Fonetyka i fonologia języka polskiego - wprowadzenie

F. de Saussure w obrębie zjawisk porozumiewania się językowego odróżnił język (langue) jako abstrakcyjny, społecznie wytworzony system znaków od mówienia (parole), które jest procesem indywidualnym, a zarazem realizacją języka. Porównywał język do zasad gry w szachy, a mówienie do konkretnych partii szachowych, rozgrywanych przez różnych partnerów.

Każdy język naturalny jest bardzo złożonym systemem, który dla celów badawczych dzielimy na kilka podsystemów, czyli poziomów. Stanowią one jednocześnie działy językoznawstwa. Powszechnie przyjmuje się, że fonetyka i fonologia badają stronę dźwiękową języka. Morfologia to nauka o budowie, tworzeniu i odmianie wyrazów, dzieląca się na słowotwórstwo i fleksję. Składnia zajmuje się strukturą zdań i regułami ich powstawania, tekstologia analizuje budowę i prawidła rządzące największą jednostką języka, czyli tekstem, zaś semantyka opisuje znaczenie różnych jednostek językowych (takich jak morfem, wyraz, zdanie, tekst). Taki kompletny opis języka nazywamy gramatyką (zob. folia: System językowy).

Jak widać, każdy dział językoznawstwa odpowiedzialny jest za analizę różnych aspektów mowy ludzkiej. Wyjątek stanowią fonetyka i fonologia, które badają tę samą płaszczyznę języka, tj. jego dźwięki. Niezbędne jest zatem wyjaśnienie wzajemnych relacji pomiędzy tymi dziedzinami badawczymi.

Ustalmy więc, że fonetyka ( gr. phōnētikós - `dotyczący głosu') zajmuje się opisem fizycznej strony dźwięków, tzn. ich artykulacją czy wymową (fonetyka artykulacyjna), właściwościami fal głosowych, za pomocą których dźwięki są przenoszone (fonetyka akustyczna), oraz sposobem, w jaki fale te analizowane są przez słuchającego (fonetyka audytywna).

Fonologia pozostaje w ścisłym związku z fonetyką, gdyż dotyczy ona również dźwięków, skupiając się jednakże na ich funkcji i zachowaniu w języku. Innymi słowy, fonologa interesują nie wszystkie właściwości fonetyczne głosek, lecz jedynie te, które odgrywają zasadniczą rolę w komunikacji językowej, na przykład służąc odróżnianiu znaczeń wyrazów. Fonologia zatem traktuje analizę fonetyczną jako jedynie punkt wyjścia i dąży do skonstruowania precyzyjnego opisu systemu fonologicznego tkwiącego w naszych umysłach, dzięki któremu możemy porozumiewać się za pomocą dźwięków. Fonologia jest więc nauką bardziej abstrakcyjną od fonetyki, gdyż odchodzi od czysto fizycznych właściwości dźwięków, tworząc teorie dotyczące ich organizacji i funkcjonowania. Posłużmy się konkretnym przykładem lustrującym różnice w traktowaniu dźwięków przez fonetykę i fonologię. Zaobserwujmy wymowę „d” w następujących wyrazach:

dama drzewo modny dlaczego Budda.

Powstaje pytanie, czy jest to ta sama głoska, czy różne dźwięki?

[zob także: na, pączek, bank, czosnku, piosnka….]

W każdym z tych przypadków mamy do czynienia z innymi głoskami. Wszystkie są dźwięcznymi spółgłoskami zwarto-wybuchowymi.

dama - zębowa o plozji ustnej,

drzewo - dziąsłowa,

modny - plozja nosowa,

dlaczego - boczna,

Budda - pierwsze „d” nie ma w ogóle plozji.

Inaczej mówiąc, fonem /d/ wymawiany jest na pięć różnych sposobów, za pomocą pięciu różnych głosek (allofonów), z czego przeciętny użytkownik języka nie zdaje sobie sprawy. Fonetyk zatem stwierdzi występowanie w języku polskim kilku lub nawet kilkunastu dźwięcznych spółgłosek przedniojęzykowych zwarto-wybuchowych, zaś fonolog jednego fonemu posiadającego różne warianty kontekstowe, czyli zależne od położenia i sąsiedztwa różnych głosek.

