PAŃSTWO - organ wszechogarniający tzn. ma możliwość działania na całym swoim obszarze przez stosowanie przymusu i przemocy. Ma charakter historyczny tzn. pojawiło się na określonym etapie rozwoju społecznego. Jest organizacją, w której występuje stosunek władztwa i podporządkowania. Nie ma państwa bez władzy i bez aparatu przymusu.
ZNACZENIA PAŃSTWA:
obszar z granicami czyli terytorium państwa: obszar lądowy, pas wód terytorialnych, przestrzeń powietrzna, terytorium ambasad i konsulatów, statki i okręty. Również zasoby mineralne znajdujące się pod obszarem ziemskim państwa,
ogół ludzi żyjących w granicach danego państwa - społeczeństwo zorganizowane w państwie,
organizacja ludzi, których łączy więź zależności politycznej czyli państwo jako grupa społeczna zorganizowana,
podmiot własności państwowej np. jako fiskus, skarb państwa czy podmiot prawa międzynarodowego:
państwo w aspekcie etnicznym,
państwo jako zbiorowość kulturowa,
państwo jako związek ekonomiczny.
PAŃSTWO jest organizacją wyposażoną w suwerenną władzę, a przy tym jest organizacją terytorialną i taką, do której przynależność ma charakter sformalizowany. Jest też organizacją polityczną , w obrębie której występuje stosunek władztwa i podporządkowania. Organy państwa są w stanie zachowywać się władczo wobec społeczeństwa stosując i utrzymując odpowiedni ład.
CECHY ORGANIZACJI PAŃSTWA:
PRZYMUSOWOŚĆ - nikt nie może pozostać ani decydować o swoim istnieniu poza państwem. Przynależność do państwa jest koniecznością. Bezpaństwowość czyli apatrydyzm jest traktowana jako zjawisko anormalne przez prawo międzynarodowe: Konwencję Haską z 1930 r. i Deklarację Praw Człowieka z 1948 r.
PRAWO DO STOSOWANIA PRZEMOCY I PRZYMUSU - za pośrednictwem wyspecjalizowanych organów przymusu w określonych sytuacjach /prokuratura, policja, więziennictwo, prawo/.
DZIAŁANIE W RAMACH STANOWIONEGO PRZEZ SIEBIE PRAWA.
SUWERENNOŚĆ - ma wymiar zewnętrzny i wewnętrzny - państwo ma najwyższą i nieograniczoną władzę wobec podmiotów wewnątrz działających, a inne państwa muszą respektować tą zasadę. Suwerenność oznacza też zapewnienie przez podmioty polityczne społeczeństwu zdolność do samodzielnego istnienia. Zdarzało się, że państwa po przegranej wojnie decydowały się na ograniczenie swojej suwerenności np. Niemcy po II wojnie czy wpływ III Rzeszy.
PRZYNALEŻNOŚĆ DO PAŃSTWA to obywatelstwo.
POWSZECHNOŚĆ PAŃSTWA - państwo obejmuje swoim zasięgiem i prawem wszystkich ludzi znajdujących się na jego terytorium, w tym również obywateli obcych państw.
PODZIAŁ PAŃSTW WG ICH WEWNĘTRZNEJ STRUKTURY:
PAŃSTWO UNITARNE - czyli jednolite; takie, w którym władza suwerenna dotyczy całego obszaru w takim samym zakresie np. Polska.
FEDERACJA - czyli złożone z wielu państw, które ograniczyły wykonywanie swojej suwerenności na rzecz państwa złożonego zwanego też związkowym lub uzyskanie ograniczenia suwerenności w wyniku przekształcenia państwa unitarnego w państwo złożone np. USA, Meksyk, Australia. W państwie federalnym władze centralne zachowują dla siebie politykę zagraniczną, obronną i politykę monetarną. Państwa składowe, które nazywają się republikami, stanami, landami mają własne prawo, własny system penitencjarny, własną politykę socjalną i oświatową itp. Posiadają własny rząd i parlament. Prawo karne i cywilne jest różne w poszczególnych stanach.
