Modyfikacje i przeobrażenia materiałów faunistycznych

Tafonomia - dziedzina zajmująca się badaniem procesów przeobrażeń materiałów kostnych. Termin ten wprowadzony został do literatury naukowej przez rosyjskiego paleontologa Efermowa w 1940.

W badaniach tafonomicznych wykorzystuje się:

- studia aktualistyczne

- studia etnoarcheologiczne

- studia experymentalne

Istnieją 2 etapy tych procesów - biostratinomiczny i diagenetyczny

Etap biostratinomiczny - procesy od momentu śmierci organizmu aż po jego pogrzebanie. Wiąże się z działalnością człowieka i przeobrażeniami zachodzącymi od wyrzucenia kości do czasu jej ostatecznego zdeponowania.

• Ślady związane z działalnością człowieka:

I. związane z konsumpcją

a) podział tuszy: ściąganie skóry ze zwierzęcia przed podziałem tuszy: najpierw odrywanie możdżeni => ślady na czaszce od uderzenia (lub nacinanie skóry wokół możdżenia - także widoczne ślady). Następnie rozczłonkowywanie tuszy. Binford prowadził badania wśród Eskimosów by dowiedzieć się jak dzielą tuszę - na podstawie tych badań odcinanie tuszy u konia w kolejności:

- głowa

- szyja

- kończyny

- żebra i mostek

Ślady nacięć powstają na powierzchniach stawowych, brak ich natomiast na trzonach kości długich. Po nożu metalowym ślady wyraźne i głębokie, natomiast po krzemiennym słabo czytelne.

Po rozczłonkowaniu rąbanie tuszy na mniejsze porcje, zazwyczaj poprzecznie przez trzon kości (a łopatkę wzdłuż główki)

b) obróbka kuchenna - filetowanie mięsa: ukośne ślady na kościach często na całej powierzchni. Kości gotowane są lżejsze i mają bardziej porowatą strukturę.

c) jedzenie mięsa - oddzielanie mięsa od kości (np od żeberek) - bardzo wyraźne ślady

Pozyskiwanie szpiku - uderzenie pod nasadą (w najsłabszą część kości) lub w nasadę górną powierzchni stawowej (psy też odgryzają nasadę górną, dlatego trzeba umieć to odróżnić)

II. związane z wytwórczością - w wyniku różnych typów obróbek (cięcie, struganie, ciosanie, rycie, wycinanie, wygładzanie, polerowanie). Ostrze krzemienne pozostawia nieregularne płytkie rowki, natomiast metalowe równe i głębokie.

III. związane z używaniem kości jako przedmiotu użytkowego. W wyniku używania przedmiotów kościanych wygładzenie, wybłyszczenie, porowatość (od działania potu ludzkiego, fuj)

IV. powstające w wyniku zabiegów kultowych - ślady po odrąbywaniu i wyłamywaniu możdżeni i poroży takie jak przy skórowaniu

=> Grupy śladów pozwierzęcych wg Gautiera

- powstające w miejscach odpoczynku zwierząt (legowiska)

- w miejscach zamieszkiwania zwierząt (nory)

- poruszania się (np. wyświecenia na ścianach jaskiń powstające gdy niedźwiedzie się o nie ocierają)

- różnej działalności zwierząt (np. bobry => drewno)

• Od momentu wyrzucenia kości do ich zdeponowania działają na nie czynniki:

- mechaniczne (zwierzęta, ludzie)

- związane z ludźmi: deptanie, kopanie, przejeżdżanie

- Ślady pozostawione przez drapieżniki (psy) wg Binforda:

- przekłucia - charakterystyczne dla początkowego etapu gryzienia

- dołki (owalne, trójkątne) - na skutek rozległego gryzienia

- nacięcia - powstałe w rezultacie przesuwania zębów po kości

- bruzdy - efekt wielokrotnego działania szczęk na miękką część kości

=> by pozyskać szpik najpierw niszczą nasady (mniejsza gęstość)

Jeśli frekwencja śladów pozostawionych przez drapieżniki jest mniejsza niż 45% (najlepiej 15-20 %) to oznacza, że zbiór był modyfikowany przez człowieka. Jeśli frekwencja ta jest powyżej 67%, to zbiór nie był modyfikowany przez człowieka.

