ZAJĘCIA XI - Oświata w okresie okupacji.
I Polityka oświatowa okupanta hitlerowskiego na terenie Polski:
1. Szkolnictwo powszechne i średnie ogólnokształcące:
Najazd Niemiec na Polskę spowodował, że szkoły we wrześniu nie zostały otwarte. Masowe otwieranie szkół nastąpiło dopiero po kampanii wrześniowej. Większość budynków szkolnych zajęło wojsko niemieckie, które ze szczególnym upodobaniem niszczyło wszystko, co na terenie szkoły znajdowało. Lepsze lokale przeznaczono na siedzibę niemieckich urzędników, żandarmerii itp. Trudności organizacyjne powodowane były również brakiem nauczycieli. Bez żadnych nakazów grono nauczycielskie przystąpiło do uruchamiania szkół tam, gdzie było to możliwe, często za pomocą rodziców dzieci.
Poczucie obowiązku i patriotyczna postawa nauczycieli i rodziców zadecydowała, że już pod koniec października 1939 czynne były prawie wszystkie szkoły powszechne i większość średnich szkół ogólnokształcących. Zezwoleń na działalność nie uzyskały tylko szkoły wyższe i zakłady kształcenia nauczycieli. Wyjątkiem było Państwowe Liceum Pedagogiczne w Siedlcach, które prowadziło normalną naukę do lata 1940r. żywiołowe uruchomienie szkolnictwa powszechnego i średniego dotyczyło nie tylko terenów, które z dniem 26 X 1939 weszły w skład Generalnej Guberni (byłe woj. Kieleckie, lubelskie, rzeszowskie, oraz część woj. Warszawskiego, krakowskiego i łódzkiego).
Stosunek do polskiego szkolnictwa w GG zmienił się radykalnie już na przełomie października i listopada 1939r. administracja cywilna rozpoczęła dzieło niszczenia oświaty i kultury polskiej. Akt aresztowania dnia 6 listopada, podstępnie ponad 180 polskich profesorów, docentów i asystentów UJ i Akademii Górniczej, rozstrzygnął los polskiego szkolnictwa wyższego.
W Krakowie masowych aresztowań nauczycieli szkół średnich dokonano już 9 listopada. Najczęściej zabierano nauczycieli z lekcji. W Warszawie likwidacji szkolnictwa średniego dokonano 15 listopada, z tym, że wyjątkowo postarano się tu o zachowanie pozorów legalności tej akcji.
Jednym z planów niszczenia kultury polskiej był memoriał noszący tytuł „ Sprawa traktowania ludności byłych polskich obszarów z rasowo-politycznego punktu widzenia”, opracowany przez dr Erharda Wetula i dr Gehrarda Hechta 25 listopada 1939. Dokument zakładał, że: dozwolone będą tylko szkoły powszechne, mają one jednak udzielać najprostszych wiadomości podstawowych, jak rachowanie, czytanie, pisanie. Nauka ważnych z narodowego punktu widzenia przedmiotów, jak: geografia, historia, literatura, jak również gimnastyka jest wykluczona. Emerytowani wysłużeni funkcjonariusze policji polskiej zostali zamianowani nauczycielami w takich szkołach ludowych. Punk ten nie został jednak zrealizowany z braku emerytów w tym czasie. Jedynym odstępstwem było pozostawienie w spokoju szkolnictwa zawodowego i polskich w nim nauczycieli.
Szkolnictwo średnie było zlikwidowane. Na terenie całej GG kierownicy szkół otrzymali zarządzenia na piśmie, bądź przekazane ustnie, w myśl, których należało przerwać nauczanie historii, geografii, literatury, nauki o Polsce współczesnej i gimnastyki.
Jeszcze w pierwszych miesiącach 1940 większość szkół powszechnych realizowała pełny program przedwojenny.
O strukturze zarządu szkolnego w Generalnym Gubernatorstwie (ordynacja zarządu szkolnego z 16 marca 1940) z dokumentu tego wynika, że całe szkolnictwo w GG będzie zarządzane według wytycznych Wydziału Nauki, Wychowania i Wykształcenia Ludowego przy Urzędzie Generalnego Gubernatorstwa.
Ustalenie niemieckiej administracji szkolnej, a następnie jej mocnieje spotęgowały dyskryminację szkolnictwa polskiego.
