ZAJĘCIA XII - Polska wobec wyzwań XX wieku.
1. Odbudowa szkolnictwa:
Po przesunięciu linii frontu niemal natychmiast wszędzie tam, gdzie zachowały się nienaruszone budynki i znalazła się grupa nauczycieli, wznowiono naukę według zasad organizacyjnych i programów obowiązujących przed wojną.
Istotnie znaczenie dla odbudowy szkolnictwa miało uznanie wyników tajnego nauczania z okresu okupacji.
Szkoły różnych szczebli spontanicznie wznawiały działalność, podczas gdy władze komunistyczne, działające pod opieką i protekcją sowieckiej armii, usiłowały utworzyć administrację szkolną. We wrześniu 1944 wydano pierwsze Wytyczne organizacji publicznych szkół powszechnych, zalecających wprowadzenie do szkół o różnych stopniach organizacyjnych jednakowego programu i jednorocznych klas. Wobec przygotowań do wznowienia pracy przez KUL, co nastąpiło 3 listopada 1944 pośpiesznie powołano Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej z wydziałami lekarskimi, weterynaryjnymi, przyrodniczymi i rolniczymi.
W czerwcu 1945 powołano w Łodzi „delegatów” środowisk oświatowych, w rzeczywistości przeważnie działaczy politycznych i społecznych. Przedstawiono tam projekty reformy szkolnictwa, które odtąd miało być jednolite, powszechne, publiczne i bezpłatne.
1945 Ministerstwo Oświaty objął Czesław Wydech, który nie zamierzał realizować projektów 8-letniej szkoły, choć godził się dokonywać zmian w programie nauczania, postulowane przez środowisko nauczycielskie lewicy. Aż do 1947 MO opierało się planom upodobnienia polskiej oświaty do wzorów sowieckich.
Bezpośrednio po wojnie nastąpił żywiołowy rozwój szkolnictwa średniego. Nie tylko reaktywowano szkoły istniejące przed wojną ale założono wiele nowych. Szkoły powszechne średnie, zawodowe, a także przedszkola zakładane były przez rozmaite stowarzyszenia, organizacje, spółdzielnie, lokalne samorządy oraz osoby prywatne. Powstawały tez liczne towarzystwa oświatowe, rozwijało się harcerstwo i katolickie organizacje młodzieżowe, takie jak Sodalicje Mariańskie i Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży. Powstawały kursy, uniwersytety ludowe, czytelnie, biblioteki i domy kultury.
Dla dzieci polskich uchodźców tworzono tez polskie szkoły za granicą. Ogromne znaczeni obrony Polski przed sowietyzacją miała działalność polskich wydawnictw emigracyjnych, a wśród nich założonego w 1946 Instytutu Literackiego, kierowanego przez Jerzego Giedroycia. Nakładem instytutu ukazało się kilkadziesiąt książek miesięcznik „Kultura” oraz kwartalnik „Zeszyty Historyczne”. Najważniejszym polskim środkiem masowego przekazu stała się Rozgłośnia Polska Radio Wolna Europa, finansowane przez Stany Zjednoczone, nadająca od 1952 do 1975 kierowana przez Jana Nowaka-Jeziorańskiego. Przez prawie 40 lat RWE była głównym źródłem prawdziwych informacji o wydarzeniach w kraju i świecie, a równocześnie ośrodkiem rozwoju i popularyzacji autentycznej kultury.
2. Stalinizm:
W maju 1948 komuniści przejęli kontrolę nad Związkiem Nauczycielstwa Polskiego, w którym jeszcze niedawno silne były wpływy politycznej opozycji, w lipcu 1948 na Kongresie Jedności Kultury Polskiej utworzono Związek Młodzieży Polskiej, który miał na terenie szkół uczelni działać w kierunku przyspieszonej sowietyzacji. Powołano również Powszechną Organizację „Służba Polsce”, formalnie zajmująca się przysposobieniem wojskowym i zawodowym, w rzeczywistości tworząca brygady budowlane, drogowe i rolne, zapewniające państwu niemal darmowa siłę roboczą. W krótkim czasie zniszczone zostało harcerstwo.
