Ilona Głodkowska
Zakony mendykanckie w Toruniu w XIII w.
Wstęp
Zakony mendykanckie, czyli żebracze powstały w XIII w. Wówczas możemy wymienić tego typu dwa zgromadzenia: franciszkanów i dominikanów.
Pierwszy z nich, Zakon Braci Mniejszych (łac. Ordo Fratrum Minorum, pot. franciszkanie) został założony przez św. Franciszka z Asyżu w 1209 r. Pierwotnie związany
z plebejskim ruchem spirytuałów, którzy szczególny nacisk kładli na wartość ubóstwa. Inną wyraźną cechą tego zakonu było to, iż starał się on dotrzeć do społeczeństwa poprzez bardziej dostępną formę liturgii. To właśnie franciszkanom zawdzięczamy powstanie Szopki. Pod koniec XIII w. zakon ten liczył już 110 klasztorów w całej Europie.
Drugi z nich, zakon dominikanów został założony na początku XIII w. przez Dominika Guzmana, uznanego później za jednego z największych świętych Kościoła katolickiego -
od którego pochodzi nazwa zakonu. Zakon powstał w celu przeciwdziałania ruchowi albigensów. W późniejszym okresie dominikanie często sprawowali urzędy inkwizytorów. Bracia Kaznodzieje za główne swoje cele uważali i uważają głoszenie Ewangelii. Podobnie jak u franciszkanów podstawą służenia Bogu było i jest ubóstwo. Ubóstwo dominikańskie jest wyraźnie związane z apostolskimi celami zakonu. Reguła zakonu została oparta na regule
św. Augustyna.
Franciszkanie i dominikanie szybko stali się jednymi z bardziej popularnych wśród społeczeństwa zakonami, niewątpliwie zostało to spowodowane ich formą działalności. I tak już w XIII w. pojawiają się również w Toruniu.
Niestety największym problem sprawiła ograniczona ilość źródeł poświęcona temu tematowi oraz publikacji naukowych. Pisząc tą pracę opierałam się na badaniach takich historyków jak: Tomasz Jasińki, który napisał dość obszerny artykuł na temat klasztoru dominikanów („Zapiski Historyczne”); Janusz Tandecki, autor artykułu poświęconemu klasztorowi franciszkanów („Zapiski Historyczne”). W pracy tej zostały wykorzystane takie pozycje książkowe jak: Franciszkanie polscy, t. 1; Pierwotny i odnowiony przywilej chełmiński (1233 i 1251 r.); Zakony i klasztory w europie środkowo-wschodniej oraz Codex Diplomaticus Prussicus; Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego.
Poniższą pracę podzieliłam na dwa rozdziały, każdy został poświęcony konkretnemu zakonowi. Ilustrują one ich powstanie, umiejscowienie, działalność jak i pierwsze składy zakonników.1. Franciszkanie w trzynastowiecznym Toruniu.
Zakon franciszkanów był pierwszym zakonem, który założył swoją siedzibę w Starym Mieście Toruniu, zaś wybudowany przez nich klasztor był najstarszym domem tego konwentu. Niestety nie zachowały się żadne dokumenty lokacyjne ani współczesne temu faktowi przekazy historyczne, które pozwoliłyby odtworzyć genezę, okoliczności i dokładną datę powstania tego zgromadzenia. Jedynie poprzez źródła pośrednie, w których zawarto jakieś wiadomości o początkach tego zakonu można zrekonstruować najdawniejsze dzieje franciszkanów.
Do Polski franciszkanie przybyli w 1234 r., osiedliwszy się najpierw we Wrocławiu
a następnie w Krakowie. Miasta te należały wówczas do Henryka Brodatego, a po śmierci tego księcia (1238 r.) do jego syna, Henryka Pobożnego, powiązanych ścisłymi związkami rodzinnymi z władcami Czech.
Przygotowania do sojuszu politycznego między Kazimierzem, księciem kujawskim,
a Henrykiem Pobożnym, mogły przyczynić się do pojawienia się minorytów w Inowrocławiu. Istnienie tego konwentu źródłowo poświadczone jest dla 1238 r., kiedy to bracia Mikołaj, Gofrede i Wincenty pośredniczyli w układach oraz rozstrzygali zatarg pomiędzy Świętopełkiem pomorskim a Kazimierzem kujawskim i biskupem włocławskim Michałem.