- ograniczenia w występowaniu /d/: naród, wielbłąd, wielkolud, Bagdad;

odpisać, podskoczyć, młodszy, łódka;

bzdura, odgrzebać, podważyć, dbać.

Przyjrzyjmy się podanym niżej parom wyrazów:

pas bas myśl myśl

kura gura pleśń pleśń

bat bak

kaša kasa

Każdy przeciętny użytkownik języka posiada bardzo bogatą wiedzę o systemie dźwięków naszego języka, której sobie jednak nie uświadamia. Stanowi ona część jego kompetencji językowej - znajomości rodzimego języka, który przyswoił sobie, kiedy był małym dzieckiem. To właśnie ta wiedz pozwala nam np. łączyć wyrazy w poprawnie zbudowane zdania, odmieniać rzeczowniki i czasowniki, choć często nie potrafilibyśmy stwierdzić, jakie reguły zastosowaliśmy.

Aby się o tym przekonać, wykonajmy bardzo proste zadanie -utwórzmy liczbę mnogą następujących rzeczowników:

książka długopis tablica pióro

Oczywiście nikt z nas nie ma najmniejszej wątpliwości, że formy liczby mnogiej (w mianowniku) to

książki długopisy tablice pióra

a prawidłowa odpowiedź nie wymaga od nas żadnego wysiłku i zastanowienia. Jak widzimy liczba mnoga tworzona jest za pomocą różnych końcówek: -i, -y, -e oraz -a (możemy do tego dodać przyrostek -owie występujący w takich formach, jak pan - panowie). Wyobraźmy sobie teras, że jakiś cudzoziemiec, chcący nauczyć się języka polskiego, prosi nas o wyjaśnienie zasad tworzenia liczby mnogiej rzeczowników. Czy potrafilibyśmy to zrobić? Otóż sformułowanie precyzyjnych reguł rządzących tak pozornie prostym zjawiskiem, jakim jest tworzenie liczby mnogiej rzeczowników, jest w istocie dość skomplikowane i wymaga sporej wiedzy językoznawczej na temat morfologicznego systemu języka. Pomimo to nie mamy żadnych problemów z prawidłowym doborem końcówek dzięki naszej nieuświadamianej kompetencji językowej. Jak zatem widać, istnieje znaczna różnica między tym, co potrafimy zrobić, a umiejętnością opisania i wytłumaczenia naszych działań.

Spróbujmy teraz posłużyć się kilkoma przykładami ilustrującymi naszą znajomość polskiego systemu fonologicznego.

Nowy środek czystości - potrzebna nowa nazwa. Propozycje:

Grykpt Rboktn Dak Plom Mtnokf Taz

Dak - tak, lak, mak, rak

Plom -plon, plam

Taz - raz, gaz, głaz.

Posłużmy się teraz nowymi nazwami: `Czy słyszałeś o tym nowym Tazie?/ Plomie? Spróbuj to wyczyścić Dakiem! Na plamy najlepszy jest Plom!' Prawda, że to proste. Przyjrzyjmy się teraz temu, co stało się z naszymi wyrazami, kiedy dodaliśmy do nich końcówki fleksyjne. Końcowe spółgłoski uległy tu różnym zmianom. Zmiany te zachodzą automatycznie wraz z dodaniem końcówek fleksyjnych i używając tych form nie musimy się nad nimi zastanawiać. I znowu jest to możliwe dzięki naszej „tajemnej” wiedzy fonologicznej, która dotyczy również zachowania się dźwięków w różnych kontekstach i praw rządzących między nimi. Sformułowanie tych zasad może jednak przysparzać nam trudności.

Fonologia jest działem językoznawstwa, badającym i opisującym tę część naszej kompetencji językowej, która odpowiedzialna jest za zachowanie się dźwięków w języku oraz prawa rządzące nimi. Ponieważ nasza znajomość struktury języka jest nieuświadomiona, zadanie językoznawcy polega na sięgnięciu pod jego powierzchnię oraz „odkrywaniu” i „odtajnieniu” tego systemu, a następnie jego precyzyjnym opisie i wyjaśnianiu. Zadaniem fonologa jest analiza systemu dźwiękowego języka i zbadanie praw nim rządzących. Następnym zaś etapem jego pracy jest powiązanie sformułowanych zasad z prawidłami obowiązującymi w systemach fonologicznych innych języków świata, po to, by określić istotę omawianego tu aspektu języka ludzkiego.