KONFEDERACJA - związek kilku państw, które ograniczyły swoją suwerenność przez uzgodnienia wspólnej polityki, ale nie powołały wspólnego rządu. Współpraca w konfederacji ma charakter międzynarodowy, a nie ponadnarodowy. To forma Unii Europejskiej - nie ma rządu, własnych sił zbrojnych, a wszelkie posunięcie KE wynikają z uzgodnień prezydentów lub premierów.
UNIA PAŃSTW:
PERSONALNA jednemu władzy są podporządkowane 2, 3 lub więcej państw /np. Unia Polsko-Węgierska/,
REALNA wspólne instytucje sejm, monarcha, moneta, wojsko /np. Unia Polsko-Litewska 1569 r./
DOKTRYNY NA TEMAT POWSTANIA PAŃSTWA
Nie ma jednolitego poglądu na temat powstania państw, czego dowodzi duża ilość poglądów na temat genezy państwa.
ARYSTOTELES /384-322 pne./ uważał, że państwo pochodzi z natury, że powstało na drodze naturalnego rozwoju. Wspólnoty rodzinne łączyły się w osady, które tworzyły miasta - państwa tzw. polis. Polis zapewniało obywatelom szczęśliwe życie poprzez zachowanie umiaru w działalności politycznej. Arystoteles stawiał na rozbudowę sprawiedliwości, uważał, że przy podejmowaniu decyzji należy zachować złoty środek. Uważał, że pełnię szczęścia ludziom dałoby stworzenie takich warunków, by mogli osiągnąć pełnię szczęścia, rozwoju i moralnych wartości. Sformułował ideę podziału zadań w państwie. Wyróżnił 3 podstawowe czynniki władcze:
obradujący,
rządzący,
sądzący.
Rozróżniał rządy bogaczy, które nazywał oligarchią. Natomiast rządy ubogich demokracją.
DOKTRYNA TEOLOGICZNA - w okresie rozpadu Cesarstwa Rzymskiego żył Św. Augustyn, który uważał, że państwo powstało wskutek zepsucia się natury ludzkiej. Bóg dał człowiekowi państwo z powodu ich grzechu. Więc, jego zdaniem, gdyby nie upadek ludzi nie byłoby państwa. Uważał, że w historii ludzkości toczy się walka dwóch porządków: państwa Bożego i państwa ziemskiego. Państwo Boże pochodzi od Abla, ziemskie od Keina. Obywatelami państwa ziemskiego byli wszyscy źli i grzeszni. Augustyn uważał, że żyli oni razem. Człowiek zły nie mógł się przekształcić w człowieka dobrego i ten fakt jego zdaniem narzucał konieczność działań państwa. Uważał, że Bóg dostarcza władzy dobrym i złym. Dobrym królom i tyranom. I nawet jeśli tyran jest okrutny należy go szanować.
ŚW. TOMASZ Z AKWINU /XIII w./ studiował w Monte Casino, był benedyktynem. Wbrew rodzicom wstąpił do zakonu. Według niego państwo przestało być instytucją ustanowioną przez Boga. Uważał, że źródłem powstania społeczności była ludzka natura, ale władza państwowa pochodziła od Boga. Boska była sama zasada władzy. Każdy ustrój tworzyli ludzie. Uważał, że państwo miało prowadzić ludzi do wiecznej szczęśliwości. Hierarchię i podporządkowanie uważał za konieczne. Monarchię uważał za najlepszy rząd. Gdy tyran gnębił lud można było czynnie wystąpić przeciwko niemu i to nie był bunt.
DOKTRYNA PATRIARCHARNA - w XVII w. myśliciel Robert Filmer twierdził, że państwo powstało w wyniku łączenia się rodów w plemiona, plemiona w większe całości, aż do powstania tzw. państw plemiennych. Państwa plemienne na drodze porozumienia, ale częściej podbojów tworzyły większe organizmy państwowe np. plemiona polskie i ich państwa plemienne. Przyrównywał władzę państwową do władzy starszego rodu lub wodza plemiennego.