Prawdopodobnie to właśnie z Inowrocławia przywędrowali franciszkanie do Torunia, najpóźniej w 1239. Przypuszczenie te można opierać na niewielkiej odległości dzielącej obydwa miasta jak i tam, że w 1239 r., książę Świętopełk pomorski napadł i zrabował Inowrocław oraz spalił „ecclesiam in Wladislavia iuveni et ipsam civitatem”. Zniszczenia
te mogły zmusić minorytów inowrocławskich do szukania czasowego schronienia
w pobliskim Toruniu i w efekcie przyczynić się do pozostania tu części mnichów na stałe.
Innym powodem powstania zakonu mógł być fakt, że Krzyżacy od początku utrzymywali doskonałe stosunki polityczne z Henrykiem Brodatym, który jako pierwszy
z książąt polskich sprowadził zakon krzyżackich już w 1222 r. na Śląsk i zainicjował osadzenie go na ziemi chełmińskiej. Prawdopodobne może być, że minoryci przybyli
do Torunia z Wrocławia, bez pośrednictwa konwentu inowrocławskiego.
Rok 1239 przyjmuje się za datę przybycia franciszkanów do miasta. Została ona ustalona w oparciu o zapiskę z „Annales Minorum Prussicorum”, którego XV-wieczną kopię odnaleziono w Gdańsku i następnie opublikowano w Scriptores Rerum Prussicarum. Wspomniana nota ma następujące brzmienie: „Anno ab incarnacione Domini 1263 tunc habuimus loca, ubi manent fratrem, in ordine 1130, aliqua autem postea sunt recepta. Anno Domini 1239 domus fratrum Minorum in Thorun recepta fuit Brinne in capitulo provinciali per ministrum Ptholomirum; quibus aream dedit inclitus dominus et frater Poppo tunc existens magister generalis fratrum ordinis domus teutonice”.
Prawie analogicznej treści nota znajdowała się bodajże na tablicy nad wejściem
do klasztoru, która głosiła: „Anno 1231 Thorun condita est. Anno 1239 Domus Fratrum Minorum in Torn recepta fuit, quibus aream dedit inclytus Dominus Frater Poppo Magister generalis fratrum Ordinis Domus Theutonicae Hospitalis S[ancte] Mariae Virginis. Christus Jesus meritis S[ancti] Francisci eius animae benedicat”.
Przyjęcie w 1239 r. toruńskiego klasztoru do prowincji świadczy tylko, że w tym czasie konwent był już zorganizowany i nie wyklucza wcale możliwości jego wcześniejszego powstania. Biorąc pod uwagę, że pierwsi franciszkanie pojawili się w Polsce dopiero w 1234 r., a w Inowrocławiu najszybciej w 1238 r., ewentualna wcześniejsza lokacja klasztoru toruńskiego mogłaby nastąpić tylko w tymże roku, co jednak nie wydaje się prawdopodobne. Przeczy temu zarówno kompletne milczenie źródeł historycznych o wcześniejszym pobycie mnichów w Toruniu, jak i zachowane inne zapiski kronikarskie, jasno określające lokację klasztoru w 1239 r.
Konwent franciszkański w Toruniu powstał zapewne z inicjatywy Krzyżaków, o czym świadczy zapiska z kroniki miasta Torunia z lat 1231-1653, która brzmi: „Anno 1239 ist unter Herman Salze den 4 Hoemeister des Marien Kloster der Observanten grau Munchen in der Alten Stadt fundiret worden”.
Przytoczona nota podaje, że omawiany klasztor ufundowany został w 1239 r. podczas rządów wielkiego mistrza krzyżackiego Hermana von Salza. Jest to bardzo prawdopodobne, gdyż Herman von Salza pełnił tę funkcję w latach 1210-1239 i mógł przyczynić się jeszcze
w 1239 r. lub inny dostojnik w jego imieniu, do osiedlenia się w mieście zakonników.
Najstarsze lokum franciszkanów toruńskich, usytuowane zapewne od razu w okolicach kościoła Najświętszej Panny Marii, pierwotnie mieściło się poza murami miejskimi. Ostatnie ustalenia historyków, urbanistów i archeologów zdają się wykazywać, że Stare Miasto Toruń powstało w dwóch fazach. Najpierw w 1236 r. lokowano je na terenach między Wisłą a obecnymi ulicami Św. Ducha, Rynkiem i Szeroką, i dopiero w latach pięćdziesiątych XIII w. włączono w obręb murów północno-zachodnią część miasta, zapewne w ten sposób, że mury zewnętrzne klasztoru tworzyły część umocnień fortyfikacyjnych.
