TEORIA KULTURY

Antropologia fizyczna - dział antropologii zajmujący się zmiennością cech anatomicznych i fizjologicznych człowieka w czasie i przestrzeni.

Antropologia fizyczna rozpatruje stanowisko człowieka w świecie istot żywych, zwłasz­cza wśród ssaków. Naukami pomocniczymi działu antropologii są: anatomia opisowa i porównawcza, fizjologia, genetyka, ekologia, psychologia i psychiatria, patologia i inne. Przy ich pomocy antropologia bada budowę ciała ludzkiego, jego kształty, proporcje, powstanie, rozwój, rozród i wymieranie, a także normalne i anormalne funkcjonowanie ciała ludzkiego, narządów, mięśni, zmysłów, mózgu, w różnych fazach i wieku, u obu płci.

Nauka ta zajmuje się problemami m.in. etnogenezy i rasogenezy.

Podział antropologii fizycznej

• antropologia filogenetyczna

• antropologia populacyjna

• antropologia ontogenetyczna

• antropologia stosowana w innych dziedzinach - antropologia kryminalna i medyczno-są­dowa, antropologia kliniczna, ergonomiczna i sportowa

Etnografia (daw.: laografia, ludoznawstwo) - nauka o narodach, ludach i grupach etnicznych oraz ich grupach regionalnych (etnograficznych). Dziś jest zbliżona do antropologii kulturowej. Zamiast nazwy "etnografia" używa się niekiedy nazwy etnologia. Niektórzy autorzy uważają jednak, że "etnografia" jest jedynie działem "etnologii". Jednym z najwybitniejszych polskich etnografów był Oskar Kolberg, który nazywany jest ojcem pol­skiej etnografii.

Etnologia - jedna z dyscyplin, obok etnografii, antropologii kulturowej i antropologii społecznej, wchodzących w zakres antropologii - nauki o człowieku i jego kulturze. Powyższe terminy często traktowane są jako synonimy tej samej dziedziny badań. Etnologia jest termi­nem używanym przez przedstawicieli europejskiej i kontynentalnej nauki o człowieku i od­powiada niemieckiemu terminowi Völkerkunde (badania ludów pierwotnych). Etnologia klasyfi­kuje ludy na podstawie cech środowiskowych i kulturowych, oraz opisuje poszcze­gólne kultury.

Antropologia kulturowa - dyscyplina nauk społecznych badająca organizację kul­tury, rządzące nią prawa, historyczną zmienność i etniczną różnorodność kultur w celu skon­struowania ogólnej teorii kultury. Jest to jeden z głównych działów antropologii, zajmuje się badaniem kultury we wszystkich jej przejawach.

Antropologia kulturowa akcentuje w badaniach różnorodność kultur i bada odniesienie zachowań ludzkich do ogólnego kształtu kultury danej społeczności. Ten dział nauki sięga korzeniami epoki wielkich odkryć geograficznych.

Antropologię kulturową jako dyscyplinę naukową możemy podzielić (co najmniej) na trzy tradycje.

1. Europejska (tutaj najsilniejszy wpływ ma antropologia francuska i niemiecka) W tradycji europejskiej w skład antropologii kulturowej wchodzą:

• etnologia

• etnografia

2. Anglosaska (brytyjska) W tradycji brytyjskiej w skład antropologii kulturowej wchodzą:

• etnologia

• etnografia

• językoznawstwo

3. Amerykańska W tradycji amerykańskiej w skład antropologii kulturowej wchodzą:

• archeologia

• antropologia fizyczna

• etnologia

• etnografia

• językoznawstwo

Kwestia nazwy

Terminy "etnologia", "etnografia" i "antropologia kulturowa" często używane są wymiennie. Przyjmuje się, że etnografia to czysty opis kultury, etnologia - ogólniejszy opis wraz z wnioskami, a "antropologia kulturowa" to nauka zajmująca się teoriami dotyczącymi kultury. Rozdział między nimi jest trudny do przeprowadzenia.