- klimatyczne - zmiany temperatury, deszcz, słońce, mróz. Badania experymentalne wykazały, że tempo niszczenia kości wskutek działania warunków atmosferycznych zależy od wielkości i gęstości kości oraz obróbki kulinarnej.

- biologiczne -bakterie i grzyby (pleśnie)

- chemiczne - działanie związków chemicznych znajdujących się na powierzchni gleby, w wodzie, deszczu, wydzielanych przez organizmy żywe w otoczeniu kości

Etap diagenetyczny - modyfikacje związane ze stanowiskiem (związane z niszczeniem materiałów wskutek exploatacji, ponownego zasiedlenia stanowiska zarówno w pradziejach jak i w czasach nowożytnych => zakłócenie kontextu pierwotnego)

Czynniki:

- klimatyczne - związane ze stanem nawodnienia ziemi oraz skokami temperatury

- glebowe - związane z typem gleby i jej cechami fizycznymi

- gleby źle konserwujące: bielicowe, piaski, żwiry, glina, utwory gruboziarniste

- gleby dobrze konserwujące: utwory drobnoziarniste, osady muliste

- mechaniczne - zakłócenie stratygraficzne, przemieszczenie materiału przez zwierzęta ryjące (np. krety, borsuki)

Podstawowe zagadnienia procesu udomowienia. Pochodzenie zwierząt domowych

=> tylko 21 z 2000 gatunków ssaków zostało udomowionych

Udomowienie - rodzaj współżycia zwierzęcia i człowieka, podczas którego zwierzę zyskuje opiekę, a człowiek pożytki płynące z jego użytkowania. Aby te pożytki utrzymać lub powiększyć, człowiek stosuje selekcję, która wpływa na wykształceni nowych cech, które po kilku pokoleniach stają się dziedziczne. Udomowienie poprzedzają etapy oswojenia i wydawania potomstwa w niewoli. Na tych etapach człowiek zapewniał jedynie pożywienie. Zespół takich czynników, które wiążą się tylko z przeżyciem zwierząt bez ingerencji w ich rozród nazywa się chowem. Natomiast hodowla jest to doskonalenie pogłowia zwierząt domowych lub udomowionych oparte na zasadach dziedziczności.

Warunki udomowienia - dzika forma musiała być łatwo dostępna i powszechnie występować na danym terytorium, a zwierzęta należące do tego gatunku musiały się odznaczać takimi cechami jak:

- zachowanie dystansu => mały dystans (tur, dzik)

- życie zwierząt w stadzie lub grupach społecznych z wyraźną hierarchią ważności (koza, owca)

- ! duża zdolność adaptacji! - umiejętność przystosowania się do różnych warunków życia (koń, owca, koza)

- małe poczucie terytorializmu - żyją w grupach lub nie przeszkadzają im inne zwierzęta

Czas i miejsce udomowienia

- czas: nie można podać dokładnej daty udomowienia jakiegokolwiek gatunku - wynika to ze specyfiki procesu udomawiania

- miejsce:

- zjawisko politopii - udomowienie na różnych terenach (bydło, świnia, pies, gęś, kaczka)

- zjawisko monotopii - związane z udomowieniem na jednym terenie (koza, owca)

Pochodzenie - każde zwierzę domowe pochodzi od formy dzikiej jednego gatunku!

=> w starszych publikacjach można się spotkać z niesłusznym podziałem na pochodzenie polimorficzne (od większej liczby przodków) i monomorficzne (od jednego przodka). Jest to już nieaktualne!

Cechą udomowienia nazywa się cechę morfologiczną, fizjologiczną lub behawioralną powstałą w warunkach udomowienia ......

