Reforma szkonictwa w dobie KEN-u (Komisja nad Edukacją Młodzi Szlacheckiej Dozór Mająca)

1. okoliczności powstania KEN-u:

• wystąpienie Feliksa Oraczewskiego na sejmie zwołanym dla zatwierdzenia rozbioru w 1773r. oraz mowa dla króla w dniu 11 maja 1773r

• zniesienie zakonu jezuickiego przez papieża Klemensa XIV 21 lipca 1773r - wbrew powszechnej woli majątek zakonów miał przejść na cele szkolnictwa

• pomysł powierzenia szkół kościołowi - nie znalazł uznania

• 7-14 październik - rozprawy na temat organizacji nowej instytucji

• 14 październik - utworzenie Komisji Edukacji Narodowej

założenia organizacyjne i programowe:

• pod protekcją króla (zastrzegł sobie Szkołę Rycerską)

• zarządzać miała wszystkimi akademiami, gimnazjami, koloniami akademickimi, szkołami publicznymi,

• 8 członków (po 4 z posłów i senatorów) z kadencją 7 lat, pierwszy przewodniczący Massalski

• dobra jezuickie w zawieszeniu, tylko 300.000 zł na uruchomienie szkół - 14 marca 1774r. powstają niezależne Komisje Rozdawnicze

• rozszerzenie działalności na warstwy nieszlacheckie

• wykształcenie pokolenia Polaków świadomych swych obowiązków obywatelskich, wyposażonych w wiedzę użyteczną, opartą na ówczesnych zdobyczach nauki

• etapy działalności:

• pierwszy okres działalności 1773-1776:

• pierwszy rok - prace przygotowawcze: rozpatrywanie projektów dotyczących istniejących szkół, sposobu ujednolicenia kierownictwa, przepisów, sposobu utrzymania

• a także szkolenie pedagogów: akademia zamojska - w zaborze austriackim, wileńska - zamarła po kasacji zakonów jezuickich, krakowska - średniowiecze

• i jeszcze szkoły parafialne: mniej niż 200, w złym stanie, brak funduszy i nauczycieli, obojętność chłopów i niechęć szlachty, zakony odmówiły współpracy

• lato 1774r. - przepisy dla istniejących szkół: parafialne (bs. Massalski), wojewódzkie (Potocki i Piramowicz - przepisy dla rektorów, prefektów, dyrektorów i układ nauk na szkoły wojewódzkie i powiatowe); 1775r - powierzone Czartoryskiemu przepisy dla pensji żeńskich; rozesłanie przepisów do wszystkich szkół

• prace nad podręcznikami - Towarzystwo do ksiąg elementarnych

• 1775r - powierzone Czartoryskiemu przepisy dla pensji żeńskich

• 22 października 1776 - zniesienie Komisji Rozdawniczych i Sądowych - KEN uzyskał zarząd nad majątkiem pojezuickim i władzę sądowniczą

• drugi okres 1776-1783 do ogłoszenia Ustaw:

• konieczność wprowadzenia stałego porządku w prace komisji

• Kancelaria główna - stan majątkowy, ściąganie dochodów, wypłacanie pensji

• Towarzystwo do ksiąg - debaty nad zagadnieniami pedagogicznymi, nowe podręczniki

• Administracja szkół - komisarze

• Powtórne rozpatrzenie propozycji kształcenia nauczycieli przez akademię krakowską - Hugo Kołłątaj: przejęcie gimnazjum nowodworskiego i urządzenie w niej wzorowej szkoły średniej; przeprowadzenie reformy gruntownej 1778-81 w akademii krakowskiej: usunięcie przestarzałego ustroju, niedołężnych profesorów, średniowiecznych nauk i metod, rozwinięcie wydziału filozoficznego na wzór niemiecki: język polski wykładowy, katedry nowej filozofii, etyki, fizyki, matematyki, historii naturalnej, wymowy i poezji; powołanie młodych profesorów, przeważnie świeckich, metoda rozumowa a nie pamięciowa, związek teorii z praktyką, najnowsze badania naukowe; przygotowanie do wsparcia nauk ścisłych i przyrodniczych o zbiory i gabinety naukowe: obserwatorium, ogród botaniczny, gabinet fizyczny i chemiczny, laboratorium anatomiczne, kliniki uniwersyteckie; podwyższenie pensji profesorom, stypendia na studia zagraniczne

