Układ trawienny

• składa się z przewodu pokarmowego (jama ustna z językiem i zębami, jama gardłowa, przełyk, żołądek, jelito cienkie, jelito grube oraz odbyt) i dużych gruczołów układu trawiennego (gruczołów ślinowych, wątroby wraz z pęcherzykiem żółciowym i przewodami żółciowymi oraz z trzustki)

• w skład przewodu pokarmowego wchodzi wiele jamistych i rurowatych narządów mających światło i ścianę wysłaną błoną śluzową (składającą z nabłonka, tkanki łącznej właściwej wytwarzającej blaszkę właściwą błony śluzowej)

• pokarm jest rozdrabniany, nawadniany i początkowo trawiony w jamie ustnej, następuje recepcja jego smaku, w formie uformowanych kęsów przechodzi przez jamę gardłową i przełyk do żołądka, w żołądku i jelicie cienkim pokarm zostaje strawiony z udziałem enzymów i żółci, w dalszej części zostaje wchłonięty, niestrawione cząstki są formowane w jelicie grubym i z bakteriami oraz barwnikami żółciowymi są wydalane na zewnątrz w postaci kału

Jama ustna

• wysłana błoną śluzową składającą się z nabłonka i łącznotkankowej blaszki właściwej błony śluzowej

• jej część bierze udział w żuciu pokarmu (podniebienie twarde, częściowo dziąsła oraz brodawki nitkowate - pokryte nabłonkiem wielowarstwowym płaskim rogowaciejącym)

• pozostała część wysłana nabłonkiem wielowarstwowym nierogowaciejącym położonym na błonie podstawnej ciągłej, pod nią tkanka łączna właściwa

• na podniebieniu miękkim i na wewnętrznej powierzchni policzków znajduje się błona podśluzowa. w błonie śluzowej właściwej i podśluzowej znajdują się części wydzielnicze i przewody odprowadzające gruczołów śluzowych, surowiczych i śluzowo - surowiczych (oprócz podniebienia twardego i dziąseł).

• gruczoły śluzowe - cewkowate twory składające się z części wydzielniczej (zawiera duże ilości komórek śluzowych o zniekształconym jądrze leżącym u ich podstawy) i przewodu wyprowadzającego, śluz ma dużą lepkość, występuje w formie żelu, składa się z wysokocząsteczkowych proteoglikanów wiążących wodę (chroni przed antygenami i szkodliwym wpływem innych cząsteczek chemicznych - wytwarzanie miejscowej odporności nieswoistej)

• gruczoły surowicze - ich komórki wydzielnicze mają typową budowę komórek syntetyzujących białka na zewnątrz, gruczoły pęcherzykowe, cytoplazma zasadochłonna, zawiera rozbudowaną szorstką siateczkę śródplazmatyczną, okrągłe jądra leżą zawsze w środku

• gruczoły śluzowo - surowicze - składają się z komórek śluzowych i surowiczych, stosunek ilościowy tych komórek do siebie jest różny, zamknięcie przewodu wyprowadzającego gruczołów śluzowych powoduje powstanie torbieli (cysty), zamknięcie przewodu wyprowadzającego gruczołu surowiczego nie powoduje powstanie torbieli, wytwarzanie płynu surowiczego zostaje zahamowane

• dziąsła - błona śluzowa otaczająca szyjkę zęba i pokrywająca przestrzenie międzyzębowe, pokryta nabłonkiem wielowarstwowym płaskim rogowaciejącym położonym na blaszce właściwej błony śluzowej

• warga - fałd skórno - mięśniowy pokryty skórą owłosioną od strony zewnętrznej i błoną śluzową od strony wewnętrznej, między nimi czerwień wargi pokryta skórą nieowłosioną, brodawki skóry właściwej są wypukłe, wysokie i dobrze unaczynione, środkową część wargi zajmuje mięsień okrężny ust, naskórek czerwieni wargi ma cienką warstwę zrogowaciałą i stosunkowo grubą warstwę jasną

• język - składa się z trzonu mięśniowo - łącznotkankowego (przednie 2/3 długości) i nasady (tylna 1/3 długości), w górnej części pokryty błoną śluzową mającą liczne brodawki, w dolnej części pokryty błoną śluzową z nabłonkiem płaskim nierogowaciejącym, który wydziela peptydowe antybiotyki - defensyny