Działy fonologii

W opisie fonologicznym wyróżnia się dwa działy:

fonologię segmentalną, badającą właściwości segmentów (głosek, fonemów) i ich połączeń, oraz fonologię suprasegmentalną (prozodyczną), która zajmuje się zjawiskami wykraczającymi swoim zasięgiem poza pojedyncze segmenty.

Przedmiotem fonologii segmentalnej są głównie trzy aspekty języka, a mianowicie allofonia (wariantywność) (np. różne realizacje fonemu /d/, /n/ itd.), fonotaktyka i allomorfia (alternacje fonologiczne lub oboczności, np. młody - młodzik, rada - radzić, wada - wadzie, noga - nodze….).

Fonologia suprasegmentalna bada przede wszystkim akcent, intonację i tony, jak również , takich jak sylaba, stopa, wyraz fonologiczny, fraza fonologiczna i wypowiedź (tekst).

Fonologia dziecięca bez wątpienia charakter interdyscyplinarny. Samo pojęcie jest niejednoznaczne. Może być rozumiane jako opis systemu fonologicznego, bądź jako charakterystyka wszystkich zjawisk związanych z nabywaniem przez dziecko umiejętności posługiwania się dźwiękową formą języka. Na przestrzeni ostatnich 30 lat dziedzina ta rozwijała się w wielu kierunkach. Sformułowano listę 8 bardzo szerokich zagadnień będących w centrum uwagi badaczy. Niektóre z nich, jak np.

1/ periodyzacja rozwoju fonologicznego dziecka,

2/ porównanie procesów rozwojowych w zakresie fonologii u dzieci normalnie się rozwijających z dziećmi wykazującymi zaburzenia oraz

3/ ogólne teorie fonologiczne a fonologia dziecięca stanowią dzisiaj już klasyczny kanon problemów,

4/ interakcje pomiędzy procesami artykulacyjnymi a percepcyjnymi w akwizycji języka,

5/ syntetyczna mowa dziecięca i automatyczne rozpoznawanie mowy dziecka, znajdują się dopiero w początkowych stadiach badań.

Dlaczego warto studiować fonologię?

Pierwszy i najważniejszy powód, dla którego warto zgłębiać fonologię (i fonetykę) jest oczywisty - to bardzo istotny i ciekawy aspekt naszego języka, a jego poznanie i zrozumienie jest niezbędne dla każdego językoznawcy, logopedy i innych osób zajmujących się zawodowo różnymi aspektami mowy.

Znajomość fonetyki i fonologii powinna zajmować istotne miejsce w wykształceniu logopedy i innych specjalistów zajmujących się patologią mowy.

- nauczyciele języków obcych (interferencja fonetyczno- fonologiczna, fonetyka kontrastywna).

- kształcenie aktorów…..

Teksty języka mówionego to jedno z ogniw porozumiewania się. Sposób ich funkcjonowania można przedstawić według następującego schematu.

nadawca → tekst mówiony → odbiorca

W każdym takim akcie łączności za pomocą mowy można wyróżnić trzy etapy:

a/ nadawania

b/ przenoszenia,

c/odbioru informacji.

Na etap a/ składają się następujące aspekty i fazy:

1. aspekt psychologiczny - konceptualizacja treści oraz powiązanie jej z zamierzoną postacią fonetyczną,

2. faza neurologiczna - pobudzanie w o.u.n. oraz na torze eferentnym do mięśni narządów mowy [eferentny z łac. odprowadzający. Stąd w neurofizjologii odnosi się do przewodzenia impulsów nerwowych z ośrodkowego układu nerwowego na zewnątrz, do peryferii (mięśni, gruczołów). Eferentne neurony oraz eferentne drogi nerwowe przenoszą informacje do efektorów i są ogólnie nazwane neuronami lub szlakami ruchowymi.

Ośrodkowy układ nerwowy - część układu nerwowego złożona z mózgu, rdzenia kręgowego i związanych z nimi włókien nerwowych (zob. Reber, 2000)],

3. faza fizjologiczna - artykulacja: działalność narządów mowy,

4. faza aerodynamiczna: przepływ drgającej masy powietrza w torze głosowym.

