Topos władcy idealnego w literaturze średniowiecznej. Przedstaw temat na podstawie celowo dobranych utworów.
W każdej z epok wykształcony mamy jakiś wzorzec osobowy. Jego celem jest propagowanie pewnych zasad moralnych i dydaktycznych. Średniowieczna literatura miała być parenetyczna, czyli miała pouczać, a także tworzyła wzorce i postawy godne naśladowania.
Temat władzy towarzyszy literaturze od samego początku. Grecy w swojej mitologii ukazali portrety różnych władców i konflikty, które rodzi władza. Od czasów starożytnych władza pochodziła z boskiego nadania, była przekazywana przez dziedziczenie i chroniona prawem boskim i ludzkim. Cesarzowie rzymscy jak i faraonowie egipscy byli władcami - bogami. W średniowieczu władza pochodziła od Boga, a sam władca nie był bogiem. Król, książe, czy cesarz był namiestnikiem Stwórcy, miał bronić chrześcijaństwa, dawać przykład swą pobożnością. Władca idealny musiał spełniać surowe wymagania: musiał być sprawiedliwym i rozumnym monarchą, ale także rycerzem i świętym. Korona królewska oznaczała nie tylko przywileje i prawa, ale także obowiązki. Władcami idealnymi, którzy są najbardziej warci uwagi są: Bolesław Chrobry, Bolesław Krzywousty, Karol Wielki, Król Artur oraz Król Marek.
Na podstawie „Kroniki polskiej” Galla Anonima, poznajemy postacie dwóch władców: Bolesława Chrobrego i Bolesława Krzywoustego.
Bolesław Chrobry był pierwszym królem Polski. Kronikarz nazywa go mądrym i szlachetnym władcą. Mądrość ta przejawiała się głównie w sprawiedliwym traktowaniu poddanych, okazywaniu przyjaźni, cierpliwym wysłuchaniu rad każdego, bez względu na jego pochodzenie. Miał on także dar rozwiązywania sporów - umiał zadowolić każdą ze stron. Swoje decyzje konsultował z doradcami, lecz ostatecznie podejmował je sam. Bardzo troszczył się o swoje wojsko, ale też pilnował by nie wymknęło się ono spod kontroli. Mógł zawsze liczyć na pomoc ze strony poddanych, którzy darzyli go wielkim zaufaniem. Ponadto Gall Anonim przedstawia Chrobrego jako władcę pobożnego i szczodrego dla kościoła. „Większe są jednak i liczniejsze dzieła Bolesława, aniżeli my to możemy opisać lub prostym opowiedzieć słowem. Albowiem jakiż arytmetyk mógłby żelazne jego szyki dość pewna określić cyfrą, a cóż dopiero przytoczyć opisy zwycięstw i trumfów w takiej mnogości! […] Taka była okazałość rycerska króla Bolesława, a nie mniejsza była jego cnota posłuszeństwa duchowego […]. Boga czcił z najwyższą miłością. Kościół święty wywyższał i przyozdabiał go królewskimi darami. Miał też pewną wybitną cechę sprawiedliwości i przystępności. […] Za jego bowiem czasów nie tylko komesowie, lecz nawet ogół rycerstwa nosił łańcuchy złota niezmiernej wagi, tak opływali wszyscy w nadmiar pieniędzy". Śmierć króla jest dla poddanych strasznie dotkliwą i bolesną stratą. „Bolesław Chrobry odszedł z tego świata, a wraz z nim spokój, radość i dobrobyt. […] złoty wiek zamienił się w wiek ołowiany, radość w smutek”.
Obraz Bolesława Krzywoustego został szczególnie wyidealizowany. Właśnie z dworem tego króla związany był Gall Anonim. Już narodziny Bolesława można uznać za cud: jego rodzice - Bolesław Herman i Judyta, córka władcy czeskiego - długo oczekiwali dziedzica. Mnisi z klasztoru św. Idziego we francuskiej Prowansji, otrzymawszy kosztowne dary, trzy dni pościli, „a za postu ich przyczyną, matka wnet poczęła syna!”. Opisując rządy Bolesława, kronikarz podkreśla rycerskie cnoty władcy, których dowodem są zwycięskie walki z Niemcami. Król dawał przykład niezwykłej odwagi i talentu przywódczego. Postawa jego budziła szacunek nawet u nieprzyjaciół. Gall Anonim pisze o nim, że „Obawiano się Bolesława w dzień i w nocy, ciągle mając go w pamięci, nazywano go Bolesławem, który nie śpi” - nigdy nie było wiadomo, kiedy zaatakuje. Bolesław Krzywousty ukazany został, jako wzór władcy - wojownika, odważnego i nieustępliwego. Zachęcał on do walki z wrogiem i nie poddawał się bez względu na cierpienie i cenę, jaką musiał zapłacić za zwycięstwo. Zwracał uwagę także swą pobożnością, a Kościół obsypywał hojnymi darami. Dzięki jego męstwu i zdecydowaniu Polska odzyskała swą potęgę jako państwo.
Następnym wzorem władcy jest Artur - legendarny król Celtów, który władał południowo-zachodnią Bretanią. Legenda o Królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu zrodziła się na przełomie VI i VII wieku. Do dziś jest ona fenomenem na skalę europejską. Jest wiele utworów powstałych na podstawie tej legendy. Artur został królem po dokonaniu niezwykłego czynu: wydobył miecz wbity aż po rękojeść w wielkie kowadło - w ten sposób Bóg chciał wskazać następcę tronu angielskiego. Król, żeby nie wyróżniać żadnego ze swoich rycerzy, nakazał wybudowanie okrągłego stołu, by wszyscy czuli się równi. W licznych bitwach dowiódł swej dzielności i zdolności taktycznych. Artur to sprawiedliwy władca, opiekujący się swymi poddanymi. Jest szlachetny i ma dobre serce - wybaczył nawet swojej żonie Ginewrze, że pokochała innego - jego najlepszego i niepokonanego rycerza Lancelota. Król został ciężko ranny, walcząc ze zdrajcą i buntownikiem, a jednocześnie swoim siostrzeńcem Mordredem, który próbował przejąć tron. Artur stał się ideałem doskonałego władcy, odważnego i mądrego. Zdaniem niektórych, król Artur wciąż żyje na niezwykłej wyspie Avalon.