• brodawki języka dzielimy na nitkowate (najliczniejsze o długości około 3mm, zbudowane z nabłonka wielowarstwowego płaskiego rogowaciejącego, biorą udział w rozdrabnianiu pokarmu, odbierają bodźce dotykowe - znajdują się w nich receptory dotyku)

• liściaste (w górno - bocznej tylnej powierzchni języka, tworzą szeregi zbudowane z nabłonka wielowarstwowego płaskiego, może występować warstwa rogowa, w nabłonku znajdują się kubki smakowe)

• grzybowate (w tylno - górnej powierzchni języka, zbudowane z nabłonka wielowarstwowego płaskiego nierogowaciejącego, w nabłonku bocznych ścian brodawki - kubki smakowe)

• okolone (leżą w jednym szeregu w kształcie litery V, jest ich 7-12, średnica ok 3 mm, zbudowane z nabłonka wielowarstwowego płaskiego nierogowaciejącego, otoczone rowkiem zbudowanym z nabłonka wielorzędowego walcowatego urzęsionego)

• w dnie rowków brodawek ujścia gruczołów surowiczych (Ebnera) pozwalające na odróżnianie smaku

• komórki mięśniowe języka są mięśniami poprzecznie prążkowanymi, ułożone poprzecznie, podłużnie i dolnogrzbietowo, pomiędzy nimi naczynia krwionośne, nerwy i gruczoły Ebnera

Zęby

• ząb składa się z trzech części: korony (kory), korzenia i szyjki

• główną masę zęba stanowi twardy, zmineralizowany materiał, nazywany zębiną, korona zęba jest dodatkowo pokryta szkliwem, a korzeń cementem

• wewnątrz zęba podłużna jama nazywana komorą zęba, w której znajduje się tkanka łączna właściwa podtrzymująca naczynia i nerwy, nazywana miazgą zęba, w korzeniu komora zęba przechodzi w kanał zęba, kończący się otworem szczytowym

• zęby znajdują się w zębodołach i są umocowane w kości za pomocą ozębnej, mleczne i stałe zęby powstają z endodermy i mezenchymy, na wysokości szyjki zęba nabłonek dziąsła styka się ze szkliwem tworząc szczelne połączenie

• całkowicie zmineralizowane szkliwo tworzy zewnętrzną, bezkomórkową warstwę pokrywającą koronę zęba i jest najtwardszą tkanką organizmu, zbudowane z pryzmatu, substancji międzypryzmatycznej, widoczne w nim liczne linie promieniste zwane inaczej liniami konturowymi, można zaobserwować linie urodzeniowe, które występują w szkliwie zębów mlecznych

• zębina jest zmineralizowanym składnikiem zęba, w 70% składa się z substancji nieorganicznych, dzieli się na pierwotną (istnieje w czasie rozwoju zęba i zawiera kanaliki zębiny, w których znajdują się wypustki czyli włókna Comesa) i wtórną, wytwarzana przez całe życie, jej cykliczność narastania odzwierciedlają linie Owena (jak słoje w drzewie)

• cement jest odmianą kości występującą na powierzchni zębiny korzenia zęba, dzieli się na komórkowy i bezkomórkowy (tworzący cienką warstwę na zębinie), włókna kolagenowe cementu biegną do kości zębodołu umocowując ząb jako włókna Sharpeya, cement przylega ściśle do zębiny i może być wytwarzany całe życie

• miazga zęba pochodzi z mezenchymy, znajduje się w komorze i kanale zęba, zbudowana z tkanki łącznej właściwej galaretowatej, na pograniczu zębiny i miazgi leżą odontoblasty, a dalej bezkomórkowa warstwa tkanki łącznej i komórki tkanki łącznej, znajdują się w niej liczne tętnice i tętniczki oraz nagie włókna nerwowe i czuciowe

• ząb z otoczeniem łączy się przez wklinowanie, utrzymywany przez ozębną (rodzaj więzadła, które łączy korzeń zęba z kośćmi zębodołu i tkanką łączną dziąsła), nabłonek dziąsła przechodzi na powierzchnię zęba, wytwarzając ruchome połączenie

Gardło

• zajmuje przestrzeń pomiędzy dolną powierzchnią podstawy czaszki a początkiem przełyku, łączy się z jamą nosową, krtanią, przełykiem, uchem środkowym