Jednocześnie istniały też różne tradycje odnośnie do tych nazw. Termin "etnografia" używany był na terenach będących pod wpływem myśli rosyjskiej, "etnologia" francuskiej, a "antropologia kulturowa" w kręgu anglosaskim. Wszystkie te terminy dotyczyły nauki o kulturach.

Filogeneza (gr. φυλη - gatunek i γενεσις - pochodzenie) - droga rozwoju rodowego, pochodze­nie i zmiany ewolucyjne grupy organizmów, zwykle gatunków. Jednym z zadań systematyki jest ustalenie relacji pokrewieństwa pomiędzy znanymi organizmami, zarówno współczesnymi jak i wymarłymi, czyli ich filogenezy. Dział biologii zajmujący się badaniem filogenezy organizmów to filogenetyka.

Ontogeneza, rozwój osobniczy (gr. ontos- byt, genesis- pochodzenie) - nauka zajmująca się rozwojem organizmu, zespołem przemian zachodzących w ciągu życia organizmu, od mo­mentu zapłodnienia do śmierci.

Kultura (z łac. colere = "uprawa, dbać, pielęgnować, kształcenie") - termin wielo­znaczny, pochodzący początkowo od łac. cultus agri ("uprawa ziemi"), interpretowany w różny sposób przez przedstawicieli różnych nauk. Kulturę można określić jako ogół wytwo­rów ludzi, zarówno materialnych, jak i niematerialnych: duchowych, symbolicznych (takich jak wzory myślenia i zachowania).

Najczęściej rozumiana jest jako całokształt duchowego i materialnego dorobku społeczeństwa. Bywa utożsamiana z cywilizacją. Również charakterystyczne dla danego społe­czeństwa wzory postępowania, także to, co w zachowaniu ludzkim jest wyuczone, w odróżnieniu od tego, co jest biologicznie odziedziczone.

Całość wiedzy na temat kultury próbuje badać dziedzina wiedzy, jaką jest kulturoznawstwo, jednak także na poszczególnych aspektach kultury uwagę skupiają: filozofia kultury, historia kultury, antropologia kulturowa, socjologia kultury, etnografia czy memetyka. W nauce, inaczej niż w języku potocznym, termin "kultura" nie ma charakteru wartościującego.

Główne dziedziny kultury:

• Kultura materialna: wszelkie wytwory człowieka, technika, umiejętności praktyczne.

• Kultura duchowa: wierzenia, wiedza, literatura i wszelkiego rodzaju piśmiennictwo, sztuka, w tym: sztuki plastyczne, teatr, muzyka, film, a także wszystko co należy do wytworów umysłu, np. filozofia;

• kultura społeczna: normy moralne, ideologia, uczestnictwo w życiu kulturalnym; kultura języka: porozumiewanie się zgodnie z obowiązującą (w danym społeczeństwie) normą ję­zykową

• kultura polityczna: systemy wartości i wzorce zachowań (polityków, partii) biorących udział w wykonywaniu władzy państwowej lub aspirujących do tej roli;

• kultura fizyczna: system zachowań i działania związane z dbałością o rozwój fizyczny człowieka; wychowanie fizyczne, sport, rekreacja fizyczna, rehabilitacja ruchowa, turystyka.

Zasadnicze różnice pojawiają się, po przyjrzeniu się co oznacza termin "kultura" dla repre­zentantów różnych nauk:

• dla archeologa - "zbiór rzeczy materialnych znalezionych na miejscu wykopalisk, wyko­nanych z kamienia, metalu, kości bądź drewna",

• dla etnografa - "nie tylko przedmioty materialne, lecz również zachowania ludzkie, takie jak pieśni, przysłowia, baśnie, mity, legendy, mody, obyczaje, zwyczaje czy obrzędy, występujące w danym regionie",

• dla antropologa - "sfera przedmiotów materialnych, zachowań ludzkich, a także instytucje, działalność gospodarczą, zabawę, język i religię",

• dla psychologa - "zbiór, do którego wchodzą przede wszystkim zachowania jednostki, jej myśli, uczucia i reakcje; kultura przejawia się poprzez zbiór reguł i motywów postę­powania, form ekspresji, nakazów i zakazów, ocen i sądów" (np. kultura indywiduali­styczna, kultura kolektywistyczna).