DOKTRYNA PATRYMONIALNA - Ludwik von Haller twierdził, że władza państwowa wywodzi się od własności ziemi czyli petrymonum tj. ojcowizna. Koncepcja ta ujmowała państwo jako dziedziczną własność dynastii panującej i w związku z tym w państwie istniały podobne zasady dziedziczenia jak w stosunkach prywatno-prawnych.
DOKTRYNY NOWOŻYTNE - drogi powstania państwa zawierają wiele realiów:
DOKTRYNA ROZWARSTWIENIA KLASOWEGO - Fryderyk Engels - okres wspólnoty pierwotnej trwał najdłużej w historii ludzkości. Pierwotni ludzie żyli w hordach, zajmując się zbieractwem i myślistwem. Był to okres dominacji i szczególnej roli kobiet - matriarchatu. Prymitywne narzędzia zmuszały ludność do działań zbiorowych. Często było ludożerstwo. W przeciągu setek lat zaczęły pojawiać się narzędzia, które zrewolucjonizowały rozwój społeczeństwa - łuk, oszczep, sieć, naczynia gliniane. Przy pomocy narzędzi łatwiej było zdobyć żywność, a nawet uzyskać jej nadwyżki czyli tzw. produkt dodatkowy, który zrewolucjonizował struktury ówczesnego społeczeństwa. Nie każdy musiał zdobywać żywność, mógł produkować narzędzia. Pojawiło się rzemiosło. Produkt dodatkowy pozwalał brać jeńców do niewoli. Byli ludzie wolni i nie. Pojawiło się zróżnicowanie biednych i bogatych - ze względu na lepsze narzędzia i produkt dodatkowy. Zróżnicowanie to wymusiło powstanie grup nadzoru. Pojawiła się więc forma przymusu, z której wykształcili się zbrojni do pilnowania porządku i prawa zwyczajowego. Były to zalążki organizacji państwa. W ten sposób tworzył się Egipt, Babilonia, a także państwa greckie. Droga ta często nazywana jest drogą klasyczną.
DOKTRYNA PODBOJU - Ludwik Dumprowicz /Polak/ - państwo powstało w wyniku podboju plemion słabszych przez plemiona silniejsze i wyżej zorganizowane. Założenie to pokrywa się z faktami historycznymi. Tak powstały: Węgry, Bułgaria, Ruś Kijowska.
DOKTRYNA OBRONNA - zgodnie z faktami na wskutek potrzeby obrony przed najazdami dochodziło do jednoczenia się zagrożonych plemion. Tworzyła się nowa organizacja, która doprowadzała do powstania państwa np. Polska.
DOKTRYNA UMOWY SPOŁECZNEJ - XVII i XVIII w. Hugo Gracjusz, Baruch Spinoza, John Loch, Jan Jakub Rousao - zakłada, że państwo powstało w wyniku umowy społecznej i w różnych jej formach. Gracjusz twierdził, że wśród ludzi występuje naturalne pociąg do łączenia się z innymi ludźmi i do rozumnego i zgodnego współżycia. To ludzie wybierali swój ustrój, często przekazując jednostce pełnię władzy. Spinoza uważał, że drogą do powstania państwa było łączenie się ludzi zagrożonych kataklizmami. Przyjmuje się, że /John Lock/ umowa społeczna nie oznaczała zrzeczenia się praw naturalnych, a raczej dążyła do ich wzmocnienia. Lock twierdził, że następstwem takiej umowy było tworzenie prawa, egzekwowanie go i obrona społeczeństwa przed zagrożeniem z zewnątrz. Zdaniem Rousao szczególną rolę odegrały klęski żywiołowe, które zmuszały ludzi do łączenia się, zakładania skupisk, miejsc obronnych - co sprzyjało powstawaniu rodziny. Rodzina zrodziła uczucia miłości, zazdrości, próżności, nastąpił szybki rozwój cywilizacji, zróżnicowania majątkowego, własności prywatnej, podział na biednych i bogatych. Istotą umowy społecznej było, że prawo obowiązywało w równym stopniu wszystkich.