• dzieli się na część nosową, ustną i krtaniową

• ścianę gardła stanowi błona śluzowa składająca się z nabłonka, blaszki właściwej błony śluzowej, błony mięśniowej i błony włóknistej

• błona podśluzowa występuje tylko w okolicy ujścia trąbek słuchowych i w miejscu przejścia gardła w przełyk

• część nosowa gardła jest wysłana nabłonkiem wielorzędowym walcowatym urzęsionym, część ustna i krtaniowa nabłonkiem wielowarstwowym płaskim nierogowaciejącym

• błona śluzowa właściwa wyścielająca gardło zbudowana jest z tkanki łącznej właściwej zbitej zawierającej włókna kolagenowe i sprężyste

• błona mięśniowa zbudowana jest z mięśni poprzecznie prążkowanych

• zewnętrzna błona włóknista jest twardą i zbitą tkanką łączną właściwą łączącą gardło z otoczeniem

Gruczoły ślinowe (ślinianki)

• znajdują się poza jamą ustną, odprowadzają do niej swoją wydzielinę, która w połączeniu z wydzieliną gruczołów błony śluzowej jamy ustnej tworzy ślinę

• ślinianka przyuszna (przyusznica) jest otoczona torebką łącznotkankową, wnikającą w jej głąb dzieląc ją na płaty, płaciki, które tworzą zrąb, miąższ składa się z części wydzielniczych gruczołów (pęcherzyki, cewki) i przewodów wyprowadzających, jednostką wydzielniczą jest pęcherzyk zbudowany z komórek surowiczych, pęcherzyki stanowią ok. 90% masy narządu, 10% kanaliki wyprowadzające i zrąb

• ślinianka podżuchwowa o wydzielaniu mieszanym surowiczo - śluzowym, komórki surowicze stanowią około 80% jej masy, 5% śluzowe, resztę przewody wyprowadzające i zrąb, część wydzielnicza składa się z pęcherzyków komórek surowiczych i cewek komórek śluzowych, wydzielina tych ślinianek uchodzi do jamy ustnej, za dolnymi zębami siecznymi

• ślinianka podjęzykowa o wydzielaniu mieszanym surowiczo - śluzowym, komórki śluzowe stanowią 60%, komórki surowicze - 30%, 10% zrąb i przewody wyprowadzające

• 70% śliny wytwarzają ślinianki podżuchwowe, 25% ślinianki przyuszne, 5% ślinianki podjęzykowe, ślina składa się w 99,5% z wody, w jej skład wchodzą jony sodu, potasu, chloru i jodu, człowiek w ciągu doby wydziela od 1 do 1,5 l śliny, zwilża ona pokarm, ułatwia połykanie i trawienie, pełni funkcje ochronne w jamie ustnej, odpowiada za odbieranie wrażeń smakowych, spłukuje powierzchnię błon śluzowych

Ściana przewodu pokarmowego

• począwszy od przełyku aż do odbytnicy, ma charakterystyczną, 4-warstwową budowę i składa się z błony śluzowej (zawierającej nabłonek, blaszkę właściwą błony śluzowej i blaszkę mięśniową błony śluzowej), błony podśluzowej, błony mięśniowej (zawierającej dwie lub trzy warstwy komórek mięśniowych), błony surowiczej lub przydanki

Przełyk

• przewód o długości około 25cm, łączy gardło z żołądkiem, ściana zbudowana z błony mięśniowej, śluzówki, właściwej błony śluzowej, przydanki (w części nadprzeponowej) i otrzewnej (w części podprzeponowej)

• silnie rozwinięta błona śluzowa i podśluzowa, która tworzy podłużne fałdy (na przekroju poprzecznym - gwiazdkowate rozgałęzienia), błonę śluzową pokrywa nabłonek wielowarstwowy płaski nierogowaciejący składający się z 20-25 pokładów komórek długości 300 mikrometrów warstwa podstawowa nabłonka jest utworzona z niedużych komórek walcowatych charakteryzujących się bardzo licznymi podziałami mitotycznymi, które zawierają dużo rybosomów i polisomów, słabo rozwinięty aparat Golgiego, są połączone desmosomami punktowymi