• dla socjologa - "wydzielony obszar życia i działalności grup ludzkich".

• dla kulturoznawcy - "respektowane przez daną zbiorowość przekonania normatywne i przekonania dyrektywalne, które w trybie subiektywno-racjonalnym regulują praktykę społeczną."

Gatunek ludzki jako jedyny ze wszystkich gatunków na Ziemi zdołał wytworzyć kul­turę. W tym sensie kultura nie jest przeciwieństwem natury, lecz stanowi jej konieczny rezul­tat. Dzięki rozwojowi na drodze ewolucji homo sapiens osiągnął taki poziom, który pozwolił mu w sposób świadomy przeobrażać świat rzeczywisty znajdujący się wokół niego. Dlatego nazywa się często człowieka "zwierzęciem tworzącym kulturę".

Jednak izolowana jednostka ludzka nie jest w stanie wytworzyć samodzielnie kultury, do tego potrzeba zbiorowości ludzkiej, przekazującej swe doświadczenia z pokolenia na po­kolenie. Nawet najbardziej inteligentny człowiek, lecz pozbawiony kontaktów z dotychcza­sowym dziedzictwem jakiejś zbiorowości ludzkiej, nie będzie w stanie wytworzyć jakiejkol­wiek złożonej "całości kulturowej" jedynie w oparciu o swe umiejętności i dostępne mu za­soby naturalne.

Można więc powiedzieć, iż kultura wynika z natury (w sensie filogenetycznym), lecz kultura jest przeciwstawna naturze (w sensie ontogenetycznym).

Na temat związku kultury z naturą powstało wiele różnorodnych teorii, z których dwie w całkowicie odmienny sposób podchodzące do tego zagadnienia: funkcjonalizm Broni­sława Malinowskiego oraz pierwotna wersja psychoanalizy Zygmunta Freuda.

Bronisław Malinowski traktował kulturę jako formę zaspokajania ludzkich potrzeb, jest ona "środkiem do celu". Zygmunt Freud również sądził, że kultura jest odpowiedzią na ludzkie potrzeby (zwłaszcza formą radzenia sobie z popędem seksualnym). Jednak uznał, że potrzeby te są represjonowane poprzez system kontroli moralnej i prawnej oraz dostarczanie:

"(...) zastępczego, częściowego i niedoskonałego zaspokojenia w sztuce, nauce, religii. Kul­tura jest siłą tamującą raczej niż realizującą pierwotne i autentyczne popędy natury."

Kultura związana jest z człowiekiem. Jest zjawiskiem społecznym i powtarzalnym (naukowiec, który nie ujawni swego wynalazku szerszemu gronu, nie włączy go tym samym do elementów kultury, lecz po jakimś czasie zrobić to może inny uczony, który niezależnie od niego doszedł do tych samych wniosków). Kultura jest zbiorem zjawisk wyuczonych (czyli przekazywanych nie za pośrednictwem genów, lecz na drodze wychowania i uczenia się).

Kultura ma charakter czasowy i przestrzenny. Kultura jest systemem, a więc każda pojedyncza kultura ma własną wewnętrzną logikę. Kultura jest też mechanizmem adapta­cyjnym człowieka, jest pośrednikiem między człowiekiem, a środowiskiem, które ten za­mieszkuje.

Płaszczyzny zjawisk kulturowych

• materialna - każde zjawisko kulturowe ma jakiś wymiar materialny,

• behawioralna - zjawiska kulturalne są związane nierozerwalnie z zachowaniami moto­rycznymi (zewnętrznymi, czyli czynnościami związanymi z tworzeniem i odbio­rem dzieła kulturowego lub wewnętrznymi, czyli przeżyciami, odczuciami, bądź wy­powiedziami),

• psychologiczna - dla niektórych badaczy ważne są: wartościowanie, oceny, postawy, motywy i znaczenia nadawane przez człowieka przedmiotom materialnym i zachowa­niom,

• aksjonormatywna - można też wyróżnić w kulturze normy i wartości.

1

---