• Według tych samych zasad reorganizacja akademii wileńskiej

• Urzeczywistnienie planu hierarchii szkolnej: na szczycie uniwersytety - Szkoły Główne (dostarczanie wykształcenia nauczycielom, bezpośrednie zarząd szkół wojewódzkich przez rektorów i wizytatorów), szkoły wojewódzkie - szkoły wydziałowe (zwierzchnictwo nad powiatowymi swego wydziału), szkoły powiatowe - szkoły podwydziałowe (nadzór nad szkołami niższymi, parafialnymi, prywatnymi pensjami przez prorektora)

• propozycja ujęcia wszystkich przepisów w jedną księgę, dostępną wizytatorom i nauczycielom - kodeks szkolny wydrukowany latem 1781 w formie Projektu

• na podstawie spostrzeżeń wizytatorów po wprowadzeniu Projektu - ogłoszenie w lecie 1783r. Ustawy Komisji Edukacji Narodowej dla Stanu Akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane

• Ustawy Komisji Edukacji Narodowej dla Stanu Akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane:

• Dzieło prawodawstwa szkolnego, regulujące całe życie wewnętrzne i zewnętrzne szkół wszystkich stopni

• Podstawowe idee pedagogiki ówczesnej liczące się z koniecznością stosunków miejscowych - efekt kompromisu

• Stworzenie stanu nauczycielskiego - akademickiego; pensje i emerytury, autonomia od organów rządowych; nakaz mieszkania przy szkole razem, ubioru kleryckiego

• Specjalizacja nauczycieli

• Do każdej szkoły osobny kaznodzieja - nabożeństwa, kazania i praktyki religijne

• Cel wychowania: szczęście osobiste i szczęście społeczne

• Wskazówki dydaktyczne: od rzeczy prostych i konkretnych do trudniejszych i ogólnych, metoda rozumowa a nie pamięciowa, kształcenie poglądowe przy pomocy otaczającej rzeczywistości

• Prym nauk rzeczowych nad językowymi

• Edukacja moralna - cnotliwość i pożyteczność społeczna

• Karność: Piramowicz - łagodność i brak kar cielesnych; Kopczyński - rejestr leniwych; chłosta za bójkę, kradzież szkolną, upór, niepoprawność; wykluczenie za kradzież pozaszkolną; sąd koleżeński

• Wychowanie fizyczne

• Kara za nieregularne uczęszczanie

• Trzeci okres 1783-1792

• Słabnie inicjatywa, wysiłki głównie na wprowadzenie w życie Ustaw

• Podział szkolnictwa na 2 prowincje zależne od dwóch Szkół Głównych: koronną i litewską

• Niska frekwencja w szkołach akademickich

• Nieprzestrzeganie Ustaw w wielu szkołach

• Usunięcie zoologii z programu - brak dobrego podręcznika; nakaz opuszczania trudniejszych ustępów z historii naturalnej

• Matematyka dobrze wykładana tylko w szkołach akademickich, zakonnicy nie umieli jej i traktowali jako szarlataństwo

• Słabo uczono łaciny i prawa w szkołach akademickich

• Do 1783r. zaopatrzenie tylko w podręczniki dla klas niższych i to nie wszystkie (gramatyka polsko-łacińska, arytmetyka, geometria, algebra, nauka moralna), dla klas wyższych - dopiero w późniejszych latach (wymowa i mechanika); nie zdołano wydać podręczników do: nauki chrześcijańskiej, prawa, historii rzymskiej, średniowiecznej, nowożytnej, geografii, rolnictwa, ogrodnictwa, historii kunsztów, logiki - przesadna dbałość o ich doskonałość

• Niechęć ze strony kleru i szlachty

• Pod naciskiem szlachty wprowadzono znów łacinę, a także nakaz uczestniczenia we mszy nauczycielom

• Starania o umocnienie prawne pozycji Komisji w toku przygotowań reformy ustrojowej - projekt Ignacego Potockiego wywołał oburzenie szlachty, która chciała zlikwidować Komisję; sejm w Konstytucji 3 maja umocnił jednak KEN przez przekazanie jej wychowania synów królewskich;

• Problemy organizacyjne w Szkołach Głównych; luty 1790r. - Ustawy dla stany akademickiego - całkowity samorząd uniwersytetu, swoboda w życiu osobistym nauczycieli