TYPY PAŃSTWA
Przez typ państwa rozumiemy okresy w historii ludzkości zróżnicowane formą własności, środków produkcji oraz klasą panującą. Wyróżnia się 4 typy państw:
Typ niewolniczy,
Typ feudalny,
Typ kapitalistyczny,
Typ socjalistyczny.
FORMY PAŃSTWA /sposób rządzenia państwem/
MONARCHIA
ABSOLUTNA
KONSTYTUCYJNA /wszystkie współczesne monarchie/ król panuje, a nie rządzi. Król jest symbolem państwa i narodu.
REPUBLIKA - forma ustroju regulowana konstytucją i prawem, system parlamentarno - gabinetowy; w historii przyjmowały również skrajne formy np. III Rzesza, Włochy Faszystowskie,
DYKTATURA - występowała w odmianach dyktatury faszystowskiej, komunistycznej.
DEMOKRACJA
Narodziła się w Starożytnych Atenach od VI do IV w. pne. Jest pojęciem pochodzącym z języka greckiego: demos - lud, kreokatia - rządzić. Jest zatem rządami ludu, a zakres jego uprawnień nie może godzić w prawa drugiego obywatela. Demokratyczny system był przeciwstawny arystokracji czyli rządom jednostki /lepszych/ czyli monarchii. Demokracja jako ustrój związana była z reformami Kleistenesa. Pełnię praw posiadali wolni mężczyźni - wolni obywatele. Praw nie posiadały kobiety tzn. możliwości udziału w rządach, także cudzoziemcy, kupcy, żeglarze i niewolnicy. Forma demokracji w Atenach była tzw. demokracją bezpośrednią. Najważniejszą instytucją było zgromadzenie ludowe. Decyzje były prawomocne pod warunkiem, gdy w zgromadzeniu zasiadało co najmniej 6 tys. Mężczyzn /z 30, 40 tys./ Zgromadzenie ludowe zbierało się 3 do 4 razy w miesiącu, było ciałem ustawodawczym, kontrolnym i powoływało na wysokie urzędy. Arystoteles krytykował demokrację pytając co to za ustrój, w którym lud powołuje przywódców, a potem ich obala? Albo stanowi prawo, a potem je zmienia? Pajdokracja rządy ulicy, reakcje tłumu, przeciwieństwo demokracji.
Demokracja ateńska upadła wraz z upadkiem Starożytnej Grecji. Po jej upadku istniała wielowiekowa luka bez demokracji w Europie. Dopiero XVIII w. przyniósł nastroje kształtowania tzw. społeczeństwa obywatelskiego. Pierwsze konstytucje na świecie jak amerykańska, francuska, polska podejmowały próby rozszerzenia zakresu praw na szersze kręgi społeczeństwa. Pojawiła się zasada demokracji pośredniej czyli parlamentaryzmu, szczególnie w Anglii, Szwecji, Islandii i w Polsce. Parlament stał się pośrednim reprezentantem interesów ludu. Ponieważ nie istniały już możliwości do realizacji demokracji bezpośredniej z racji milionowych społeczeństw, nowa forma demokracji kształtowała się pod wpływem dorobku filozoficznego czasów oświecenia w XVIII w. i liberalizmu XIX w. Sformułowano wówczas 4 podstawowe zasady demokracji:
Równość obywateli wobec prawa,
Nienaruszalność podstawowych praw człowieka i obywatela,
Suwerenność narodu,
Podział władzy państwowej na ustawodawczą, wykonawczą i niezależne rządy.
Demokracja nie jest ustrojem uniwersalnym, `ale nikt nic lepszego nie wymyślił'. Demokracja to rządy ludów, w których pod uwagę bierze się opinie większości - ale większość nie jest całością. I większość musi liczyć się z interesami mniejszości - politycznej, etnicznej, religijnej, seksualnej. Formami demokracji bezpośredniej, które zachowały się do dzisiaj są:
głosowanie ludowe w formie referendum,
głosowanie ludowe w formie plebiscytu.