W okręgu lwowskim nakazano nauczycielstwu przez trzy tygodnie pracować przy żniwach, przy czym za niewykonanie tej pracy grożono zwolnieniem z posady i innymi represjami. Zjawiskiem masowym było zmuszenie nauczycieli do udziału w spisach ludności, inwentaryzacji, do kolczykowania bydła i trzody chlewnej, wyznaczania kontyngentów, a nawet umocnień przy regulacji rzek. Wszystkie te zajęcia odbywały się kosztem nauki w szkole. Przerwy w nauce spowodowane też było brakiem opału, lokali, systematycznym obniżeniem etatów oraz aresztowaniami nauczycieli.
1943 likwidacja wszystkich szkół prywatnych.
Aresztowania nauczycieli.
Systematyczne obniżanie stopnia organizacyjnego szkół, zwiększenie liczy uczniów na jednego nauczyciela do 60, wprowadzenie policyjnych metod wizytacji szkół, kontrolowanie uczniów w klasach i na ulicy, głodowe pensje nauczycieli, brak funduszów na remonty bieżące, na zakup podstawowego wyposażenia itp.
O poziomie polskiego szkolnictwa powszechnego miał zdecydować w głównej mierze program. Po usunięciu elementów wiedzy o Polsce i zakazie używanie przedwojennych podręczników i czasopism całą naukę nakazano opierać na kilkunastu bajkach i opowiadaniach oraz na tekstach nowego czasopisma „Ster”
1940 przymus korzystania ze „Steru”
1943 reorganizacja nauczania w polskich szkołach powszechnych, nowe zarządzenie, które miało obowiązywać od września. Rolę podręczników szkolnych przejął całkowicie „ster”. Cała treść nowego programu nauczania w szkole powszechnej ograniczała się do wąskiego zakresu prymitywnej wiedzy praktycznej i w zasadzie nie wychodził poza przedwojenne ramy klasy IV.
2. Szkolnictwo zawodowe:
Na Mozy rozporządzenia z 31 paź. 1939 władze okupacyjne zezwoliły na działalność szkolnictwa zawodowego.
Okupanci zakazali nauki historii, geografii i literatury.
W lipcu i sierpniu 1940 wydano tymczasowe zarządzenie w sprawie organizacji szkół kupieckich, handlowych, rolniczych, rzemieślniczych męskich żeńskich oraz szkół handlowych II stopnia. Młodzież miała uczyć się zawodu głównie przez praktykę. Wiedzę teoretyczną uznano za sprawę najmniej ważną i dlatego przeznaczono na nią tylko kilka godzin w ciągu jednego dnia w tygodniu.
29 kwietnia 1941 dekret dotyczący szkolnictwa zawodowego wydany przez generalnego gubernatora Hansa Franka. Dekret ten anulował wszystkie dotychczasowe przepisy dotyczące szkolnictwa zawodowego i to zarówno polskie jak i niemieckie. Nowe przepisy dzieliły szkolnictwo zawodowe na trzy rodzaje:
1) szkoły obowiązkowe dokształcające - dla młodzieży pracującej w różnych zawodach i mającej ukończoną 7-klasową szkołę powszechną. 3-letnia nauka miał się kończyć egzaminem czeladniczym. Nauka teoretyczna ograniczona do 6-8 godzin tygodniowo.
2) szkoły zawodowe stopnia zasadniczego - dla młodzieży nigdzie nie pracującej. Miały one zastąpić zlikwidowane gimnazja zawodowe, z tym, że czas nauki skrócono do lat trzech, a oprócz tego do minimum zredukowano przedmioty teoretyczne.
3) szkoły zawodowe wyższego stopnia tzw. fachowe - potocznie nazywano je szkołami zawodowymi II stopnia. Przyjmowały one młodzież po ukończeniu 18 roku życia, na podstawie egzaminu wstępnego. Miały 2-letni czas nauki, a więc krótszy niż polskie licea zawodowe.
Poza tymi szkołami działały kursy, które uruchomiono na podstawie zezwolenia wydawanych przez władze okupacyjne, m. In. w Warszawie i Krakowie zezwolono na uruchomienie tzw. kursów przygotowawczych do szkół zawodowych II stopnia, które w rzeczywistości były zakonspirowanymi szkołami ogólnokształcącymi. Poza tym przez cały czas okupacji działały w Warszawie Kursy Kreśleń Technicznych inż. Zenona Jagodzińskiego, które były konspiracyjną Politechniką Warszawską, Kursy Kreśleń Technicznych H. Gajewskiego, realizujące program liceum technicznego, Kursy Samochodowo-Szoferskie Brylińskiego, I Tuszyńskiego.
