki międzyludzkie. We wszystkich tych stosunkach, niezależnie od stopnia ich złożoności, znajdujemy pewne trwałe i niezależne od kontekstu cechy. Dla opisania tego rodzaju cech posługujemy się pojęciem struktury społecznej.

Metafora muszelkowa

• Brytyjski antropolog Alfred Radcliffe-Brown posłużył się, objaśniając pojęcie struktury społecznej metaforą muszelki: Jeśli znajduję na plaży określoną muszlę, traktuję ją jako określoną strukturę. Natrafiam na inne muszle zwierząt tego samego gatunku, które posiadają podobną strukturę, mogę więc powiedzieć, że istnieje pewna forma struktury charakterystyczna dla tego gatunku.

Pojęcie organizacji społecznej

• Antropolog Raymond Firth wprowadził rozróżnienie na strukturę społeczną i organizację społeczną. To ostatnie pojęcie rozumiał jako dynamiczny aspekt stosunków społecznych - ich zmieniający się wraz z upływem czasu charakter. Pojęcie organizacji społecznej wskazuje też na to, co w relacjach międzyludzkich konkretne a zarazem bardziej ulotne, zależne od decyzji, interesów i potrzeb określonych ludzi w danym miejscu i czasie. Antropologiczne monografie terenowe zawierają wiele opisów organizacji społecznych.

Systemy i sieci społeczne

• Stosując pojęcie systemu społecznego, zwracamy uwagę z jednej strony na przestrzenny charakter stosunków społecznych, z drugiej na to, że relacje społeczne pociągają za sobą istnienie współzależności (wzajemnego oddziaływania) między grupami społecznymi. Jak wspomnieliśmy wcześniej antropolodzy opisują funkcjonowania różnego rodzaju stosunków społecznych. Specyficzny charakter tych stosunków pozwala nam stwierdzić, że mamy do czynienia z gospodarstwem domowym, klanem lub społecznością lokalną, taką jak wieś. Pojęcie systemu zwraca naszą uwagę na istnienie współzależności między rozmaitymi rodzajami stosunków międzyludzkich. Pojęcie systemu społecznego uzmysławia nam, że relacje społeczne mają określony zasięg przestrzenny. Z tego względu mówimy o granicach systemów społecznych, mając na myśli brak interakcji określonego rodzaju między grupami ludzi.

• Pojęcie sieci społecznej służy do opisania relacji społecznych między konkretnymi osobami. Sieć może być gęsta, jeżeli człowiek utrzymuje wiele rozmaitych kontaktów, z rodziną, sąsiadami, aktywistami stowarzyszenia, kolegami z pracy itp. W przeciwieństwie do systemów społecznych, sieci społeczne określają relacje społeczne konkretnych osób. Sieci są, bardziej niż systemy społeczne uzależnione od indywidualnych cech danej osoby, bardziej wrażliwe na zmiany zachodzące w życiu jednostki, zanikają wraz z jej śmiercią. Pojęcie sieci społecznej służy do opisania relacji społecznych między konkretnymi osobami.

• Sieć może być gęsta, jeżeli człowiek utrzymuje wiele rozmaitych kontaktów, z rodziną, sąsiadami, aktywistami stowarzyszenia, kolegami z pracy itp. W przeciwieństwie do systemów społecznych, sieci społeczne określają relacje społeczne konkretnych osób. Sieci są, bardziej niż systemy społeczne uzależnione od indywidualnych cech danej osoby, bardziej wrażliwe na zmiany zachodzące w życiu jednostki, zanikają wraz z jej śmiercią. Dobrym przykładem sieci społecznej jest zbieracko-łowiecka społeczności !Kung, zamieszkała na pustyni Kalahari, dzieli się na tak zwane obozowiska - liczące ok. 30 grupy krewnych. Grupy te wspólnie zdobywają pożywienie i dzielą się nim, co powoduje powstanie trwałych więzi między poszczególnymi osobami żyjącymi w obozowisku. Członkowie różnych obozowisk związani więzami krwi, wymieniają między sobą - na zasadzie wzajemności - cenne przedmioty, co tworzy dodatkowe więzi i sieci zależności między nimi. Sieć społeczna jednostki obejmuje, krewnych znajdujących się w tym samym obozowisku, ale także partnerów z innych obozowisk, z którymi prowadzi się wymianę.