3 grupy cech udomowienia:

I. Morfologiczne

- zmiana wielkości ciała i jego kształtu (zwykle zmniejszenie. Zwiększają się konie, ptaki i gęsi)

- zmiany struktury mikroskopowej kości - inny układ osteonów (u dzikich osteony ułożone gęsto, natomiast u udomowionych jest ich mniej, są podłużne i układają się warstwowo)

- zmiany pokrywy ciała: skóra, włosy (u zwierząt udomowionych pojawia się falistość, kędzierzawość)

- zmiany w obrębie narządów wewnętrznych (np u kota długość jelita dużo większa)

II. cechy fizjoligiczne

- zmiany w funkcjach rozrodczych

- wcześniejsze dojrzewanie rozrodcze i morfologiczne (i więcej potomstwa)

- przedłużenie laktacji (=> odwapnione i cieńsze kości, już od neolitu)

III. cechy behawioralne - zmiany w sposobie zachowania i temperamentu (łagodnieją)

• Bydło domowe Bos primigenius f.domestica. Forma dzika: tur Bos primigenius

Tur - Europa, Azja, N Afryka

- Bos primigenius namadicus - forma E-Azjatycka

- Bos primigenius primigenius - forma europejska

Środkowy plejstocen - pojawienie się turów w Europie. Ok 1000 BC wyginięcie turów w środkowej Azji. W XVII wyginięcie turów w Polsce.

Cechy: wysokość w kłębie 160-180 cm, długość rogów u samców 49-78 cm, u samic 34-53 cm. Tury żyły w lasach liściastych w niewielkich grupach około 15 lat. Rozwinięta klatka piersiowa, długie nogi

Cechy udomowieniowe bydła:

- zmniejszenie wymiarów szkieletu (neolit - w kłębie 1,40 m)

- zmniejszenie możdżeni i zatracenie ich lirowatego kształtu

- zmiana proporcji czaszki (krótsza część twarzowa)

- nogi krótsze, tułów dłuższy

Udomowienie:

- ok 7000 BC w SW Azji (st. Nemrik w Iraku)

- ok 6500-6300 BC Europa (Tesalia)

- ok 5000 BC - Europa Środkowa

- protoneolit (k. Ertebǿlle) - ziemie Polski st. Dąbki woj. Wpomorskie

=> Typ morfologiczny lub morfotyp - zespół cech metrycznych i opisowych współwystępujących ze sobą w sposób stały. Występują w każdym gatunku, nie będąc jednostką systematyczną. Czasami typ morfologiczny może uzyskać rangę odmiany lub rasy.

W pradziejach w morfologii bydła domowego 2 główne typy:

- bydło turopodobne bos taurus primigenius (głównie neolit)

- bydło krótkonogie bos taurus brachyceros (od brązu aż do dziś) - dużo mniejsze, linia czoła wypukła z wgłębieniem pośrodku

Ewolucja bydła domowego

- powolne i dyskretne zmniejszanie wymiarów w neolicie

- gwałtowne i szybkie zmniejszanie w epoce brązu (zwiększa się exploatacja zwierząt: wydłużenie czasu laktacji, używanie bydła do pracy)

- 1000 BC-500 ne - stabilizacja procesu zmniejszania z tendencją do odwrócenia kierunku zmian (niewielkie powiększanie wymiarów)

=> byk lub buchaj to samiec niekastrowany, natomiast muł - kastrowany

• Świnia Sus scrofa f.domestica. Forma dzika: dzik sus scrofa

Dzik - gatunek szeroko rozpowszechniony, pierwotnie występował w całej Europie, Azji aż po Jawę, N Afryce. W literaturze zoologicznej i archeozoologicznej podział na II grupy:

- dzik zachodni (europejski) sus scrofa ferus (W i Śr Europa)

- dzik wschodni (azjatycki) sus scrofa cristatus (E Europa, S Azja ...)

Cechy: wysokość w kłębie 90-110 cm, duża głowa, głęboka klatka piersiowa, długie kończyny, uwłosienie ciemnoszare.....

Cechy udomowieniowe świni:

- zmniejszenie szkieletu (największe zmniejszenie we wczesnym średniowieczu)

- zmiana proporcji ciała (odwrócenie proporcji => rozbudowany tył a nie przód)

- dojrzałość płciowa już od 7-8 mcy i do 14 prosiąt 2 x w roku (u dzika tylko 7 młodych)

Udomowienie:

- IX/VIII tys BC - BE (st. Cemi Hallan)

- ok 6500 BC w Europie (Tesalia)

- protoneolit - ziemie Pl: st. Dąbki woj.Wpomorskie

=> szczątki świni występują na osadach a nie w obozowiskach - źle znosi wędrówki, musiała być udomowiona przez ludność osiadłą

• Owca Ovis orientalis f.domestica. Forma dzika: muflon azjatycki ovis orientalis

3 gatunki dzikich owiec żyjących w SW Azji:

- Argali Ovis Ammon - 125 cm wysokości w kłębie, rogi skręcone ślimakowato w więcej niż 1 skręt. Himalaje, ....