Niemiecki przemysł wojenny cierpiał z powodu braku pracowników, a polskie szkoły zawodowe miały ich dostarczyć. Brak szkół ogólnokształcących powodował, że szkoła zawodowa była jedyną dostępną na terenie GG.
Szkoły zawodowe wyposażały uczniów w legitymacje, które - przynajmniej w pierwszych latach okupacji - chroniły uczniów przed łapankami i wywozem na roboty do Niemiec. Ponadto znaczna część szkół zawodowych realizowała tajnie program przedwojenny lub była nieoficjalnie szkołami ogólnokształcącymi.
Po klęsce stalingradzkiej. Przemysł i rolnictwo III Rzeszy odczuwało coraz gwałtowniej braki rąk do pracy. W lutym 1943 wydano zarządzenie, które nakazywało skrócić czas nauki w tych szkołach do 2 lat.
Szkolnictwo powszechne i zawodowe było bazą dla tajnego nauczania na poziomie średnim a nawet wyższym . szkolnictwo zawodowe dawało schronienie przed wywozem do niewolniczej pracy do Niemiec.
3. Szkolnictwo dla dzieci polskich na terenach włączonych do III Rzeszy i na obszarach wschodnich.
Polskie szkolnictwo średnie i wyższe i powszechne przestało istnieć na tych terenach już od początku okupacji. Wyjątek stanowiło kilkanaście szkół powszechnych w Poznaniu i Łodzi oraz w niektórych powiatach Małopolski Zachodniej, wcielonych do prowincji śląskiej.
Namiestnik tzw. Warthegau („Kraju Warty”) Arthur Greiser już 20 września 1939r. wydał zarządzenie nakazujące wprowadzenie do Polskich szkól powszechnych. Niemieckiego i to w takim wymiarze, by od 1 kwietnia 1940r. dzieci mogły się uczyć w tym języku wszystkich przedmiotów. Nakazał zwolnić z pracy nauczycieli polskich.
Początkowo istniały w okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie szkoły dla dzieci polskich, ale przez 2 godziny uczono w nich j. niemieckiego. Po wpisaniu Polaków na tzw. Deutsche Volksliste (niemiecka lista narodowościowa), dzieci ich przydzielono do szkół niemieckich.
Polacy na Śląsku południowym, centralnym i zachodnim uważani byli za Niemców i dlatego dzieciom kazano uczęszczać do szkół niemieckich.
W neiwile lepszej sytuacji znaleźli się Polacy zamieszkujący tereny wschodnie, które w wyniku najazdu na Związek Radziecki znalazły się pod okupacją niemiecką. Ponieważ na tym terenie było za mało hitlerowskich osadników zastosowano metodę podsycania i wygrywania konfliktów narodowościowych.
Organizacja szkolnictwa na terenach wschodnich nie była traktowana jednakowo, co wynikało z podziału tych ziem na różne okręgi. Byłe województwa wołyńskie i południowa część polskiego weszły w skład nowo utworzonego Generalnego Komisariatu Wołynia i Podola, natomiast północą część województwa poleskiego przydzielono do Generalnego Komisariatu Białorusi. Województwo nowogrodzkie oraz część województwa wileńskiego znalazły się w granicach Generalnego Komisariatu Litwy.
Szkolnictwo polskie ni istniało w ogóle jedynie w okręgu białostockim, który na mocy dekretu Hitlera z 1 sierpnia 1941 został czasowo wydzielony jako tzw. Bezik-Białystok i oddany pod administrację nadprezydenta Prus Wschodnich - Ericha Kocha.
Nieco korzystniejsza sytuacja polaków była na Wileńszczyźnie. Zezwolono tam na uruchomienie polskich szkół powszechnych, ale od 1942 wprowadzono jako wykładowy j. litewski.
W Generalnym Komisariacie Wołynia i Podola szkolnictwo polskie nie istniało.
II ORGANIZACJA I ZASIĘG TAJNEGO SZKOLNICTWA POWSZECHNEGO NA TERENIE GENERALNEJ GUBERNI
Nauczanie przedmiotów zakazanych odbywało się indywidualnie lub grupowo w klasach szkolnych po lekcjach oficjalnych lub w prywatnych mieszkaniach nauczycieli i uczniów.
W roku szkolnym 1940/41 formy tajnego nauczania pozostały w zasadzie te same, co na początku okupacji. W szkolnictwie powszechnym nauczyciele uzupełniali okrojony program przy okazji nauczania różnych przedmiotów oraz na specjalnie zorganizowanych kompletach.