• blaszka właściwa błony śluzowej zbudowana jest z tkanki łącznej wiotkiej mającej niewiele komórek, posiada liczne wypustki (brodawki), oprócz rzadkich skupisk grudek chłonnych występują skupiska gruczołów - pierwsze (w górnej części przełyku między chrząstką pierścieniowatą a piątą chrząstką tchawicy o budowie cewkowatej, tak jak gruczoły dna żołądka) i drugie (leży na ujściu przełyku do żołądka, gruczoły cewkowo - pęcherzykowe, wydzielana bardzo duża ilość śluzu)

• blaszka mięśniowa błony śluzowej znajduje się pod właściwą błoną śluzową, zawiera kilka warstw miocytów gładkich, które przebiegają okrężnie i skośnie

• błona podśluzowa zbudowana z tkanki łącznej właściwej wiotkiej z licznymi włóknami kolagenowymi i sprężystymi, zawiera naczynia tętnicze i żylne, nerwy i gruczoły przełykowe

• błona mięśniowa dobrze rozwinięta, zbudowana z włókien mięśniowych poprzecznie prążkowanych i gładkich, składa się z wewnętrznej warstwy okrężnej i zewnętrznej podłużnej, w górnej i dolnej części przełyku wytwarza zwieracze; w górnej części w ¼ przełyku występuje wyłącznie tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana (zależna od woli), w drugiej ¼ mięśniówki komórki poprzecznie prążkowane i mięśni gładkich (mieszane), w całej dolnej części wyłącznie mięśnie gładkie

• warstwa zewnętrzna w nadprzeponowej części - przydanka (w podprzeponowej otrzewna), tkanka łączna właściwa, łączy przełyk z otoczeniem, w ścianie przełyku gruczoły śluzowe, które w górnym i środkowym odcinku mieszczą się w warstwie podśluzowej, a w dolnym odcinku w warstwie śluzowej

Żołądek

• gromadzą się w nim okresowo płyny i substancje potrzebne do życia, produkcja i wydzielanie kwasu solnego i pepsyny, inicjując wstępne fazy trawienia, wytwarzanie czynnika wiążącego witaminę B12 (niezbędną do dojrzewania erytrocytów), zawiera komórki endokrynowe (między innymi wydzielające gastrynę i serotoninę)

• narząd workowaty składający się z trzonu, dna, części wpustowej i odźwiernikowej, ściana żołądka składa się z błony śluzowej, podśluzowej, mięśniowej i surowiczej

• śluzówka żołądka charakteryzuje się dużą ilością fałdów wysokich układających się równolegle do krzywizny większej i mniejszej żołądka, które będą zanikać w momencie wypełniania żołądka treścią pokarmową (żołądek rozszerza się pod wpływem pokarmu), śluzówka tworzy na powierzchni liczne pólka żołądkowe o powierzchni 2-6 mm², w części środkowej zawierają dołki żołądkowe w liczbie około 4 mln, do jednego dołka uchodzi 3 - 7 gruczołów właściwych, ogólna powierzchnia błony śluzowej wynosi 800 cm² o grubości 0,3 - 1,5 mm; najcieńsza jest przy wpuście i przy odźwierniku

• powierzchnię błony śluzowej pokrywa wysoki nabłonek walcowaty (od 20 do 30 mikrometrów) - typ nabłonka zwartego (typ złącza zwartego), wyposażony jest w mikrokosmki, komórki przylegają bardzo ściśle, jądra położone w okolicy błony podstawnej, otoczone niedużą ilością siateczki śródplazmatycznej szorstkiej, która ku górze przechodzi w gładką, i następnie w aparat Golgiego, część szczytową stanowią liczne pęcherzyki i wakuole

• 3 typy gruczołów błony śluzowej - żołądkowe właściwe, wpustowe, odźwiernikowe

• gruczoły znajdują się w blaszce właściwej błony śluzowej, otoczone tkanką łączną właściwą luźną zawierającą nieliczne włókna siateczkowe i kolagenowe oraz fibroblasty układające się dookoła gruczołów, pojedyncze nerwy i naczynia krwionośne, pojedyncze limfocyty i miocyty

• gruczoły żołądkowe właściwe - ok. 30 mln, zajmują 70% błony śluzowej trzonu i dna żołądka, gruczoły cewkowe proste, na powierzchni na szczycie są zawsze rozwidlone, długości do 1,5mm, składają się z dna (dotyka do blaszki mięśniowej błony śluzowej), szyjki, cieśni i ujścia, szyjka jest bardzo krótka, zwężona i uchodzi do dołka żołądkowego, z drugiej strony przedłuża się w trzon i ślepe dno, ścianę tego gruczołu budują komórki główne, okładzinowe, śluzowe ujścia i szyjki, endokrynowe i macierzyste.