W lipcu 1946 uznano klasę 7 szkoły podstawowej za obowiązkową dla wszystkich uczniów, równocześnie skracając czas nauki w gimnazjach ogólnokształcących i zawodowych do lat 3.na początku roku szkolnego 1946/47 w trzydziestu miastach lub powiatach wprowadzono 8-klasową szkołę powszechną przedłużając również o rok obowiązek szkolny. Przygotowywano również nowe programy nauczania w szkole powszechnej, w klasie 8 dodano nowe przedmioty naukę o Polsce i świecie współczesnym, chemię oraz geologię. Popularne było hasło „ani jednej gminy bez szkoły ośmioklasowej”.
1 marca 1948 Komitet Centralny Polskiej Partii Robotniczej podjął decyzję o powołaniu 11-klasowej szkoły ogólnokształcącej , składającej się z 7-letniej szkoły powszechnej i 4-letniego liceum. Pomysł ten uzasadniono potrzebami gospodarki, która domaga się skrócenia czasu nauki i rozbudowy szkolnictwa zawodowego na bazie szkoły siedmioklasowej. W 1950 zlikwidowano kuratoria i inspektoraty szkolne, a problemy edukacji podporządkowano wydziałom oświaty przy Prezydiach Pad Narodowych.
Najboleśniejsze zmiany objęły programy przedmiotów humanistycznych: historii, języka polskiego i języków obcych. Wykoślawiono pamięć o przeszłości.
Zmianom w organizacji szkolnictwa towarzyszyła likwidacja większości szkół prywatnych, w tym kościelnych i zakonnych. Likwidowano też szkoły przedszkola i domy dziecka zarządzane przez stowarzyszenia, które same również ulegały likwidacji.
Maj 1949 powołano do życia Towarzystwo Przyjaciół dziecka, którego głównym celem było propagowanie ateizacji szkół. W miejsce tradycyjnych świąt i rocznic wprowadzono nowe: 1 maja, Dzień Dziecka, Międzynarodowy Dzień Kobiet, rocznice bitwy pod Lenino, rocznicę bolszewickiej rewolucji, urodziny Stalina (20 grudnia). W szkołach nieustannie odbywały się apele, capstrzyki, akademie, organizowano też „czyny społeczne”. Uczniowie byli zobowiązani do zbierania makulatury, złomu, szkła, a także ziół i kasztanów, które władze zamierzały wykorzystać w przemyśle gorzelniczym.
Dramatyczna stałą się sytuacja polskiej nauki. Uczelnie zostały poddane politycznym czystkom, rozwiązano towarzystwa naukowe, a Polską Akademię Umiejętności zastąpiono przez Polską Akademię Nauk (PAN), wzorowaną na sowieckiej i obsadzoną przez aparatczyków oraz naukowych oportunistów. Wielu uczonych pozbawiono katedr i odsunięto od kontaktów z młodzieżą. O awansach i tytułach naukowych decydowała przynależność do PZPR, współpraca z UB, posłuszne powtarzanie propagandowych kłamstw i cytowanie tzw. klasyków marksizmu-leninizmu-stalinizmu.
3. Wychowanie w małej stabilizacji.
Zmiany często nazywane „odwilżą” nastąpiły dopiero w 1956 po śmierci Bieruta i po czerwcowym powstaniu robotników poznańskich. Ograniczenie terroru, pewne pozory praworządności, większa swoboda prasy, rezygnacja z socrealizmu w literaturze i sztuce, a przede wszystkim zaniechanie przymusowej kolektywizacji i pogodzenie się z niezależnością Kościoła katolickiego, spowodowały, że okres władzy W. Gomułki, przypadający na 1956-70, określa się często mianem „małej stabilizacji”.