Tym etapem wypowiedzi związanym z nadawcą zajmuje się fonetyka artykulacyjna (łac. articulatio `rozczłonkowanie).

Etap b/ dotyczy samego tekstu mówionego i obejmuje zjawiska akustyczne, mianowicie propagację fali dźwiękowej. Przy zastosowaniu odpowiednich środków technicznych etap ten może być rozszerzony o dodatkowe możliwości przetwarzania i przenoszenia sygnału akustycznego mowy w przestrzeni (radio, telefon) lub w czasie (zapis na płytach gramofonowych, ścieżce dźwiękowej filmu, taśmie magnetofonowej lub na dysku kompaktowym).

Na tym etapie komunikowania się teksty języka mówionego badane są niezależnie od nadawcy, jak i od odbiorcy. Traktuje się je analogicznie do innych dźwięków postrzeganych w rzeczywistości otaczającej człowieka. Takie ujęcie nazywa się fonetyką akustyczną. Podstawą opisu zagadnień fonetycznych staje się wówczas wiedza z zakresu akustyki, a więc działu fizyki analizującego strukturę fal dźwiękowych. Badacza interesują więc przede wszystkim fizyczne parametry fal głosowych takie jak: długość fali, amplituda drgań, ich częstotliwość itp.

Etap trzeci, związany z odbiorcą, stanowią:

1. faza aerodynamiczna - przepływ powietrza w kanale ucha zewnętrznego,

2. faza akustomechaniczna - przenoszenie drgań od bębenka do narządu Cortiego,

3. faza neurologiczna - aferentne przenoszenie informacji i jej przetwarzanie w o.u.n. odbiorcy [aferentny - dośrodkowy, termin odnosi się do przewodzenia impulsów nerwowych z obwodu (organów zmysłów) do lub w kierunku ośrodkowego układu nerwowego. Drogi aferentne są więc drogami nerwowymi przewodzącymi informacje od receptorów do oun.],

4. aspekt psychologiczny - percepcja i zrozumienie treści komunikatu.

Na tym etapie badacz opisuje cechy tekstów języka mówionego przez pryzmat procesów anatomiczno-fizjologicznych zachodzących w uchu, oku i w mózgu odbiorcy.

/////////////////////GWSH 20.11.10

Można powiedzieć więc, że fonetyka (dawniej używano terminu głosownia) jest działem językoznawstwa zajmującym się badaniem fizycznych właściwości dźwięków mowy, które mogą być badane:

a/ z punktu widzenia sposobu ich wytwarzania,

b/ ich akustycznej budowy,

c/ bądź ich odbioru przez człowieka.

Ad. a/ (fonetyka artykulacyjna - wykorzystuje dane z anatomii i fizjologii, w szczególności wiedzę na temat budowy i funkcjonowania wszelkich elementów aparatu mowy ludzkiej.

W fonetyce artykulacyjnej stosuje się obecnie różnego rodzaju techniki instrumentalne. Najdokładniejszych danych dostarcza obserwacja układu narządów mowy w promieniach Roentgena [rentgenografia statyczna, kinorentgenografia → rentgenogramy, kinorentgenogramy].

Palatografia i lingwografia badają charakter kontaktu języka z podniebieniem: palatogramy ukazują na podniebieniu obszar jego kontaktu z językiem, lingwogramy dają na grzbiecie języka obraz zetknięcia języka z podniebieniem.

Labiografia bada układ warg.) [zob. folie: rentgenogramy, labiogramy, spektrogramy, palatogramy, lingwogramy]

Narządy mowy:

Zespół organów biorących udział w wytwarzaniu sygnałów mowy. Wśród n. m. wyróżnia się:

a/ aparat ekspiracyjny (płuca i tchawica),

b/ aparat fonacyjny (krtań, w której są umieszczone wiązadla głosowe)

c/ aparat artykulacyjny (narządy mowy jamy gardłowej, ustnej i jama nosowa), na który składają się ruchome (wargi, język, podniebienie miękkie, szczęka dolna) oraz nieruchome (zęby, dziąsła, podniebienie twarde, szczęka górna) narządy mowy.

Aparat artykulacyjny określa się czasami mianem nasady. Mówimy więc, że nasada to narządy mowy znajdujące się ponad krtanią (jama gardłowa, nosowa i ustna, które w czasie mówienia tworzą tzw. kanał głosowy). [zob. folie: budowa aparatu artykulacyjnego, budowa języka, podniebienia….]

