Wariacje na postmodernizm (K. Wilkoszewska)
II połowa XX wieku charakteryzuje się modnym i wyraźnie występującym nurtem, który nazywa się postmodernizmem. Pojawiał się wszędzie, zarówno w filozofii, jak również w kulturze. Powstał on w wyniku reakcji na kulturę nowoczesną, która bardzo szybko rozwijała się i nabierała siły. Można spokojnie powiedzieć, że postmodernizm był jednym z kierunków w filozofii współczesnej, a także ruchem kulturalnym. Pomimo, iż postmodernizm zakorzeniony jest w modernizmie, to jednak w niektórych swoich sferach kwestionuje jego poglądy. Charakterystyczną cechą dla postmodernizmu jest to, iż rozwinął się w pełni jedynie w krajach zachodnich, i to tych o wysokich standardach życiowych, zarysowując się zaledwie, w krajach opóźnionych gospodarczo.
Literatura
Wśród „katalogu właściwości” powieści postmodernistycznej Wilkoszewska wyróżnia nst.:
Powieść postmodernistyczna wg niej nie odzwierciedla rzeczywistości, chociaż czasami udaje że to robi, by poprzez wytworzenie iluzji realności usytuować się wobec niej jako spotęgowana fikcja.
Tracąc odniesienie do rzeczywistości eksploatuje wszelkiego typu relacje między znakami, cytatami czy tekstami prowadząc gry i zabawy słowne.
Igra z czytelnikiem, wprowadzając go do kreowanego przez siebie świata gier i zabaw językowych, czyniąc go bohaterem czytanej właśnie powieści.
Jest „powierzchniowa” i fragmentaryczna , odrzuca wszelkie meta porządki, akceptuje chaos. Często przybiera formę encyklopedii, w której nie obowiązuje ani linearny porządek lektury, ani hierarchiczne uporządkowanie haseł i gdzie nie jest możliwy do uchwycenie jakiś ukryty w głębi całościowy sens.
Łamie wszelkie podziały łącząc wątki sensacyjne i awanturnicze z głębokimi (lub sprawiającymi takie wrażenie) rozważaniami natury filozoficznej bądź naukowej.
Podważa status autora (narratora) jako organizatora całości i potencjalnego punktu odniesienia dla rozrzuconych fragmentów.
W pełni zamierzonym manifestem postmodernizmu w literaturze jest Imię róży Umberto Eco. Zamierzonym, gdyż jak podkreśla Wilkoszewska teoria bez wątpienia wyprzedziła powieść. Utwór został opatrzony tekstem dodatkowym, swego rodzaju komentarzem teoretycznym, wyjaśniającym powody napisania powieści jak również uchylającym tajemnice warsztatu pisarskiego. Wilkoszewska wskazuje, że postmodernistyczna powieść wyrasta z jego laboratorium, w którym na warsztat bierze następujące elementy.:
średniowiecze- idąc za Burckhardem traktuje je jako źródło pluralizmu, odwrotnie niż Birdiajew. Eco ten pluralizm pozytywnie waloryzuje, a średniowiecze jawi mu się jako epoka o charakterze niesystematycznym. Dla niego jest to epoka rozedrgana od dysput niedających się ujednolicić a przez to wkraczających na drogę bezsensu.
semiologie- Eco stwierdza, że współczesne znaki w ogóle nie odsyłają do tego, co znaczone, ale zawsze tylko do innych znaków. Autor pisze, że poruszamy się w nieskończonym łańcuchu systemów symboli, przez które człowiek utracił kontakt z rzeczami.
kulturę masową- w której obrębie umieszcza funkcjonowanie samych kopii, co prowadzi go do myśli, ze realne już nie istnieje i że żyjemy w świecie symulakrów, czyli tworów nie odróżnialnych w kontekście realnego i wyobrażonego.
W takim właśnie laboratorium powstała największą powieść postmodernistyczna, czyli Imię Róży, łączącą średniowiecze z postmodernizmem, mistykę z kryminalną analityką, intelektualizm z przyjemnością, powieść całkowicie zrobiona z innych tekstów, z opowiadań już opowiedzianych, z imion znanych. Stanowi ona kwintesencję postmodernizmu.