- Urial/Arkal Ovis regnei - 80-90 cm w kłębie. Między Kashmirem a Iranem

- Muflon Azjatycki Ovis Orientalis 65-70 cm. Wtórnie zdziczała owca (?). Rogi skręcone ślimakowato w niepełny skręt

Cechy udomowieniowe owcy:

- bezrożność występująca u części samic

- zmniejszenie się szkieletu, wysokość w kłębie 15-20 cm mniejsza niż u owcy dzikiej

- zmiana kierunku odchodzenia możdżeni od czaszki (niższe, szybciej tworzą łuk i kierują się na boki)

- wczesne dojrzewanie, więcej młodych w miocie (2-4, a u dzikiej owcy 1-2)

- cienkoszerstność, tłustopośladkowatość :D

Udomowienie:

- VIII tys BC - SW Azja (tylko tam udomowienie!) - osada w dolinie Tygrysu - Ala Kosh

- 6300 pojawia się w Europie (Tesalia)

- początki V tys BC w Polsce

=> mała owca „torfowa” (wys. 49-67 cm), duża owca „miedziana” (do 80 cm) => w Pl w OWR

• Koza Capra aegagrus f.domestica. Forma dzika: koza bezoarowa capra aegagrus

Koza bezoarowa - wysokość w kłębie 85-95 cm, u obu płci występują rogi kształtu szablastego, ....

Cechy udomoweniowe kozy:

- wysokość ciała zmniejsza się o ok. 10 cm

- u niektórych gatunków bezrożność

- zmiana kształtu przekroju poprzecznego możdżenia (u dzikiej kozy jest wypukły)

- u kozy-samca widoczne lekkie skręcenie homonomiczne

Udomowienie:

- ok 10 000 BC - osada Ganj Dereh w dolinie Eufratu i Tygrysu - najstarsze stanowisko z kośćmi kozy?

- VIII tys BC - st. Tepe Asiab w dolinie Eufratu i Tygrysu

- II poł. VII tys BC w Europie (Tesalia)

- ok. 5000 BC w Polsce

• Koń

Formy morfologiczne koni plejstoceńskich:

- Equus caballus mosbachensis wysokość w kłębie 157-175 cm

- Equus caballus taubachensis 160 cm

- Equus caballs aboli 180 cm

- Equus caballus steingemensis 160 cm

Giną przed ostatnim zlodowaceniem

Schyłkowy plejstocen:

- Equus caballus Środkowa Europa, 140 cm

- Equus ferus ferus E Europa, 140 cm => Tarpan i koń udomowiony

Wczesny holocen

- koń przewalskiego - odkryty w 1876 na stepach mongolii i pustyni Gobi. Wyokość 135 cm

- Tarpan (dziki koń europejski) wys. 136 cm. Żył w małych grupach na terenach stepowych lub leśno-stepowych Śr i E Europy. Opisany w 1770 przez Gmeliniego. Ostatnie tarpany w Puszczy Białowieskiej w 1728, na Litwie 1788 r.

=> Koniki biłgorajskie: krzyżówka tarpana i chłopskiego konia

=> doświadczenia prowadzone na konikach biłgorajskich w celu uzyskania czystej rasy tarpana. W ich wyniku powstały Koniki polskie zbliżone do tarpanów

Użytkowanie:

- wczesny neolit - ok 7190 BC Azja (Uzbekistan)

- KAK (ziemie Pl)

- udomowienie stwierdza się nie na podstawie cech szkieletu, ale na podstawie np procentowego udziału kości konia wśród innych szczątków (jak dużo, to prawdopodobnie był udomowiony)

W neolicie i brązie konie niskie i średnioniskie (126 - 133 cm w kłębie)

Okres cesarstwa rzymskiego - wyższe (do 144 cm), stanowiły na ziemiach polskich import z cesarstwa

Wczesne średniowiecze - konie małe i duże (112-160 cm)

---