Ad. b/ (fonetyka akustyczna - bada akustyczne właściwości dźwięków mowy, zajmuje się strukturą dźwięków mowy z fizycznego punktu widzenia; ucho ludzkie odbiera jako dźwięki drgania o częstotliwości 16-20 000Hz [= drgań na sekundę], jednak dla rozpoznawania dźwięków mowy istotne jest jedynie pasmo częstotliwości 200 - 4500Hz)

Ad. c/ (fonetyka audytywna i percepcyjna, psychofonetyka, fonetyka wizualna -kinem artykulacyjny - widoczny z zewnątrz układ artykulacyjny warg odpowiadający głosce lub grupie głosek, np. jeden kinem odpowiada głoskom p, b, m). [łac. auditio 'słuchanie, słyszenie', zob. audiologia, audiogram]

Liczba głosek występujących w danym języku jest dość znaczna, zazwyczaj rzędu stu. Jednak dorosły użytkownik języka nie uświadamia sobie wszystkich zróżnicowań na poziomie segmentalnym. Na przykład w szczegółowym opisie języka polskiego rozróżnia się 20 samogłosek, natomiast Polak nie mający szczegółowej wiedzy fonetycznej rozróżnia jedynie sześć jednostek, które w piśmie oznacza się literami i, y, e, a, o, u. Jednostki takie nazywamy fonemami.

W językach świata realizowana jest zaledwie niewielka część artykulacji, do których zdolne są narządy mowy. Te spośród możliwych artykulacji, które wykorzystuje dany język, tzn. ilość i właściwości wytwarzanych głosek, stanowią bazę artykulacyjną tego języka.

[ Inaczej można powiedzieć, że podstawa (baza) artykulacyjna to zespół nawyków artykulacyjnych właściwych danej społeczności językowej, będących składnikiem kompetencji językowej użytkowników danego języka/dialektu). Opis bazy artykulacyjnej jakiegoś języka jest możliwy dopiero po skonstruowaniu modelu artykulacjnego głosek danego języka. Jego znajomość pozawala określić np. „stopień oryginalności” bazy artykulacyjnej danego języka.]

Ilość artykulacji, do których zdolny jest człowiek, dochodzi do kilku tysięcy, zaś liczba podstawowych głosek w znanych językach świata waha się od 12 do 100 (na podstawie pewnych przesłanek teoretycznych przyjęto, że ilość głosek w języku naturalnym nie może przekroczyć 128. Jak dotąd, nie znany jest język, w którym ilość głosek przekraczałaby 100). Jeśli nawet dodać do tego około dziesięciu dźwięków naśladowczych, tzw. „gestów dźwiękowych” typu cmokania (mlaski), chrząkania itp., które zna każdy język, to okaże się, że możliwości artykulacyjne narządów mowy w poszczególnych wspólnotach językowych i w ogóle w językach świata są wykorzystywane w niewielkim tylko stopniu. [mmm!, mxm!, przeczenie]

Mlaski są grupa spółgłosek wymawianych na ingresywnym strumieniu powietrza. Wymagają one specjalnego układu języka, a co za tym idzie specjalnego kształtu jamy rezonansowej. Występują one jako odrębne fonemy m.in. w językach buszmeńskich, u niektórych południowych plemion Bantu

- pojedynczy mlask wargowy z bardzo silną eksplozja - `poganianie konia, wio!'

- pojedynczy mlask wargowy o słabej eksplozji - `całuski, pa, do zobaczenia'

- seria mlasków dwuwargowych o słabej eksplozji - `nawiązywanie kontaktu z niemowlęciem'

- pojedynczy mlask dziąsłowy z otwarta artykulacją - `zastanawianie się, powątpiewanie'

- pojedynczy mlask dziąsłowy z gestem przechylania głowy na bok `powątpiewanie, zniecierpliwienie, niedowierzanie'

- seria krótkich mlasków dziąsłowych - `przywoływanie zwierząt - np. świniaków'

- seria mlasków dziąsłowych z intonacją rosnącą - `podziw, uznanie, co ty powiesz'

seria mlasków dziąsłowych z płaskim układem warg i kiwaniem głową na boki - `matka do niemowlęcia: ale ładnie jesz - mlaski- mhm jak ładnie'

