PEDAGOGIKA EKOLOGICZNA
Pojecie ekologii i ekosystemu
Ekologia( z j. grec. oikos- dom, domostwo, miejsce zamieszkania, środowisko). Termin ten został po raz pierwszy użyty prze Ernesta Haechela w 1869 r. dla określenia nauki, której przedmiotem zainteresowania jest „ całokształt oddziaływań między organizmami i ich środowiskiem , ożywionym i nieożywionym”.
Są różne definicje ekologii, np.:
-jedna z dziedzin biologii;
-nauka zajmująca się strukturą i funkcjonowaniem organizmów żywych
C.J.Krebs- ekologia- nauka o zależnościach decydujących o liczebności i rozmieszczeniu organizmów
Nowoczesną ekologię datuje się od 1930r. i łączy z nazwiskiem Karola Eltona. To nauka o zależnościach między wszystkimi żywymi organizmami, roślinami, zwierzętami, ludźmi a ich środowiskiem życia włączając sposoby, w jakie działalność człowieka wpływa na inne populacje i ich naturalne środowiska. Istotne w tej definicji jest położenie nacisku na wzajemne zależności różnorodnych gatunków od siebie, na wywierające na nie wpływ chemiczne, fizyczne, biologiczne składniki otoczenia czy środowiska, w którym żyją.
Ekosystem-grupa organizmów zamieszkujących pewien obszar geograficzny wraz z tym obszarem, określenie to po raz pierwszy zostało użyte przez oksfordzkiego ekologa A.G.Tawnsleya-1934r.
Powstanie i rozwój ruchu ekologicznego
Początków międzynarodowego ruchu ekologicznego należy szukać w latach 60 XX w. Celem działań było odejście od konsumpcyjnego stylu życia, zwrot ku naturze oraz duchowości, a także kultywowanie takich cech osobowościowych jak tolerancja i troska o przyrodę. Kolejna fala zainteresowania problemami ekologicznymi wystąpiła na początku lat 80- zauważono i opisano systemy zbliżającego się kryzysu ekologicznego Ziemi.
Główne zagrożenia ekologiczne dla współczesnego świata:
-niszczenie środowiska przyrodniczego;
-nadmierna eksploatacja zasobów naturalnych
-wzrost globalnej produkcji przemysłowej
-niekontrolowany rozwój nauki i techniki
-zbyt duży przyrost naturalny ludzkości
Programy i kursy ekologiczne kładą nacisk na uświadomienie konieczności walki z zagrożeniami, jakie dla środowiska naturalnego przynoszą tendencje. W analizach przyczyn i przejawów kryzysu ekologicznego szczególną uwagę zwraca się na zanieczyszczenie środowiska. Wśród skutków oddziaływania zanieczyszczeń na człowieka i jego środowiska wymienia się:
-choroby układu oddechowego i krążenia;
-zakłócenie równowagi termicznej tzw. efekt cieplarniany
-korozja wpływająca na niszczenie infrastruktury
Ponadto znaczące zanieczyszczenie wód przez ścieki miejskie, przemysłowe i rolnicze, a także skażone opady. Prowadzi to do narastających problemów z wodą pitną, która jest uzdatniana za pomocą chloru i węgli aktywnych. Ważnym zjawiskiem jest BIOTERRORYZM- terroryzm ekologiczny, który polega na wytwarzaniu substancji chemicznych o toksycznym działaniu mających na celu zastraszenie określonych grup ludności w celu wymuszenia własnych żądań np. broń chemiczna. Wszystkie te czynniki składają się na zaburzenie równowagi ekologicznej Ziemi. W rzeczywistości ich wystąpienie jest zależne od świadomości człowieka i jego działań.