W szkolnictwie pierwszym efektem zmian było zarządzeni grudnia 1956, gwarantujące swobodę i dobrowolność nauki religii w szkołach podstawowych i średnich. Zrewidowano też programy nauczania i wprowadzono wiele nowych podręczników.
W 1958 Gomułka zapowiedział wzniesienie nowych budynków szkolnych i realizację hasła „tysiąc szkól na tysiąclecie”, dzięki czemu komuniści mieli nadzieję osłabić znaczeni kościelnych uroczystości z okazji tysiąclecia Chrztu Polski. Władze oświatowe przystąpiły do usuwania krzyży z sal szkolnych, co w kilku miejscowościach doprowadziło do protestów młodzieży i rodziców.
Reformę ostatecznie wprowadzono życie 15 lipca 1961 roku. Obejmowała szkolnictwo podstawowe, średnie i zawodowe. Zlikwidowano jednolitą 11-letnią szkołę ogólnokształcącą, zastępując ją obowiązkową 8-letnią szkołą podstawową oraz 4-letnim liceum. Szkoły zawodowe podzielono na dwie kategorie: niższą obejmującą 2-letnie zasadnicze szkoły zawodowe i 2-letnie szkoły przysposobienia rolniczego, a także wyższą na którą z kolei składały się 4-letnie lub 5-letnie technika i licea zawodowe oraz 2-letnie lub 3-letnie technika i licea dla absolwentów niższych szkół zawodowych. Dla absolwentów ogólnokształcących liceów utworzono 2-letnie szkoły pomaturalne techniczne, medyczne, handlowe itp. Kandydaci do zawodu nauczycielskiego mogli kształcić się w 5-letnim liceum pedagogicznym lub w 2-letnim pomaturalnym studium nauczycielskim.
Dla komunistów najważniejszym efektem reformy była całkowita ateizacja szkolnictwa. Od nowego roku szkolnego nauczanie religii zostało usunięte ze szkoły, a katechizacja prowadzona w parafiach miała być rejestrowana i poddana nadzorowi władz świeckich.
Szkolnictwo wyższe, które uzyskało ograniczona autonomię w 1956, ustawą z 1958 zostało znów podporządkowane nadrzędnej władzy ministra. Uczelnie podzielono na uniwersytety, politechniki i akademie. Studia trwały 5 lat, po ich ukończeniu przysługiwały tytuły magistra , inżyniera, lekarza. W 1966 połączono Ministerstwo Oświaty i Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego.
1957 studenci protestowali na ulicach Warszawy, gdy władza zlikwidowała „odwilżowy” tygodnik „Po Prostu”. W 1964 34 uczonych i pisarzy skierowało do władz PRL list protestujący przeciwko wszechwładzy cenzury. W styczniu 1968 studenci sprzeciwili się zakazowi wystawiania dramatu dziady A. Mickiewicza, a gdy na protestujących posypały się represje, w marcu w kilkunastu miastach wybuchły studenckie manifestacje i strajki. Charakterystycznym obrazem tych marcowych manifestacji były brutalne ataki milicji, używającej pałek, armatek wodnych, gazu łzawiącego, a nawet psów. Wielu studentów i sympatyzujących z nimi pracowników uczelni wyrzucano z uczelni, posłuszni sędziowie wydawali wyroki więzienia, a wojsko tworzyło karne jednostki dla relegowanych studentów. Dopiero protest robotników wybrzeża przeciw podwyżce cen żywności w grudniu 1970 i krew demonstrantów, przelana na ulicach Gdańska, Gdyni i Szczecina zmusiły reżim do usunięcia znienawidzonego Gomułki.
4. Konfrontacja:
Objęcie władzy przez Edwarda Gierka.