Przy poparciu władz krzyżackich konwent uzyskał w połowie XIII w. powiększenie terenów w rozrastającym się mieście, co pozwoliło na budowę okazałego klasztoru
i imponującego halowego kościoła NMP. Sam kościół i klasztor zaczęto zapewne budować już w 1239 r. Pośrednio datę tę potwierdzają niektóre późniejsze kroniki, które pod wymienionym rokiem często przynoszą tego rodzaju informacje, np.: „Anno 1239 ist die Marien Kirche gebawet worden”.
Innym dowodem na szybką rozbudowę konwentu i kościoła może być fakt, że w 1243 r. odbył się w klasztorze, w obecności legata papieskiego Wilhelma z Modeny, synod w celu wprowadzenia w życie bulli papieskiej tworzącej na ziemiach pruskich 4 diecezje. Przekazanie franciszkanom organizacji tak ważnego spotkania świadczy zarówno o rosnącym szybko znaczeniu toruńskich braci mniejszych, jak i o tym, że już wtedy musieli dysponować odpowiednio rozbudowanymi pomieszczeniami, zabezpieczającymi dobre warunki pracy
i wypoczynku osobom biorącym udział w synodzie.
Od tego czasu coraz częściej spotyka się źródła, w których wymienieni są toruńscy mnisi lub ich konwent. Jednym z przykładów może być najstarsza zachowana pieczęć tego klasztoru z 1252 r. z napisem w otoku: „Sigillum Fratrum Minorum de Tho[run]”,
i wiadomość o gwardianie Berthogu.
Konwent toruński utrzymywał dobre stosunki z Zakonem Krzyżackim, co jest widoczne w popieraniu jego polityki na zewnątrz. Franciszkanie wciąż posiadali nadzieje na wsparcie finansowe. W roku 1267 mistrz krajowy pruski Ludwik von Baldersheim oraz biskup chełmiński Fryderyk powiększyli teren klasztoru o grunty będące dotąd własnością niejakiej Benedekty. Konwent utrzymywał również ścisły związek z górą mieszczaństwa toruńskiego (nagrobki, epitafia patrycjuszy toruńskich w kościele Mariackim) co jednocześnie podnosiło jego rangę i zwiększało jego dochody, także poprzez zapisy testamentowe. Klasztor stał się też siedzibą kustosza dla franciszkańskiej pruskiej kustodii, do której włączono powstające
w XIII-XIV w. klasztory w państwie zakonnym w Prusach. Jednak przed rokiem 1284 konwent toruński przeszedł do prowincji saskiej. Wzmacniało to pozycję elementu niemieckiego, który od początki dominował w konwentach pruskich. Nie wykluczało jednak głoszenia kazań w języku polskim dla „dołów mieszczańskich”, co jest potwierdzone dla Torunia na przełomie XV i XVI stulecia.
Podstawą bytu ekonomicznego klasztoru minorytów toruńskich były jałmużna oraz opłaty za posługi religijne. Do tych ostatnich zaliczamy kwoty za pogrzeby, odmawianie modlitw i odprawianie mszy. Najczęściej jednak w XIII wieku, jak już pisałam wcześniej konwent ten otrzymywał dofinansowanie ze strony Zakonu Krzyżackiego jaki i od bogatych mieszkan.
Toruń - jako najstarszy klasztor w kustodii pruskiej - był siedzibą kustosza. Oprócz niego w konwencie było przeciętnie 12-13 braci, rzadko ich liczba dochodziła do 20. Bezpośrednim zwierzchnikiem mnichów był gwardian, odpowiedzialny za duchowy
i materialny byt zakonników. Do jego obowiązków należało również reprezentowanie klasztoru na zewnątrz oraz odpowiedni podział urzędów pomiędzy poszczególnych braci.
Do najważniejszych z nich zaliczyć należy wicegwardiana, lektora, kaznodzieję, zakrystiana - troszczącego się również o skarbiec, spowiednika, kantora, furtiana, kucharza, krawca
i kwestarza. Cztery ostatnie funkcje mogli sprawować również laicy, czyli zakonnicy
z niepełnymi święceniami lub jeszcze zupełnie bez święceń.
Zachowane przekazy źródłowe nie pozwalają jednoznacznie określić, z jakich regionów rekrutowali się pierwsi członkowie toruńskiego zakonu. Można jedynie przypuszczać,
że początkowo przeważali wśród nich mnisi pochodzący ze Śląska i być może z Czech. Później, w miarę pogłębiania się związków łączących klasztor z miastem, co raz częściej słyszy się o zakonnikach wywodzących się z rodzin miejscowych.