Sztuka
W sztuce autorstwo terminu przez bardzo długi okres przypisywano Charlesowi Jencksowi. To on, kiedy 15 lipca 1972 wysadzono w powietrze Priutt-Igoe ogłosił śmierć modernistycznej architektury. Termin postmodernizm z kolei wprowadził Jencks w 1975 publikując artykuł The rise of postmodern architecture. Jencks formułuje swoja teorie postmodernizmu na bazie odwrotu od modernizmu, który mocno krytykuje. Wpisuje się tutaj w ogólne tendencje negacji stylu międzynarodowego, za jego absolutyzm wręcz totalitaryzm, za oderwanie od warunków regionalnych, lokalnych, wspieranie postępu i industrializacji oraz narzucanie form i upodobań- kształtowanie abstrakcyjnego obywatela świata. Jednakże Jencks wzbogaca krytykę modernizmu o termin JEDNOWARTOŚCIOWOŚCI. Przez co rozumie system formalny, na którym opiera styl internacjonalny, czyli linie proste, proste kąty, oszczędność materiałów. Jednowartościowości formalnej towarzyszy także jednowartościowość w treści, wyrażanej w realizacji wyłącznie celów konsumpcyjno industrialnych. Jencks skupia się szczególnie na zarzucie funkcjonalizmu.
Proponuje zastosowanie humoru i pastiszu, wykorzystanie na powrót ornamentyki. Istotą architektonicznej postmoderny miało się wg, niego stać PODWÓJNE KODOWANIE. Jencks wyróżniał dwa kody
• tradycyjny, zakorzeniony w życiu codziennym i
• nowoczesny, pełen neologizmów i otwarty na zmiany.
Jest to podział przypominający rozróżnienie na niską i wysoką sztukę. Z koncepcji tej wyprowadza również pojecie pluralizmu, jako łączenia wielu stylów w jednej budowli. Na podstawie podwójnego kodowania wyróżnił również podział na późną moderne(od 1950) i post moderne lata 60. Jencks określa późno modernistyczna architekturę jako kodowaną pojedynczo, w czym kontynuuje modernizm, ale doprowadza jego wyznaczniki stylowe do przesady, przez co staje się manieryzmem. Architektura, postmodernistyczna ma natomiast porozumiewać się zarówno elita jak i publicznością. Stąd np. centrum paryskie pompidou jest tworem późno modernistycznym, gdyż nie uwzględnia kolorytu lokalnego Paryża.
Przy okazji kwestii późnego modernizmu należy wspomnieć o bardzo ważnej cesze, która wyłączała jej dzieła z postmodernizmu, a chodzi tu o pogoń za nowością i chęć szokowania. W 1987 w książce Post Modernizm Jencks wyróżnia trzy fazy a w postmodernizmie:
• Lata 60- zwrot ku kulturze masowej
• Lata 70- pluralizm eklektyzm
• Lata 80- kierunek klasycystyczny, rozumiany jako wprowadzenie wolnego stylu klasycyzmu.
Jencks wyznacza listę norm charakteryzujących postmodernistyczny klasycyzm:
• klasycyzm rozumiany jako dominanta
• powrót do antropomorfizmu
• zachowanie ciągłości tradycji(pastisz ironia aluzja)
• rehabilitacji treści w stosunku do formy
• oraz powrót do nieobecnego centrum.
Film
Z filmem o tyle jest kłopot, iż jako dziedzina sztuki jest on najmłodszy, zatem wciąż poszukujący i trudno tu mówić o jakichś radykalnych przemianach czy postmodernistycznych przedstawicielach. Na rozwój postmodernizmu w kulturze miał wpływ szczególny etap w historii kina. Także klasyczne gatunki filmowe wyczerpały się. Wypracowywane przez lata gatunki zastygły w swych formułach stylistycznych. Chociaż nie brak było zdolnych młodych twórców filmowych, ta gałąź sztuki zaczęła popadać w dekadencję. W końcu kino znajduje w 80-tych latach XX w. swój sens w zaspokajaniu przyjemności widza. Stąd duży nacisk współczesnego kina na perfekcyjne efekty specjalne, doskonałe zdjęcia i piękną muzykę. Film znalazł swoją inspirację we współczesnej kulturze amerykańskiej, nurcie New Age, zaczął posługiwać się schematami kultury masowej. Porzucono realistyczny opis rzeczywistości, przestano zadawać istotne pytania. Kino zostało pozbawione walorów poznawczych, zrezygnowało z poszukiwania wartości, stało się okazją do zabawy, często niezwykle wyszukanej oraz prowokującej intelektualnie rozrywki. Postmodernistyczne filmy stały się grą kulturową, żonglując cytatami z innych filmów, posługując się różnymi stylami i nurtami czy strategiami aktorskimi. Współczesne kino posługuje się na równych prawach dorobkiem kultury wysokiej, jak również cechami kultury masowej.
Bardzo reprezentacyjnym dla postmodernizmu dziełem jest film pod tytułem "Dzikość Serca" w reżyserii Davida Lyncha. Stanowi on jakby kpinę z dotychczasowych przyzwyczajeń i upodobań widzów. W filmie o fabule przywodzącej na myśl operę mydlaną miesza się okrucieństwo i seks, a to wszystko przeplatane sentymentalnymi piosenkami Elvisa Presleya. Przez niektórych film odbierany był jako przełomowy, przez innych traktowany jako perwersyjny wybryk. Na pewno jest to znamienne dzieło dla całej epoki. David Lynch wprowadził w swoim filmie nowe elementy, często wykorzystywane później w filmach lat 90-tych XX w. Były to nietypowe ujęcia i zbliżenia na małe detale, narracja jak z wideoklipów, upodobanie do muzyki rockowej i drastycznych scen przemocy. David Lynch posłużył się w tym filmie tak zwaną estetyką kiczu.