• reformy dotyczące szkolnictwa elementarnego, średniego i wyższego:

• elementarne:

• pod kontrolą rektorów i prorektorów

• popieranie rozwoju parafialnych

• tłumienie prywatnych

• tolerowanie pensji dla dziewcząt

• średnie - wydziałowe i podwydziałowe

• na czele wydziału rektor - wizytujący szkoły wydziału, prowadzący gospodarkę pieniężną, porozumiewający się ze Szkołą Główną

• prefekt od spraw dyscypliny szkolnej i nadzoru

• wydziałowe - 6 nauczycieli, 6 klas, 7 lat nauki (klasa 5 dwuletnia); w pierwszych dwu klasach - nauczyciel klasowy (uczący gramatyki, moralności, geografii, rachunków), od trzeciej klasy - oddzielne grupy przedmiotów z osobnymi nauczycielami (1. wymowa z gramatyką, 2. matematyka z logiką i rysunkami mierniczymi, 3. fizyka i nauki przyrodnicze z higieną, 4. nauka moralna i prawo z historią o geografią);

• podwydziałowe - 3 nauczycieli, 3 klasy dwuletnie, 6 lat nauki

• gramatyka tylko w klasach niższych, równocześnie polska i łacińska, wypisy z autorów rzymskich dobrane tak, aby kształcić w pojęciach moralnych, wiadomościach przyrodniczych

• nauka wymowy i poezji w klasach wyższych to splot języka polskiego z łaciną; matematyka zajmuje prawie tyle czasu co łacina

• praktyczny rys programu

• z dawnej filozofii ocalała logika wykładana przez matematyka - metoda analityczna, zdrowy rozsądek

• ważną rolę odgrywa nauczyciel prawa i nauki moralnej ( w klasach niższych - powinności względem siebie i innych, w wyższych - umiejętności prawne, ekonomii

• języki nowożytne: niemiecki (ze względu na sytuację polityczną), słowiański (na kresach wschodnich)

• Wychowanie fizyczne

• Kara za nieregularne uczęszczanie

• Rok szkolny: początek - św. Michał, koniec - św. Jakub; zniesienie ferii; 20 godzin tygodniowo

• wyższe:

• pod zwierzchnictwem Szkoły Głównej stoją wydziały

• rektor najwyższą władzą sądowniczą członków stanu akademickiego

• myśl pedagogiczna Piramowicza:

• długoletni pobyt we Włoszech i na zachodzie - zapoznanie się z rozkwitem nauk i myśli pedagogicznej

• pomysł szkół ludowych - program i obowiązki nauczyciela określone tak, aby przyniosły przychylność szlachty i kleru

• Powinności nauczyciela w szkołach parafialnych:

• I część - cele i obowiązki nauczyciela parafialnego oraz środki do ich spełnienia (karność, obchodzenie się z dziećmi i rodzicami; konieczność przygotowania pedagogicznego i dydaktycznego nauczyciela, łagodność, uczciwość, przyjacielskość, szacunek)

• II część - wychowanie fizyczne młodzieży wsi i miasteczek (największa śmiertelność dzieci warstw ludowych w związku z brakiem higieny i chorób; nauka żywienia i ubierania się, zachęta do ruchu i wesołości, sposoby hartowania i rozwoju, wyrabianie odwagi i męskości; opieka nad chorymi uczniami;)

• III część - wychowanie moralne (znajomość natury i skłonności dzieci, oraz realne warunki; tworzenie sytuacji; wyrobienie porządku, punktualności, prawdomówności, poszanowania, humanitarności; wykorzenienie zawziętości, fanatyzmu; nauczyciel autentyczny moralnie; nauka religii: pobożność

• IV część - udzielanie nauk przepisanych przez Ustawy Komisji Edukacji dla szkół parafialnych (dążność do uczynienia ze szkoły parafialnej szkółki zawodowego kształcenia rolników, ogrodników i rzemieślników; oddalenie z niej wiedzy nieodnoszącej się do zawodu, nakazanego przez urodzenie

• Dodatek o kształceniu nauczycielstwa, w tym ustęp o kształceniu nauczycielek dla dziewcząt - mistrzyń (odwołanie do wszystkich przepisów dotyczących nauczyciel, zaznaczając różnice programowe w kształceniu dziewcząt: jednakowo czytanie i pisanie, rachunki, nauka wiary i obyczajowa, ale w zakresie praktycznym - roboty ręczne, szycie, gotowanie, pranie, przędzenie, pieczenie chleba, robienie wódki, lekarstw, hodowanie ziół)

• działalność Towarzystwa do ksiąg elementarnych 10 luty 1775r.