Doświadczenia badaczy percepcji mowy wykazały, że użytkownicy języka w pewnych wypadkach nie zauważają dość dużych różnic między głoskami, w innych zaś żywo reagują na niewielkie nawet odchylenia wymowy. Niektórzy fonetyce formułują tezę, że odbiór głosek przez użytkowników tego samego języka podlega pewnym prawidłowościom uzależnionym od struktury tego języka, czyli od istnienia percepcyjnej bazy języka. (por. sito fonologiczne)

Fonetyka opisowa zajmuje się badaniem i opisem dźwięków mowy w aspekcie synchronicznym; opisuje głoski i ich połączenia w jednym momencie czasowym, nie badając procesów, które do tego stadium doprowadziły.

Fonetyka historyczna - to nauka diachroniczna, która bada właśnie owe procesy; zestawia ze sobą różne stadia rozwojowe i na tej podstawie formułuje wnioski na temat kształtowania się współczesnej postaci fonicznej języka.

Podam jeszcze kilka innych terminów, których będziemy używali w czasie zajęć z fonetyki i fonologii:

Pedolingwistyka - (gr. país, D. paidós = dziecko + lingwistyka) dział lingwistyki, którego przedmiotem jest mowa dziecka (zob. psycholingwistyka, socjolingwistyka). W naszej literaturze termin ten pojawił się w okresie międzywojennym. Można go m. in. znaleźć w artykule S. Brienstiern Phanhauser „Rozwój mowy dziecka”, opublikowanym w 1930 r. w „Pracach filologicznych”. W 1970 w Brnie odbyło się I Pedolingwistyczne Sympozjum.

Pedofonetyka - dział fonetyki zajmujący się fonetyczną stroną rozwoju mowy dziecka.

Patofonetyka - (gr. páthos = choroba, cierpienie)dział fonetyki zajmujący się nieprawidłowymi (patologicznymi) realizacjami głosek. Wg K. Ohnesorga patofonetyka = fonetyczna analiza patologicznej realizacji mowy (zob. Logopedia, nr 10).

W literaturze funkcjonuje termin lingwistyka kliniczna, która zajmuje się zagadnieniami językoznawczymi na pograniczu foniatrii, logoterapii, logopedii i afazjologii.

Psychofonetyka - zajmuje się głównie percepcją sygnału mowy i jego przetwarzaniem w złożonym procesie dekodowania.

Ortoepia - (gr. orthoépeia `poprawna wymowa; poprawne posługiwanie się formami językowymi') - dział językoznawstwa stosowanego, zajmujący się ocena tekstów językowych pod względem poprawności i formułowaniem wskazówek poprawnego stosowania elementów systemu językowego. Działami ortoepii są ortografia i ortofonia (zob. folia).

Ortofonia - (gr. orthós - `prawidłowy', phone `głos') dział ortoepii zajmujący się poprawną wymową wyrazów danego języka i ich połączeń.

Ortoepia

(gr. orthoépeia `poprawna wymowa, poprawne posługiwanie się formami językowymi';

gr. orthós `prawidłowy' + épos `słowo')

dział językoznawstwa normatywnego obejmujący całość zagadnień poprawnego używania języka.

Działami ortoepii są ortofonia i ortografia.

Ortofonia

(gr. orthós - `prawidłowy', phōnē `głos')

dział ortoepii zajmujący się ustalaniem zasad poprawnej wymowy i poprawnego brzmienia wyrazów i połączeń wyrazowych danego języka naturalnego.

Ortografia

(gr. orthós - `prawidłowy'+ grápho `piszę')

ustala w sposób normatywny zasady poprawnej pisowni oraz poprawna pisownie poszczególnych wyrazów, wyrażeń i zwrotów.

Nazwa ta odnosi się do realizacji fonemów w różnych kontekstach przez głoski (czyli allofony), z istnienia których posługujący się danym językiem zazwyczaj nie zdają sobie sprawy. Allofonia zdeterminowana przez kontekst wynika głównie ze zjawiska tzw. koartykulacji, które polega na przygotowaniu narządów mowy do artykulacji następnego dźwięku w trakcie wymawiania poprzedniego.

---