Niezwykłym twórcą wydaje się również Wilkoszewskiej Peter Greenaway. Jak pisze: „Udało mu się dokonać na terenie filmu tego, co zdawało się wprost niemożliwe: złączyć język awangardy i sztuki wysokiej z popularnością kina sensacji. Z wykształcenia jest malarzem. W 1965 r. podjął pracę Centralnym Biurze Informacyjnym, gdzie zajmował się montowaniem filmów. W tym okresie zaczął tworzyć swoje pierwsze, krótkometrażowe obrazy. W 1975 r. zainteresował krytyków filmem "Window", w którym przedstawił sylwetki 37 mieszkańców małej wioski, którzy ponieśli śmierć wypadając z okna. Kolejne filmy to „H jak House” jako obsesyjna klasyfikacja i kategoryzacja słów zaczynających się od litery h, natomiast „Dzieło Boże” z 1981 r. to próba sklasyfikowania ludzi porażonych piorunem. W 1982 r. Greenaway zrobił obraz, który uczynił jego nazwisko znanym: "Kontrakt rysownika". Film cieszył się popularnością zarówno w Anglii jak i w innych krajach. Niestety następne obrazy reżysera nie powtórzyły sukcesu "Kontraktu...". Tak było aż do roku 1989. Powstał wtedy film, który przyniósł twórcy kilka nagród na festiwalach kina niezależnego - "Kucharz, złodziej, jego żona i jej kochanek", którego akcja przebiega w rytmie dziesięciu wieczorów, dziesięciu kart dań, dziesięciu kolacji, w przestrzeni podzielonej na salę restauracyjną, toaletę i kuchnię, którym kolejno odpowiadają agresywne kolory purpury, bieli i zieleni, a w zgodzie z nimi pozostaje barwa sukni bohaterki , zwykle dopasowana do kolorytu otoczenia. W tej pedantycznie uporządkowanej czasoprzestrzeni dziej ą się rzeczy ordynarne, wulgarne i prostackie, przesycone atmosferą Wielkiej Konsumpcji tak kulinarnej jak seksualnej, kulminujące w zdradzie, zbrodni (zabicie kochanka intelektualisty przez wepchnięcie mu kartek książki do gardła) i zemście (nakarmienie przez żonę swego męża- mordercy polędwicą z zabitego przez niego jej kochanka- karta dań ostatniego wieczoru). Reżyser operuje wieloznacznością, ale być może chodzi mu o ukazanie naszej trwałej dzikości, wyzwalających się w czynnościach jedzenia i spółkowania, skrywania na co dzień pod racjonalnymi, regularnymi, przejrzystymi i wręcz aseptycznymi konstrukcjami przestrzeni, czasu i miejsca.
Innym reprezentantem postmodernistycznego kina to Quentin Tarantino, reżyser filmu pod tytułem "Pulp Fiction". Film opowiada typową amerykańską historię o policjantach i gangsterach. Świat w filmie opiera się na powszechnych stereotypach i mitach. W rzeczywistości "Pulp Fiction" to parodia gangsterskiego filmu. Nie ma tu głównego bohatera ani klasycznej akcji. Na film składają się niechronologicznie ułożone epizody. Bardzo dużą rolę odgrywają w filmie dialogi, które zyskały miano kultowych. Cechuje je celność i bystrość uwag, cięty dowcip, liczne wulgaryzmy. Zaczęły stanowić niedościgły wzór dla innych twórców filmowych. Bohaterowie filmu Tarantino, zostali zarysowani według najlepszego amerykańskiego stylu, ale film jest drwiną z dotychczasowego amerykańskiego kina. W filmie "Pulp Fiction" znajdujemy liczne nawiązania do innych dziedzin sztuki. Pojawiają się odwołania do Biblii, współczesnych postaci kultury, wykorzystane zostają elementy tańca. Nie bagatelną rolę spełnia ścieżka dźwiękowa filmu, tworząca oryginalny nastrój. Quentin Tarantino zapoczątkował w ten sposób nowy nurt we współczesnym kinie.
Podsumowując postmodernizm nacechowany jest dyskusyjnymi poglądami, żadną miarą nienależny go lekceważyć, a tym bardziej pomijać. Postmodernizm pomimo licznych braków i przekłamań, wnosi jednak pewien depozyt do postępu cywilizacyjnego. W dzisiejszych czasach postmodernizm ewoluował w postpostmodernizm przybierając jeszcze bardziej odmieną formę.