Podejście 1
* Świat jak „maszyna”- możliwa do kierowania i kontrolowania przez człowieka
Podejście 2
Krytycy- świat jako żywy organizm. Metafora „maszyny” jest nieadekwatna. Nie można jej stosować wobec przyrody ożywionej, gdyż „maszyny nie wzrastają z ziaren i nie wykluwają się, nie odbudowują własnych części na molekularnym poziomie(...)tak jak czynią to istoty żyjące. Serce ludzkie pracuje jak pompa, ale w niczym nie przypomina maszyny stworzonej przez człowieka, jest pompą, która rośnie i naprawia się samodzielnie” ( James Lovelock, Lynn Morgulis)
Na gruncie filozoficzno- religijnym pojawiło się szereg sposobów myślenia o relacjach człowieka z przyrodą. Etapy:
pełna symbioza człowieka z przyrodą( kultura antyczna, regiony, gdzie były religie animistyczne, totemizm)
idea uświęcenia i ubóstwienia przyrody( religia, filozofia Dalekiego wschodu- hinduizm, taoizm, buddyzm)
oddzielenie człowieka od świata przyrody i przypisanie mu nadrzędnej roli( tradycja judeochrześcijańska, protestancka)
zanegowanie idei postępu i zwrócenie się ku Naturze, próba zrozumienia jej znaczenia, dążenie do jedności z przyrodą tzw. punkt zwrotny
Wraz z pojawieniem się punktu zwrotnego F.Capry mówi się o narastaniu ery ekologicznej. Ma być wyznaczona przez 3 główne wartości:
-referencje
-odpowiedzialność
-wstrzemięźliwość
Zakłada się w tym podejściu, że wszelkie działania człowieka muszą uwzględniać dobro całej Ziemi jako planety i organizmów ją zamieszkujących. Postuluje się stworzenie nowej etyki i filozofii nakazującej poszanowanie życia na Ziemi. Dominującym światopoglądem ma stać się EKOCENTRYZM(zaprzeczenie antropocentryzmu). Przeformułowanie pojęć dobrobytu i postępu. Nauka i technika mają być przekształcone w narzędzia jej obrony. Uzyskanie świadomości ekologicznej.
3.Główne nurty we współczesnej ekologii.
W podejściu do przyrody występują 2 nurty i 2 koncepcje edukacji ekologicznej.
Ekologia głównego nurtu(ekologia płytka lub umiarkowana)
-diagnozowanie krytycznego stanu środowiska
-konieczność ochrony zasobów naturalnych
-unikanie zanieczyszczenia i skażania ziemi
zainteresowanie-
-wdrażanie utylizacji odpadów i ograniczanie potrzeb materialnych związanych z eksploatacją Ziemi
-człowiek powinien zdać sobie sprawę z zagrożeń, jakie niesie niekontrolowana działalność i dążyć do ochrony środowiska naturalnego;
-nacisk położony na skutki, jakie dewastacja środowiska naturalnego wywiera na gatunek ludzki, człowiek powinien rozważnie gospodarować zasobami naturalnymi, działać tak, by chronić swój gatunek przed zagładą
-naczelna idea: „Używaj, ale nie nadużywaj”
Ekologię umiarkowaną charakteryzuje wiara w to, że kryzys ekologiczny można zlikwidować za pomocą nowoczesnych technologii i rozwiązań cywilnoprawnych.
W ekologii i edukacji ekologicznej istnieje wiele rywalizujących nurtów, alternatywnych dyskursów( np. ekologia człowieka, ekologia głęboka, ekoetyka, ekologia społeczna, ekofeminizm- z każdej można wyprowadzić określoną koncepcję edukacji ekologicznej. Cechą odróżniającą te nurty od ekologii płytkiej jest brak wiary w prawne reformy i regulacje, które mają na celu rozwiązanie globalnych problemów ekologicznych. Nurty te łączy odrzucenie bądź przeformułowanie antropocentryzmu, czyli podejście, które zakłada, że człowiek znajduje się w centrum wszechświata i wszelkie inne byty są mu podległe w sposób naturalny. Człowiek ma prawo do nieograniczonego korzystania z wszelkich zasobów naturalnych i wykorzystywania pozostałych elementów przyrody na swoje potrzeby. Świat został stworzony dla człowieka.