• komórki główne - najliczniejsze komórki, znajdują się w szyjce, w dnie gruczołów żołądkowych właściwych, charakteryzują się zasadochłonną cytoplazmą, dobrze rozwiniętą siateczką śródplazmatyczną szorstką, owalnymi jądrami, mitochondria mają budowę grzebieniastą, w części szczytowej komórek leżą jasne wakuole (pęcherzyki wydzielnicze) określane jako ziarna zymogenu, typowe komórki wyścielające, wydzielają białko pepsynowe (pepsynogen) oraz niewielką ilość lipazy, u niemowląt wydzielają podpuszczkę (chymozynę ścinającą mleko), która ma zdolność ścinania białka, są 4 typy komórek wydzielających pepsynogen - 2 z nich występują w gruczołach właściwych (komórki główne i szyjki, wytwarzają pepsynogen I i II typu) oraz 2 dalsze usytuowane w gruczołach odźwiernikowych i w gruczołach dwunastnicy (wydzielające tylko pepsynogen II typu), wydzielanie pepsynogenu pobudzane jest przez gastrynę i histaminę.

• komórki okładzinowe - rozmieszczone w nabłonku wyściełającym warstwę właściwą błony śluzowej żołądka i gruczołach właściwych górnej części szyjki, duże komórki piramidalne z wyraźną barwiącą się kwasowo cytoplazmą, na ich powierzchni głębokie wpuklenia, dające na zewnątrz liczne wypustki cytoplazmatyczne (przypominają mikrokosmki), wydzielają HCl.

• komórki śluzowe ujścia i szyjki - syntetyzują i wydzielają śluz, wysokie walcowate, posiadają owalne jądro, odcinek ponadjądrowy zajmuje dobrze rozwinięty aparat Golgiego, otoczone bogatą siateczką sródplazmatyczną szorstką, wydłużone mitochondria z grzebieniami, wydzielają śluz obojętny ujścia (wyściela żołądek i działa przeciwko drażniącemu HCl) i kwaśny szyjki

• komórki endokrynowe - zależnie od miejsca występowania mają różne nazwy, w żołądku - gastroendokrynowe, w jelitach - enteroendokrynowe, w przewodzie pokarmowym występują w nabłonku pokrywającym fałdy żołądka, krypty jelita cienkiego, grubego, w wyrostku robaczkowym i odbytnicy, występują w ilości 3x10⁹, dzielą się na komórki typu zamkniętego (swoimi powierzchniami nie kontaktują się ze światłem przewodu pokarmowego) i otwartego (na swojej wolnej powierzchni mają rąbek szczotkowy - wysokie mikrokosmki), w żołądku występują w formie owalnej, podstawa komórek szersza niż szczyt, lekko pofałdowana, jądra pęcherzykowe, leżące w środku komórki, cytoplazma jasna, mitochondria bardzo drobne

• w zależności od wydzielanych hormonów i wielkości pęcherzyków wydzielniczych wyróżnia się około 12 rodzajów komórek (S - wydzielające sekretynę, G - gastrynę, CCK - cholecystokininę, D - somatostatynę), hormony te regulują czynności wydzielnicze, wchłanianie pokarmu oraz ruch układu pokarmowego w czasie trawienia

• komórki niezróżnicowane, czyli macierzyste, znajdują się w cewkach w obrębie cieśni i dołków żołądkowych, mają dużą objętość jądra i jąderka w stosunku do cytoplazmy, dzielą się intensywnie, wędrują na powierzchnię śluzówki, zastępują stare i uszkodzone komórki (w ciągu 3-5 dni cała powierzchnia komórek jest wymieniana na nowe)

• gruczoły błony śluzowej żołądka wydzielają płyn - sok żołądkowy, który zawiera enzymy trawienne, jego pH około 1, duże stężenie HCl - powstanie dużej ilości enzymów trawiennych może powodować uszkodzenie nabłonka i głębszych warstw ściany żołądka prowadząc do powstania owrzodzeń żołądka i dwunastnicy

---