Kolejnym przykładem idealnego władcy jest Karol Wielki - bohater anonimowego utworu "Pieśń o Rolandzie", który należy do cyklu chanson de geste czyli pieśni o czynach. Utwór przedstawia wyprawę Karola Wielkiego do Hiszpanii przeciwko Saracenom. Anonimowy autor przedstawia bohaterstwo władcy, który z oddaniem szerzy chrześcijaństwo. Postać król Karola ukazana jest jako osoba głęboko wierząca w Boga i kochająca swoją ojczyznę. Jest on także obrońcą i głosicielem wiary, wielkim, odważnym i mężnym rycerzem, oraz władcą, który troszczy się o swój naród. Jako król stworzył i zbudował ogromne imperium. Sięgało ono swoim zasięgiem od Morza Północnego po Pireneje. Najbardziej ze wszystkich wartości ceni honor. Cechuje go prawdomówność i szlachetność. Gdy straż tylna jego armii została zdradziecko napadnięta przez Saracenów (w walce zginął siostrzeniec władcy hrabia Roland), bez wahania powrócił, aby pomścić swoich wasali. Einhard - doradca króla i autor „Życia Karola Wielkiego” - podkreśla inne zalety władcy. Dzięki niemu powstała bazylika Świętej Bogurodzicy w Akwizgranie. Interesował się kulturą i nauką. Znał łacinę i grekę, chętnie słuchał muzyki, dużo czytał i lubił dzieła św. Augustyna. Karol Wielki organizował także wyprawy krzyżowe, podczas których mordowano innowierców. Można to uznać za cechę negatywną wyłącznie w naszych czasach, ponieważ jego postępowanie było zgodne z zasadami moralnymi jego czasów. Dzisiaj władca z poglądami średniowiecznymi nie miałby żadnych szans, aby zostać władcą.
Ostatnim przykładem jest król Marek z „Dziejów Tristana i Izoldy” autorstwa Josepha Bediera. Rządził on w Kornwalii, w zamku Tyntagiel. Jak każdy średniowieczny władca był dzielny i sprawiedliwy. Roztropnie władał swoim państwem, dbał o poddanych i był człowiekiem głęboko wierzącym. W większym stopniu kierował się emocjami. Król Marek obdarzył miłością dwie tytułowe postacie. Zarówno swojego siostrzeńca Tristana, w którym widział swojego przyjaciela i syna, a także piękną Izoldę - wzór cnót i doskonały materiał na żonę. Stosunek króla Marka do Izoldy jest naprawdę szczery. Miłość jego jest cierpliwa i wyrozumiała. Nie zrodziła się z czarów jak miłość Tristana i Izoldy. Król bardzo cierpi zdradę żony i opuszczenie go przez przyjaciela. Mimo tego nie potrafi wyrzucić ich z serca. Dowodem niezwykłej szlachetności tego władcy jest jego zachowanie, kiedy w lesie znajduje przypadkiem żonę i siostrzeńca śpiących w szałasie. Mógł ich kazać pojmać, a nawet zabić. Jednak widok miecza między zakochanymi dowodził, że miłość ich była czysta. Odchodzi po cichu, pozostawiając tylko znaki swojej obecności - własny miecz, pierścień i rękawiczkę. Jedynymi, którzy żądają ukarania ukochanej są dworzanie. Dla Tristana król Marek był ojcem. Jako sierocie zapewnił dom, naukę, obdarzył go prawdziwą miłością ojcowską. Zaakceptował miłość Tristana i Izoldy. Na koniec wyprawia im uroczysty pogrzeb i nie pozwala zniszczyć głogu łączącego ich mogiły. Jego cechy zatem to sprawiedliwość, szlachetność, wyrozumiałość. Potrafi wyrzec się własnego szczęścia by mieli je inni.
W czasach obecnych pozytywne cechy przywódców są również na wagę złota. Wszyscy ludzie pragną, aby ich przywódcy cechowali się uczciwością i mądrością w podejmowaniu wszelkich decyzji. To od nich zależy czy skłócone ze sobą narody, zostaną pogodzone, czy też wstąpią na drogę wojenną.
Podsumowując należy stwierdzić że idealny władca musi posiadać wiele pozytywnych cech. Musi być zarówno dobrym królem ale i jednocześnie doskonałym rycerzem. Jego cechy to sprawiedliwość, dobroć, szczerość, oddanie, wierność ojczyźnie oraz pobożność. Szerzy wiarę i walczy w jej obronie. Spełniając te wszystkie jakże trudne zadania sprawia że lud i poddani żyją szczęśliwie w pełni dobrobytu, w kraju panuje pokój i kwitnie kultura.
Bibliografia:
Gall Anonim, „Kronika polski”, powstała w latach 1112-1116
Sigrid Undset, “Legendy o Królu Arturze”, 1915
Autor nieznany, „Pieśń o Rolandzie”, XI wiek
Joseph Bedier, „Dzieje Tristana i Izoldy”, 1900
Magazyn „Cogito”, „Ideał średniowiecznego władcy”, marzec 2002
Bartosz Krzyszkowski
III TGb