Referendum może dot. przyjęcia lub odrzucenia ustawy konstytucyjnej czy przystąpienia do jakiejś organizacji międzynarodowej. Plebiscyt przesądza zwykle o przynależności jakiegoś terytorium do danego kraju np. referendum w Polsce w 1920 i 1921 r. o przynależności Śląska i Mazur. Z chwilą narodzin nowych form demokracji w Europie naruszone były zasady równości wobec prawa np. w formie tzw. cenzusów w prawie do głosowania. I tak powszechność prawa głosu była ograniczona następującymi ograniczeniami:
cenzus majątkowy - tylko ludzie majętni i płacący podatki mieli prawo głosu,
cenzus wieku,
cenzus domicylu - wymóg stałego zameldowania,
cenzus płci - dot. ograniczenia uprawnień kobiet /kobietom przyznano prawo głosu w USA w 1869 r., w Finlandii w 1906 r., w Polsce w 1918 r., we Francji w 1946 r.
Istniały także inne cenzusy - np. wykształcenie, rasa. Szczególną wartością demokracji są tajność wyborów i bezpośredniość wyborów.
TOTALITARYZM
To system polityczny, ustrojowy, który trwa jeszcze np. w Republice Kuby. W pewnych formach występuje również w Chinach, a także w krajach Afryki. Po I wojnie światowej wśród niektórych polityków, a także warstw społecznych pojawiło się przekonanie, że demokracja jest ustrojem charakterystycznym dla XIX w. i doprowadziła do wybuchu I wojny światowej. Nie odpowiadało to prawdzie, bo Rosja czy Prusy i Cesarstwo Niemieckie nie były państwami demokratycznymi. Pojawiły się koncepcje domagające się wzrostu władzy centralnej, najlepiej w osobie wybitnej jednostki. Krytykowano też parlamentaryzm i wolną grę sił politycznych. Rozwiązania dopatrywano się również w systemie jednopartyjnym. Zainteresowanie wzbudzały nowe koncepcje ideowo-polityczne jak faszyzm i komunizm. Totalitaryzm to pojęcie wywodzące się z języka łacińskiego: totus - cały, totalis - całkowity. Ustroje totalitarne pojawiły się w III Rzeszy, w ZSRR. Są one klasycznymi przykładami państw totalitarnych. Totalitaryzm krytykuje demokrację i system parlamentarny. Cechami systemu totalitarnego są:
jedna rządząca partia,
rozbudowany system policyjny i donosicielski,
kontrola ruchu ludności,
społeczeństwo jest zorganizowane, kierowane i kontrolowane odgórnie,
nie istnieją partie polityczne, konkurencyjne w stosunku do partii totalitarnej,
szczególna rola wodza, szefa partii itp.
Współcześnie klasycznym przykładem państwa totalitarnego jest Republika Korei Płn. Jedną z metod oddziaływania na społeczeństwo przez reżim totalitarny był przymus psychologiczny, ekonomiczny.
GŁÓWNE ZAŁOŻENIA DEMOKRACJI PARLAMENTARNEJ
Jedną z podstawowych tez demokracji jest teoria suwerenności ludu. Teoria ta stała się dogmatem demokracji parlamentarnej XIX i XX w. Była antytezą doktryny monarchii absolutnej, w której suwerenność skupiała się w osobie władcy. Teoria ludu napotykała szczególne trudności w monarchiach. Niektórzy monarchowie stawiali opór tej teorii. Teoria ta wywodziła się z naturalnych praw obywatelskich, w tym trójpodziału władzy. Wielka Brytania zdołała połączyć suwerenność króla z suwerennością ludu w ten sposób, ze król wykonuje tylko te czynności, które należą do jego zakresu uprawnień pozwalając swobodnie decydować parlamentowi, a premier jest faktycznie osobą - politykiem wybieranym przez lud. W Anglii król panuje, a nie rządzi.
Do I wojny św. W Europie większość państw z wyjątkiem Francji były monarchiami. Po I wojnie św. Nastąpiły liczne zmiany polegające na obaleniu monarchii i przybraniu postaci republikańskiej. Po 1918 r. powstały nowe republiki jak polska, Czechosłowacja, Litwa, Łotwa, Estonia itp.