2. Dominikanie w trzynastowiecznym Toruniu.
Od początku XIII stulecia rozpoczął się proces zakładania klasztorów w miastach powstających nad dolną Wisłą. Jako pierwsi wystąpili tu dominikanie, którzy podjęli ekspansję w okresie reformy kościelnej w sferze bałtyckiej, przy czym Dania jak i Polska
z Pomorzem Gdańskim znalazły się w kręgu ich zainteresowań.
W 1245 r. biskupem chełmińskim został dominikanin Heidenryk, z lipskiego konwentu w Niemczech. On to, popierając najpierw fundację klasztoru w Chełmie, który zresztą stanowił jego siedzibę i miejsce pochówku, dążył do założenia konwentu w rozrastającym się Toruniu. Tak powstał już trzeci z kolei na terenie Pomorza Gdańskiego klasztor dominikanów. Powstał on w będącym w trakcie formowania Nowym Mieście Toruniu
w 1263 r., przy czym inicjatorem jego powstania nie był Zakon Krzyżacki, choć dał on grunt do niego należący pod Starym Miastem, lecz właśnie biskup Heidenryk, który faktycznie przeforsował potwierdzenie fundacji u wielkiego mistrza Anno von Sangershausena w 1263 roku.
Do najważniejszych, dotychczas nierozwiązanych zagadnień należy kwestia lokalizacji toruńskiego konwentu i jego ewentualnej translokacji. Według dokumentu fundacyjnego dominikanie toruńscy otrzymali „parcelę w Toruniu nad strumieniem płynącym do naszych młynów”. W dokumencie biskupa Heidenryka z 27 VI 1263 r. wspomina się natomiast,
że wielki mistrz nadał „parcelę braciom naszym kaznodziejom w parafii toruńskiej”. Wymienione elementy lokacyjne możemy zidentyfikować, jako koryto Strugi Toruńskiej, nazywanej w średniowieczu Postolsk (Bostolz) lub Mokra. Pomimo zidentyfikowaniu strumienia spotykamy się z dużymi trudnościami by dokładniej określić położenie klasztoru. Z dokumentu z 12 II 1264 r. wynika jedynie, że plac ten musiał być położony poza obrębem umocnień miejskich. Przyjmuje się, że klasztor dominikanów stanął w północno-wschodniej części Nowego Miasta Torunia.
Dotychczasowe źródła pisane nie pozwoliły na bliższe określenie etapów budowy kościoła i klasztoru dominikańskiego w Toruniu. Po odkryciu materiałów pelplińskich możemy stwierdzić, iż pierwszy kościół dominikanów miał już stanąć w XIII w. Niewątpliwie po uzyskaniu dokumentu fundacyjnego i nadaniu im „collatio spiritualium”, dominikanie toruńscy przystąpili do budowy kościoła i zabudowań klasztornych. Ponieważ jedynym źródłem dochodu konwentów dominikańskich w tym czasie były dobrowolne ofiary wiernych, to tylko od nich uzależniony był postęp prac budowlanych. W związku
ze wzrastającymi wydatkami starano się zwiększyć ofiarność wiernych poprzez wystawianie listów odpustowych. Dzięki archiwaliom pelplińskim można wskazać na 6 takich indulgencji, pochodzących z XIII w. Jeden z dokumentów (dokument biskupa chełmińskiego Fryderyka
z 5 III 1265 r.) wspomina o kłopotach finansowych toruńskich dominikanów i wynikających stąd trudnościach w ukończeniu prac, związanych z nową fundacją. Zupełnie nowe informacje o klasztorze dominikanów przedstawia list odpustowy biskupa włocławskiego Wolimira z 1266 r. Z dokumentu tego wynika, iż kościół dominikański ucierpiał w czasie jednego z najazdów pruskich. Jednak mimo tych zniszczeń, a także pogorszenia się sytuacji materialnej wskutek zaistniałego II powstania pruskiego, dominikanie toruńscy szybko uporali się z budową nowego kościoła. Prawdopodobnie nowy kościół został ukończony już przed 1285 r. Wskazuje na to pośrednio indulgencja arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnki z 1285 r., w której brak jakiejkolwiek wzmianki o pracach budowlanych. Lecz najbardziej wymownym dowodem na to, że na początku XIV w. nie prowadzono większych prac budowlanych na terenie klasztoru dominikańskiego w Toruniu, jest dokument mieszczki Adelajdy z 1311 r. W akcie tym, zawierającym szereg legatów na rzecz kościoła w ziemi chełmińskiej i na Kujawach, wielokrotnie pojawia się zwrot: „ad structuram ecclesie”.
O kolejnych pracach budowlanych na terenie klasztoru słyszymy dopiero w latach trzydziestych XIV w.