EKSKLUZJONIZM- takie postrzeganie rzeczywistości, gdzie dobro utożsamiane jest z duchem, materia ze złem i w rezultacie przeciwstawienie ich sobie, człowiek to władca absolutny, nie będący częścią przyrody
NOWE MYŚLENIE O ANTROPOCENTRYZMIE-dominacja człowieka nad resztą przyrody, powierzona mu najwyższa odpowiedzialność, człowiek jako istota stojąca najwyżej na drabinie ewolucji- istota myśląca i refleksyjna ma obowiązek wykorzystać swoje zdolności do ochrony otaczającej go przyrody
IDEA BIOCENTRYZMU-wszystkie organizmy mają taką samą wartość, powinny więc mieć równe prawa, natura ma wrodzone, nieodłączne i wewnętrzne wartości, które nie powinny w żaden sposób podlegać ludzkim potrzebom
P. Taylor- 4 zasady biocentryzmu:
status wszystkich organizmów żywych jest jednakowy
wszystkie organizmy żywe są współzależne
każdy element natury jest unikatowy i żyje w określony dla siebie sposób, żaden gatunek nie jest w stanie określić , co jest dobre dla innego gatunku
należy odrzucić ideę nadrzędności gatunku ludzkiego nad zwierzętami
W praktyce biocentryzm oraz biocentryczna edukacja ekologiczna oznaczają rezygnację z polowań, rybołówstwa, hodowania zwierząt w celach żywnościowych, a także zachęcają do wegeterianizmu.
BIOREGIONALIZM- istotą jest promowanie jedności między środowiskiem a zamieszkującymi je ludźmi
-sprzeciwiają się technologii, która niszczy naturę i środowisko;
-ich pragnienie- życie ludzi w harmonii z naturą;
-ludzie żyjący wg. zasad bioregionalizmu na miejsce zamieszkania wybierają fragment natury: miejsce w górach, na pustyni, w lesie, przed podjęciem decyzji o osiedleniu się w danym miejscu studiują historie i warunki środowiskowe regionu, uczą się o tubylcach, roślinach, zwierzętach zamieszkujących dany teren;
-popierają istnienie wspólnot lokalnych
Cechą właściwą nurtom alternatywnym jest promowanie osobistego rozwoju społecznego, politycznego i ekofilozoficznego.
EKOFILOZOFIA- filozofia ekologiczna, filozofia nadziei, podstawą jest system wartości ekologicznych skoncentrowanych wokół takich problemów jak: troska o przyrodę, szacunek wobec Ziemi i organizmów, sprawiedliwość, działanie na rzecz pokoju, tolerancja, współdziałanie na rzecz ochrony życia
2 nurty:
nurt umiarkowany
radykalny- ekologia głęboka
Wśród alternatywnych nurtów ekologicznych dużą rolę odgrywają: ekologia społeczna, ekologia głęboka, ekoetyka, ekofeminizm
EKOLOGIA SPOŁECZNA-zajmuje się wpływem, jaki wywiera usytuowanie jednostek w przestrzeni na rodzaj stosunków między nimi, ich zachowanie i ich cechy;
-założyciel Murray Bookchin -istnieje konieczność integracji naturalnych ekosystemów z ekosystemami stworzonymi przez ludzi
-ludzie nie są niezależnymi organizmami, toteż powinni żyć w harmonii z naturą
-kryzys ekologiczny, w obliczu którego stoimy spowodowany jest przywiązaniem człowieka do hierarchicznych i autorytarnych struktur społecznych, politycznych i ekonomicznych;
-wg. Bookchina problemy ekologiczne można rozwiązać przez decentralizację stosunków społecznych i ekonomicznych oraz zmianę swoistego uzależnienia człowieka od technologii, stworzenie wspólnot alternatywnych jest w stanie zahamować klęskę ekologiczną
EKOLOGIA GŁĘBOKA
-termin użyty I raz przez norweskiego filozofa Arne Naessa w 1973r.
-twórca kierunku- Georg Sessions
-A.Naess- opisanie głębszego i bardziej duchowego podejścia do Natury, wynika ono z większej wrażliwości ludzi względem siebie i przyrody
-istotą jest zmiana stylu życia, uzyskanie specyficznej świadomości i postępowanie wg. nowej filozofii życia
-konieczne jest nieustanne stawianie pytań dotyczących życia ludzkiego, społeczeństwa i Natury
-cel: zmiana świadomości i sposobu myślenia o przyrodzie i dostrzeżenie łączących nas z nią związków
-zmiana jest możliwa jedynie poprzez zmianę świadomości człowieka- jego stosunku do natury i samego siebie;
-koniecznością jest zredukowanie potrzeb ludzkich
-Naess- ważne jest odróżnienie poziomu życia od jego jakości, niestawianie znaku równości między wzrostem gospodarczym i wzrostem jakości życia
-Naess wyróżnia 2 podstawowe normy wypływające z głębokiej świadomości ekologicznej: samorealizację i biocentryczną równość
Samorealizacja- wg. Naessa rzeczywisty rozwój duchowy ma miejsce, gdy przestajemy postrzegać siebie jako odizolowane i konkurujące ze sobą jednostki i zaczynamy identyfikować się z innymi ludźmi, począwszy od rodziny i przyjaciół, a kończąc na całym gatunku. Poczucie jaźni w głębokiej ekologii wymaga większej dojrzałości i rozwoju oraz identyfikacji, która uwzględnia świat pozaludzki, osiągnięcie tej samorealizacji jest możliwe na drodze medytacji oraz etycznych i empatycznych zachowań
Samowiedza-głęboka jaźń ekologiczna tkwi w każdym człowieku, lecz dotarcie do niej jest utrudnione przez szum cywilizacyjny. Głęboka ekologia jako filozofia życia stanowi pomost łączący to, co w człowieku wartościowe i istotne z otaczającą go przyrodą.