• organ KEN-u

• praca nad programem i planami nauk, ich metodą i podręcznikami, z czasem działalność administracyjna - wizytacje szkół, badanie sprawozdań

• pierwsza praca - program dla szkół wojewódzkich i powiatowych

• ogłoszenie konkursu na ułożenie podręczników do fizyki, matematyki, logiki, historii naturalnej (wraz z rolnictwem i ogrodnictwem), wymowy i poezji - pokaźne nagrody

• wyznaczenie ułożenia podręczników do historii, języka polskiego, higieny, nauki moralnej i religii

• od jesieni 1780r. - szczegóły hierarchizacji szkół - propozycja ujęcia wszystkich przepisów w jedną księgę, dostępną wizytatorom i nauczycielom - kodeks szkolny wydrukowany latem 1781 w formie Projektu

• działalność KEN-u na Podlasiu

• znaczenie KEN-u:

• nowości wprowadzone w życie kulturalne i edukacyjne narodu

• upaństwowienie szkolnictwa, wpływ rządu na wychowanie przyszłych obywateli

• obalenie zależności szkoły od Kościoła przeprowadzenie sekularyzacji i rozpoczęcie laicyzacji

• planowe kształcenie nauczycieli, poszanowanie dla nauczycieli i ich prawne położenie w społeczeństwie

• reforma uniwersytetów- rozwój badań naukowych

• hierarchizacja szkół

• jednolitość w wychowaniu publicznym

• stworzenie podręczników szkolnych - podwalina szkoły na długie lata

• nowożytne metody dydaktyczne

• język ojczysty na pierwszym planie

• ograniczenie kierunku językowego

• przyspieszenie moralnego odrodzenia się narodu

teoria i praktyka J. H. Pestalozzi'ego

• twórca nowożytnego systemu i metody nauczania początkowego, zwany ojcem szkoły ludowej;

• wpływ Emila Roussoe - zapał do naśladowania zachowań natury, prostoty obyczajów, swobody, życia wiejskiego;

• urządzenie w 1775r. w Neuhof zakładu wychowawczego dzieci ubogich i opuszczonych - przez 5 lat prowadzony w nędzy; zimą nauka przędzenia bawełny, latem praca na roli, w wolnych chwilach zapoznanie z literami i sylabizowanie; ideał - stworzenie z dzieci rodziny, a faktycznie - porażka

• wychowywał swojego syna według zasad Roussoe: do 11 roku chłopiec nie umiał czytać i pisać, nieskrępowana swoboda, pogodna i wesoła atmosfera, pokazywanie przedmiotów przed nauką słów; przy czym postępy syna - mierne, zadowalające jednak dla ojca (Dzienniczek ojca)

• z braku możliwości praktykowania pisze do gazety przyjaciela; styl chaotyczny, niejasny, ale żarliwy

• Wieczór samotnika - potępienie rutyny szkolnej; wezwanie do rozwijania człowieka przez rozwój wewnętrznych sił, ducha i serca; dom rodzicielski - podstawa wychowania

• Lenart i Gertruda - postaci z nizin społecznych; zobowiązanie warstw wyższych do zajęcia się ludem, okazania serca i pomocy, dźwignięcia na wyższy poziom kultury

• 1798r - objęcie kierownictwa nad zakładem sierot w Stans (80); drogi stworzenia z nich rodziny: wzbudzanie moralnego nastroju umysłu przez czyste uczucia, wprawa moralna przez przezwyciężanie samego siebie i wysiłki dobrem, wywoływanie moralnych poglądów przez rozmyślanie i porównywanie stosunków w których dziecko żyje; wprowadzenie obok pracy ręcznej nauki (od 6 do 8 rano i od 4 do 8 wieczorem); sposób chóralnych i rytmicznych odpowiedzi; wychowanie przez rozwijanie w dzieciach ich skłonności, zdolności i siły; nauka systematyczna i odpowiednio dobrana, uważna i gruntowna;