Zasięg tajnego nauczania był różny w poszczególnych okręgach Generalnej Guberni. Największe jego nasilenie przypadało na okręg warszawski około 30% uczniów i 30% nauczycieli.
Poza Warszawą największy zasięg tajnego nauczania przypadał na okręg kielecki. W okręgu krakowskim zakres tajnego nauczania na poziomie podstawowym był nieco mniejszy; organizowano je w głównej mierze samorzutnie.
Najmniejsze zasięg miało tajne nauczanie w okręgu lubelskim.
Na szczególny rozwój tajnego nauczania w roku szkolnym 1941/42 wpłynęły głównie dwa czynniki: najazd Hitlera na ZSRR oraz umocnienie się ogniw terenowych TON i Departamentu Oświaty i Kultury. Innym ważnym faktem była decyzja władz oświatowych w sprawie tworzenia przy szkołach powszechnych kompletów I i II klasy gimnazjalnej. Inicjatywa tworzenia tych kompletów dotyczyła bezpośrednio szkolnictwa średniego, ale pośrednio mobilizowała nauczycieli w zakresie szkolnictwa powszechnego.
W roku szkolnym 1942/43 została zakończona organizacja podziemna władz oświatowych w lecie 1942 dokonano akacji gminnej lub akcji letniej, która miała 3 zasadnicze cele:
1. dotrzeć do poszczególnych gmin, by zorganizować w nich ośrodki tajnego nauczania;
2. przeprowadzić inwentaryzację i scalanie już istniejących ośrodków;
3. zapoznać nauczycieli i działaczy oświatowych z sytuacją polityczną na świecie oraz krajowymi ugrupowaniami politycznymi i ich programami oświatowymi.
Realizacja tych postanowień umożliwiła ujęcie tajnego nauczania na terenie całej Generalnej Guberni we jednolity system oświatowy, umożliwiała tez przyjście z pomocą finansową i rzeczową w postaci podręczników szkolnych, lektur itp. Ośrodkom, które nie były dotąd zarejestrowane przez podziemne władze oświatowe. Akcja gminna przyczyniła się też do dyskusji nad programami oświatowymi.
Przeciętnie co trzeci-czwarty uczeń szkoły powszechnej uzupełniał zakazane prze okupanta treści nauczania. Intensywny wysiłek nauczycieli, rodziców i uczniów sprawił, że intensywne zabiegi okupanta skierowane na pozbawienie Polaków młodego narybku inteligencji nie dały wyników. Poważny procent absolwentów szkól powszechnych w każdym okupacyjnym roku szkolnym rozpoczynał naukę w tajnych gimnazjach ogólnokształcących.
III TAJNE NAUCZANIE NA TERENACH WŁĄCZONYCH DO RZESZY I NA OBSZARACH WSCHODNICH
Początki tajnego nauczania na terenach włączonych do Rzeszy przypadają na pierwsze miesiące władzy niemieckiej. Nauczycielstwo podejmowało pracę z dziećmi i młodzieżą spontanicznie, bez niczyjego nakazu ani zachęty. Była to odpowiedz na likwidację szkolnictwa polskiego przez okupanta.
Organizacja konspiracyjnej oświaty: uczenie dzieci po polsku w warunkach, gdy praktycznie zakazany był język ojczysty; grupowanie się dzieci/ młodzieży w razie odkrycia nie można było niczym usprawiedliwić.
Powszechna forma nauki indywidualnej lub w małych grupach. Dużą przeszkoda było to, że zarówno nauczyciele jak i uczniowie musieli pracować po 12 godzin dziennie. Nie było więc kiedy przeprowadzać tajnych lekcji. Inną trudnością był brak lokali.
Tajne nauczanie na poziomie elementarnych i średnim wprowadzono już w pierwszym roku. W dalszych latach można zaobserwować jego wzrost.
Na Śląsku w Wielkopolsce i na północnym Mazowszu organizowano czytelnictwo i samokształcenie wśród młodzieży i dorosłych. Ksiązki sprowadzano z GG przy pomocy kolejarzy, szmuglerów oraz przez specjalne grupy „Szarych Szeregów”.
Skazany na zagładę naród nie pozwolił zniszczyć swojego szkolnictwa, chociaż przepłaciło to życiem 6 tys. nauczycieli i pracowników naukowych wyższych uczelni. Ze szczególną zawziętością tropiono a następnie mordowano nauczycieli na terenach zachodnich, które w pierwszej kolejności stać się miały częścią integralną III Rzeszy. Zdawano sobie sprawę, że nauczyciele stanowią największą przeszkodę w dziele germanizacji.
1