„Najpełniej stajemy się ludźmi, gdy kochamy wszystko, co nas otacza”.
Różnice między dominującym światopoglądem i ekologią głęboką
DOMINUJĄCY ŚWIATOPOGLĄD |
EKOLOGIA GŁĘBOKA |
Dominacja nad naturą |
Harmonia z naturą |
Naturalne środowisko jako źródło zasobów dla człowieka |
Cała natura posiada wewnętrzną wartość, wszystkie gatunki są równe |
Materialny(ekonomiczny) rozwój mający na celu wzrost populacji ludzkiej |
Bardzo proste potrzeby materialne uwzględniające cel samorealizacji |
Wiara w odnawialność naturalnych źródeł |
Uwzględnianie limitowanej ilości naturalnych bogactw |
Oparte na technologii procesy i rozwiązania |
Umiarkowana technologia, niedominująca forma nauki |
Konsumeryzm |
Działanie wg. potrzeb, recycling |
Narodowe, soncentralizowane społeczności |
Tradycje mniejszościowe, bioregiony |
ETYKA EKOLOGICZNA-ekoetyka, zajmuje się odpowiedzią na pytanie o moralne postępowanie człowieka wobec przyrody( prekursor- św. Franciszek z Asyżu, Albert Schweitzer, Aldo Leopold)
Założenia:
-uznanie ograniczoności zasobów naturalnych Ziemi;
-traktowanie człowieka jako jednego z elementów przyrody poprzez odrzucenie antropocentryzmu
-dążenie do przekazania niezniszczonego środowiska przyrodniczego kolejnym pokoleniom;
-optymalna integracja człowieka w środowisko przyrodnicze
-rozwój świadomości ekologicznej
PODEJŚCIE EKOFEMINISTYCZNE
-narodziło się w 1974r., nazwa dzięki Francuzce- Fracoise d'Eaubonne
-u źródeł - pragnienie dokonania przez kobiety „ ekologicznej rewolucji”, która miała na celu uratowanie Ziemi i przedefiniowanie relacji między płciami;
-uważają, że za zaistniały stan natury odpowiedzialny jest androcentryzm, a nie antropocentryzm
- „ziemia została zdominowana przez rozwój mężczyzn i jest kontrolowana przez męską technologię, naukę i przemysł”
-w kulturze współczesnej kobieta utożsamiana jest z Naturą - jawi się jako Gorszy Inny, wyzyskiwany, podbijany i wykluczany
-„głęboka ekologia” powinna wg. ekofeministek łączyć 2 nurty zmian( 1- zmienić stosunek człowieka do natury, 2- znieść męską dominację nad kobietą)
-ekofeministki wierzą w związek kobiety z Naturą, kobieta i Natura są podporządkowane celom zdefiniowanym przez mężczyzn
-natura jako szanowana matka i bogini stanowi dla kobiet źródło siły i inspiracji, idea ziemi- matki degraduje kobiety w życiu społecznym, bowiem Natura w kulturze Zachodu została zdewaluowana, kobiety są bliższe Naturze z powodu zdolności do rodzenia dzieci;
-ekofeminizm w wymiarze -teoretycznym, praktycznym, duchowym, językowym domaga się radykalnej transformacji w sferze wartości osobistych i struktury społecznej
Podstawowe pytanie, które musi postawić każdy pedagog konstruujący projekt edukacji ekologicznej:
Czy człowiek znajduje się Poza(ponad) natura, czy też stanowi jej integralną część?
4