Więzi i klasyfikacje

• Antropolog Mary Douglas zaproponowała typologię społeczeństw ze względu na siłę więzi społecznych oraz stopień jednorodności kulturowej (podzielania systemów klasyfikacyjnych i wiedzy). Wymiar więzi i kontroli społecznej Douglas nazywa grupą; kulturowe systemy klasyfikacyjne i wiedzę określa jako siatkę. W oparciu o wspomniane wymiary Douglas klasyfikuje społeczeństwa ludzkie.

Diagram przedstawia schemat podziału społeczeństw wedle wymiarów grupy i siatki. Źródło Mary Douglas, Symbole naturalne, (tłum. Ewa Durak), Kraków 2004, s. 101.

Łatwo zauważyć, że schemat ten pozwala umieszczać społeczeństwa w ramach pewnego kontinuum. Wiele społeczeństw plemiennych, to społeczności, w których kontrola społeczna jest silna a stopień podzielania klasyfikacji duży. Te sytuują się w górnej prawej ćwiartce. Społeczeństwa mocno zatomizowane, doświadczające anomii, to społeczeństwa mieszczące się w dolnej lewej ćwiartce - systemy klasyfikacji pozostają tu wysoce zindywidualizowane a siła więzi i kontroli społecznej jest słaba.

Status i rola społeczna

• Pojęcie statusu społecznego określa uprawnienia i obowiązki jednostki względem innych ludzi wynikające z zajmowanej przez tą jednostkę pozycji społecznej. Z kolei rola społeczna to działanie społeczne zgodne z uprawnieniami i obowiązkami wynikającymi z danego statusu społecznego. Natomiast pojęcie organizacji społecznej uwypukla

Instytucje społeczne

• Instytucje to utrwalone sposoby regulowania stosunków społecznych. Instytucje regulują stosunkami społecznymi, od których zależy dalsze trwanie społeczeństwa: reprodukcją, produkcją wymianą, terytorium, obroną przed zagrożeniami itp. Podstawą instytucji są normy społeczne i wartości (patrz II wykład). Istnienie instytucji wprowadza element przewidywalności i regularności do życia społecznego. Instytucje są bowiem regulatorami stosunków społecznych. Instytucje regulują te obszary życia społecznego, od których zależy dalsze trwanie społeczeństwa: reprodukcją, produkcją wymianą, terytorium, obroną przed zagrożeniami itp.

Struktura społeczna a kultura

• Jaki jest związek między strukturą społeczną a kulturą? W rzeczywistości bardzo trudno oddzielić relacje społeczne od treści kulturowych. Czynimy to w celach analitycznych, to znaczy dla uzyskania większej precyzji w opisywaniu świata społecznego. Struktura i organizacja społeczna, system i sieć społeczna to pojęcia określające różne aspekty relacji i podziałów istniejących między ludźmi lub grupami ludzi. Kultura to język, idee, symbole, normy, wartości wypełniające relacje i podziały społeczne określoną treścią i znaczeniem

Lista terminów naukowych

- struktura społeczna

- organizacja społeczna

- instytucja społeczna

- system społeczny

- sieć społeczna

- status społeczny

- rola społeczna

- siatka i grupa

Mini egzamin

• Omów antropologiczne rozumienie struktury i organizacji społecznej

• Na czym polega różnica między strukturą a organizacją społeczną?

• Omów pojęcie instytucji społecznej

• Jakie własności stosunków społecznych wskazuje pojęcie systemu społecznego?

• Scharakteryzuj pojęcie sieci społecznej

---