• 1799r. pozwolenie nauczania w szkole ludowej w Burgdorf - lepiej z uczniami młodszymi; sylabizowanie i czytanie, nauka rozdzielania i składania słów, wprawianie w postrzeganie (pokazywanie rysunków, przedmiotów); nauka rachunków na kwadracie

• 1800r. - otwarcie własnego zakładu wychowawczego dla dzieci średnich warstw z seminarium nauczycielskim; program obejmował: matematykę, rysunki, język francuski i niemiecki, historię naturalną i geografię, gimnastykę i muzykę; dzieci przyjmowano od 5 do 13 roku życia; nie używano książek, zeszytów; nie uczono na pamięć; lekcja najwyżej godzinę; oddzielanie lekcji rekreacjami; dyscyplina łagodna, brak kar

• Jak Gertruda uczy swoje dzieci

• Wychowanie mechaniczne - środki metodyczne ułożone w ściśle psychologicznej kolejności;

• Wychowanie naturalne - nauka dostosowana do odpowiedniego stopnia rozwoju sił dziecka

• Zasady praktyczne:

• Dobrze uszeregowane nazwy są podstawą wyższego poznania pojęciowego

• Postrzeganie należy rozwijać za pomocą rysunków

• Rachunki oparte na postrzeganiu rzeczy

• Ćwiczenia w opisywaniu są gimnastyką umysłową

• Poznanie oparte na postrzeganiu chroni przez błędami i przytłumia mądrość słowną

• Zakres postrzegania należy rozszerzać przez wnikanie w naturę

• Posuwanie się od rzeczy łatwiejszych przy pomocy dokładnych ćwiczeń wyrabia siłę duchową

• Podstawowe w nauczaniu jest wykształcenie w dziecku zarodków jego zdolności do liczenia (matematyka), mierzenia (rysunki, geometria) i mówienia (ćwiczenia w mówieniu i czytaniu)

• Wychowanie moralne: początki - matka

• w przeciwieństwie do J.J. Rousseau uważał, że wychowanie powinno pomóc jednostce w przechodzeniu od stanu naturalnego (nacechowanego pierwotnym egoizmem) do stanu społ., w którym człowiek jest hamowany przez innych ludzi i porządek społ., a następnie — do stanu moralnej autonomii, wypływającej z moralnego poznania;

założenia filozoficzno - psychologiczne J. F. Herbarta

• Próba nadania pedagogice ściśle naukowego charakteru

• Pedagogika ogólna, z celu wychowania wysnuta - 1806 i Zarys wykładów pedagogicznych

• Potrzeba teorii wychowania jako oparcia na zasadach w momencie wątpliwości; zasady ściśle związane z etyką (filozofia praktyczna - wyznacza cel wychowania) i psychologią (drogi i środki do osiągnięcia celu)

• Etyka oparta na ideach praktycznych stanowiących cel życia, istniejące wewnątrz człowieka i dopominające się urzeczywistnienia:

• Idea wewnętrznej wolności duchowej

• Idea doskonałości

• Idea życzliwości

• Idea prawa

• Idea słuszności

• Cel wychowania - wyrobienie silnego charakteru moralnego

• Metoda - doprowadzenie do najwyższej siły w duszy dziecka tych wyobrażeń, z których może ukształtować się dobra wola;

• Czynności pedagogiczne:

• Rząd - karność; cel: przełamanie oporności, trzymanie w porządku; środki: nadzór, zatrudnianie zabawą i pracą, rozkazy, zakazy, pogróżki, kary

• Nauczanie - nagromadzenie wyobrażeń, nadanie siły odpowiednich grupom, wychowanie pojęć, uczuć, pożądań i woli; rozwinięcie harmonijnego wielostronnego zainteresowania; różne metody: wykładowa, analityczna, syntetyczna; stopnie metodycznego postępowania: stopień jasności, stopień kojarzenia, stopień systematyzowania, stopień metodyczności;

• Hodowanie - uzupełnienie nauki; chroni przed zaburzeniami temperamentu, hamuje namiętności, nakłania do spokoju i rozwagi;

• Wprowadzono ten system w szkolnictwie średnim - w gimnazjach austriackich, niemieckich, częściowo w Ameryce

• Przerobiona wersja (Ziller) trafiła do szkół elementarnych

---