MONARCHIA KONSTYTUCYJNA ustrój, w którym istniejąca konstytucja ogranicza władzę monarchy. Bardzo często początkowo autorem Konstytucji był sam monarcha i jego otoczenie. Państwo nie przyjęło teorii suwerenności ludu, a konstytucja ustalała tylko sposób wykonywania władzy i określała współudział organu przedstawicielskiego - parlamentu w ustawodawstwie i gwarantowała niektóre prawa obywatelskie.
MONARCHIA PARLAMENTARNA - współcześnie są to wszystkie dzisiejsze monarchie - król panuje, a nie rządzi. Władza wykonawcza należy do rządu, który jest kontrolowany przez parlament np. Wielka Brytania.
REPUBLIKA - państwa na czele, których stoi prezydent wybierany w głosowaniu powszechnym przez wszystkich obywateli lub przez zgromadzenie narodowe /izba wyższa i niższa/. Republika wykształciła się w trakcie Rewolucji Francuskiej w 1789 r., a w Ameryce Płn. W 1786 r.
SYSTEM PREZYDENCKI USA
Wykształcił się pod koniec XVIII w. w Ameryce Płn. Konstytucja USA wprowadziła ustrój z prezydentem na czele tzw. system prezydencki. Centralną postacią systemu jest prezydent wybierany obecnie w głosowaniu powszechnym, dwustopniowym. Szczególną rolę w tym systemie odgrywają partie amerykańskie, szczególnie partia demokratów i republikanów. Z racji roli jaką pełnią w życiu politycznym USA i przy wyborze prezydenta, często są nazywane partiami usługowymi. Kandydatów na prezydenta USA typują partie polityczne. Bywa, że z ramienia jednej partii jest 2 lub 3 kandydatów /np. B. Obama i H. Clinton/. W wyborach prezydenckich szczególną rolę odgrywają grupy nacisków tzw. lobby. Największe wpływy posiada w USA tzw. BoemaClub czyli grupa nacisku - lobby najbogatszych sfer USA. Ta grupa prawie decyduje o kandydatach na prezydenta czy gubernatora. Kandydat na prezydenta nie tylko korzysta ze wsparcia lobby, ale również z ekipy doradców. Wielkość prezydenta USA zależy od doskonałości jego doradców. Przed wyborami przeprowadza się prawybory w poszczególnych stanach USA, które wyłaniają najbardziej popularnych kandydatów. Prezydent wybierany jest w wyborach 2-stopniowych. W listopadowych wyborach co 4 lata przeciętny Amerykanin głosuje na partię i jej elektorów mając na uwadze kandydata na prezydenta. W wyborach Amerykanie wybierają 538 elektorów, którzy w grudniu tego samego roku głosują przekazując swoje głosy do Waszyngtonu na któregoś z kandydatów. W czasie wyborów tj, głosowania na elektorów obowiązuje zasada zwycięzca zabiera wszystko. Do elekcji prezydenta wystarczy min. 270 głosów. Prezydent elekt obejmuje władzę i jest zaprzysiężony 20 stycznia. W systemie prezydenckim USA istnieje również stanowisko wiceprezydenta, który ma uprawnienia do zastępowania prezydenta na wypadek choroby lub śmierci. Uprawnienia prezydenta USA:
jest głową państwa,
zwierzchnik sił zbrojnych,
szef swojej partii,
władza wykonawcza USA.
Prezydent USA stoi na czele doradców wraz z sekretarzem stanu . To Prezydent odwołuje i mianuje swoich doradców. Prezydenta chroni immunitet. Karnie odpowiada tylko w przypadku naruszenia Konstytucji, zdrady i narażenia bezpieczeństwa USA. Nie jest członkiem parlamentu. Natomiast wiceprezydent zatwierdzany przez Senat, uczestniczy w jego obradach. Prezydent kontaktuje się z parlamentem w formie orędzi o stanie gospodarki i bezpieczeństwa USA. W razie zagrożeń Prezydent wygłasza orędzie nadzwyczajne. Kadencja jego trwa 4 lata, max 2 kadencje. Nie przewiduje się ponownej elekcji po 4 latach.
4