Trudno jest odpowiedzieć skąd wywodzili się pierwsi dominikanie, którzy osiedlili się w Toruniu. Bardzo prawdopodobne jest to, że mogli pochodzić z Lipska, co sugeruje nam pochodzenie założyciela klasztoru, Heidenryka. Można się jedynie domyślać, że kapituła prowincjalna wyznaczała pierwszych mnichów spośród kilku polskich konwentów (gdańskich, chełmińskich, wrocławskich i elbląskich).
Zakończenie
W XIII wieku w Toruniu powstały dwa zakony żebracze: franciszkanów (1239 r. Stare Miasto Toruń) i dominikanów (1263 r. Nowe Miasto Toruń). Franciszkanie prawdopodobnie założyli swój zakon w Toruniu z inicjatywy Krzyżaków, z którymi zresztą byli w bardzo dobrych stosunkach. Zaś dominikanie założenie swojego zakonu zawdzięczają biskupowi chełmińskiemu Heidenrykowi. Już w XIII w. spotykamy się z informacjami na temat budowy obu zakonów w mieście. Bardzo zauważalne jest to, iż zabudowania zakonu franciszkanów zostały wykonane bez problemów aniżeli zabudowania dominikanów. Powodem tego zapewne były, wcześniej już wspominane dobre stosunki zakonu Braci Mniejszych
z Zakonem Krzyżackim oraz nieprzychylność Krzyżaków wobec nowopowstającego zakonu dominikanów.
Wiek XIII dla tych zakonów to czas ich zawiłego powstawania w Toruniu. Niestety poprzez małą ilość źródeł, które przetrwały do dnia dzisiejszego, trudno jest powiedzieć coś bardziej konkretnego na temat działalności tych zakonów w tym okresie, niż to, co zostało już zawarte w pracy.
Bibliografia
Biskup M., Średniowieczna sieć klasztorów w państwie Zakonu Krzyżackiego
w Prusach (do 1525 roku), [w:] Zakony i klasztory w europie środkowo-wschodniej, Lublin 1993.
Codex Diplomaticus Prussicus.
Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, Warszawa 1974, księgi VII, VIII.
Jasiński T., Początki klasztoru dominikanów w Toruniu, „Zapiski Historyczne”, 54 (1989),
z. 4.
Kantak K., Franciszkanie polscy, t. 1, Kraków 1937.
Tandecki J., Początki klasztoru franciszkanów toruńskich w XIII-XIV w., „Zapiski Historyczne”, 54 (1989), z. 4.
Zielińska-Melkowska K., Pierwotny i odnowiony przywilej chełmiński (1233 i 1251 r.), Toruń 1984.
J. Tandecki, Początki klasztoru franciszkanów toruńskich w XIII-XIV w., „Zapiski Historyczne”, 54 (1989), z. 4, s. 7-22.
J. Tandecki, op. cit, s. 8; K. Kantak, Franciszkanie polscy, t. 1, Kraków 1937, s. 16.
Ibidem.
Ibidem, s. 8 i n.
Ibidem, s. 9.
Ibidem.
Ibidem, s. 11.
Ibidem; M. Biskup, Średniowieczna sieć klasztorów w państwie Zakonu Krzyżackiego w Prusach (do 1525 roku), [w:] Zakony i klasztory w europie środkowo-wschodniej, Lublin 1993, s. 59-60.
K. Zielińska-Melkowska, Pierwotny i odnowiony przywilej chełmiński (1233 i 1251 r.), Toruń 1984, s. 16-20.
J. Tandecki, op. cit., s. 11 i n.
M. i E. Gąsiorowscy, Toruń, Warszawa 1963, s. 24.
J. Tandecki, op. cit., s. 12.
M. Biskup, op. cit., s. 60.
J. Tandecki, op. cit., s. 14.
Ibidem; J. Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, Warszawa 1974, księgi VII, VIII, wydarzenie to umieszczone jest błędnie pod rokiem 1242.
Idem, op. cit., s. 14.
Ibidem, s. 15; Codex Diplomaticus Prussicus.
M. Biskup, op. cit., s. 60.
Ibidem.
K. Kantak, op. cit., s. 168 i n.
Ibidem, s. 168-175.
M. Biskup, op. cit., s. 57.
Ibidem, s. 58.
T. Jasiński, Początki klasztoru dominikanów w Toruniu, „Zapiski Historyczne”, 54 (1989), z. 4, s. 33.
Ibidem, s. 33 i n.
Ibidem.
Ibidem, s. 34.
Ibidem, s. 37.
Ibidem, s. 39.
2