W styczniu 1971 powołano komitet ekspertów, złożony z profesorów, cieszących się zaufaniem władz, którego zadaniem miała być ocena sytuacji polskiej oświaty oraz sformułowanie propozycji na przyszłość. Nie czekając na raport ekspertów, Ministerstwo Oświaty w marcu 1973 wydało zarządzenie o organizacji zbiorczych szkół gminnych. Przewidywano tworzenie dużych zespołów szkół składających się ze szkół podstawowych, zasadniczych szkół zawodowych i przysposobienia rolniczego, liceów zawodowych i ogólnokształcących, ponadto przewidywano w tych zespołach uruchomienie klas dla dzieci upośledzonych, kształcenia dorosłych w zakresie szkoły podstawowej, powołanie poradni wychowawczo-zaowodwych, zorganizowanie różnorodnych zajęć sportowych itp.
W maju 1973 eksperci przedstawili efekty swojej pracy w postaci dwóch publikacji: Założenie i tezy raportu o stanie oświaty w PRL oraz Raport o stanie oświaty w PRL. Przedstawiono w nim 4 warianty zreformowania szkolnictwa, władze uznały że najbardziej odpowiedni będzie projekt ogólnokształcącej 10-latki.
W październiku 1973 przyjęto uchwałę o nowym modelu szkolnictwa. Zakładała upowszechnienie wychowania przedszkolnego, trwającego co najmniej rok, wprowadzenie powszechnego wykształcenia średniego w jednolitej 10-letniej szkole ogólnokształcącej, utworzenie 2-letnich szkół przygotowujących na studia oraz oparcie szkolnictwa zawodowego na bazie 10-latki.
Efektem nieudanej reformy i upierania się przy pomyśle gminnych szkół zbiorczych była likwidacja wielu szkół uruchomionych w ramach „tysiąca szkól na tysiąclecie”, łącznie z częsta dewastacja ich budynków.
Latem 1980 fala strajków, obejmująca niemal całą Polskę, zmusiła reżim do chwilowych ustępstw i podpisania 31 sierpnia w Gdańsku porozumień ze strajkującymi, w rezultacie których utworzony został Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”.
1981-1983 stan wojenny, którego celem była pacyfikacja niepokornego społeczeństwa.
W latach 80-tych pogłębiło się zacofanie edukacyjne Polski. Okres powojenny, z wszechwładną cenzura i ideologiczną presja komunistycznej partii, nie sprzyjał rozwojowi nauk pedagogicznych. H. Radlińska rozwijała koncepcje pedagogiki społecznej i zajmowała się teorią pracy kulturalno-oświatowej. Marian Falski autor popularnego elementarza specjalizowała się w teorii organizacji oświaty. M. Grzegorzewska prowadził badania w zakresie pedagogiki specjalnej i rewalidacji dzieci upośledzonych, Jan Konopnicki problem niepowodzeń szkolnych. Ludwik Chmaj przegląd współczesnych doktryn pedagogicznych.
5. odzyskana demokracja:
1990 nowe Ministerstwo Edukacji Narodowej ogłosiło tzw. priorytety edukacyjne, określające kierunek przewidywanych zmian. Wymieniono w nich: przekazanie przedszkoli i szkół podstawowych władzom samorządowym, stworzenie możliwości zakładania szkół niepaństwowych, rezygnacje z narzucania szkołom jednakowych programów i podręczników.
1 września 1990 do szkól przywrócono naukę religii.
7 września 1991 ustawa o systemie oświaty. Określono w niej poszczególne elementy składające się na system szkolny, ustalono możliwości zakładania i prowadzenia placówek oświatowych nie tylko przez państwo, ale także przez samorządy terytorialne, podmioty prawne i osoby fizyczne, rozróżniono zasady funkcjonowania szkół publicznych i niepublicznych.
1999 sejm przyjął ustawę o reformie systemu szkolnego.
We wrześniu 1990 przyjęta została ustawa o szkolnictwie wyższym, wprowadzająca autonomię uczelni oraz wolność badań i nauczania. Nastąpił dynamiczny rozwój niepaństwowych szkół wyższych.
1