Wnętrze Zamku Królewskiego- program ideowy
Prawne zasady ustrojowe i parlamentarny system sprawowania władzy znalazły swoje odbicie także w rozplanowaniu i sposobie użytkowania jego pomieszczeń. W dekoracji pokoi królewskich zawarty był program zapewne jednolity ideowo, obejmujący swym ciągiem cały apartament od Sieni Wielkiej do Kaplicy Królewskiej. Można odczytać tylko niektóre treści.
Spośród artystów pracujących dla Zamku można wymienić malarza Tomasza Dolabelli, oraz Wojciecha Borzykowskiego, który dekorował pokoje i malował portret królewicza Władysława.
Pokój Marmurowy
Pokój marmurowy był wyrazem dynastycznych aspiracji Wazów. Został wzniesiony z inicjatywy Władysława IV w latach 1640-43. Jego projektantem został Jan Baptysta Gisleni. Na wystrój składały się plafonowe malowidła historyczne nieznanego malarza, ukazujące sukcesy militarne i dyplomatyczne Władysława IV. Pokój nawiązywał do wnętrz włoskich a zwłaszcza francuskich epoki Ludwika XIII. Zawarty w nim program ideowy nawiązywał jednak do polskiej kultury, tradycji i historii. Umieszczenie takiego programu na Zamku uważanym za gmach publiczny było jedną z prób jaką Wazowie podejmowali dla zapewnienia sobie dziedzicznego tronu. Zespół malowideł dopełnia dwadzieścia dwa portrety przodków Władysława IV. Ukazywały one cztery pokolenia Jagiellonów (dziadkami Władysława po mieczu byli Jan III Waza, król Szwecji i Katarzyna, córka Zygmunta Starego), Wazów i spokrewnionych z nimi Habsburgów. Serię tych wizerunków nazywanych dawniej Jagiellońską familią, rozpoczynały przedstawienia królowej Jadwigi i Władysława Jagiełły, a zmykały portret syna Władysława IV i Cecylii Renaty.
W zamyśle Pokój Marmurowy miał być sanktuarium poświęconym dynastii Jagiellonów, której Wazowie czuli się spadkobiercami. W Pokoju znajdowały się również kartusze z herbami Wazów (snopek), Polski, Litwy, Szwecji i Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, którego od 1610 roku Władysław był carem-elektem. Herby te miały ukazywać chwałę, jaką przysporzyła Rzeczypospolitej dynastia Wazów.
Ciekawej wymowy nabierał umieszczony w Pokoju portret królewicza Zygmunta Kazimierza. Mimo że w tym czasie tron Polski był elekcyjny, wazowie mieli nadzieję że kolejnym królem zostanie syn Władysława IV. Zadanie to miało ułatwić przekonanie że Wazowie są dynastią rodzimą, wywodzącą się z Jagiellonów.
Pokój Marmurowy znajdował się w zespole paradnych pokoi królewskich co miało znaczenie dla przekazywanego programu.
Pokój Audiencyjny
Najbardziej charakterystycznym elementem jest tutaj umieszczony na stropie plafon Tomasza Dolabelli, który ukazuje koronację Zygmunta III. Temat koronacji aktualnie panującego władcy podjęto po raz pierwszy w polskim malarstwie monumentalnym. Miał on na celu ukazać każdemu, który dostąpił zaszczytu audiencji u króla, że stoi przed pomazańcem bożym. Obraz ten wskazywał na sakralne źródła władzy - nawet u elekcyjnego władcy. W pokoju znajdował się również portret konny Zygmunta III na tle zdobytego Smoleńska (pędzla Dolabelli'ego), który wypełniał nastawę marmurowego kominka. Te dwa przedstawienia składały się na jednoznaczny wątek treściowy, pierwotnie zapewne bogatszy . celem tego wątku była gloryfikacja władcy. Dzieła sztuki miały za zadanie przemycić opinię iż wola króla z natury jest ponad prawem a tym samym usprawiedliwić jego dążenia do dziedzicznego tronu. Kłóciło się to w znacznym stopniu z republikańską doktryną ustrojową Rzeczypospolitej.
Opinii szlacheckiej schlebiał zaś program treściowy zrealizowany w salach sejmowych
Izba Poselska
Zdobiły ją modelowane w stiuku panneau złożone z różnych elementów uzbrojenia rycerskiego i oznak godności wojskowych. Na ścianie głównej przy której znajdowało się podium dla deputacji do spisywania praw i konstytucji i gdzie był fotel marszałka sejmowego umieszczono stiukową imitację rozpostartej draperii. Podtrzymywał ją szponami orzeł a wieńczyły dwa pęki liści palmowych i dębowych. Nad drzwiami w dłuższych ścianach umieszczone były dwie mapy Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Izba Senatorska
Najbardziej charakterystyczne treści znajdowały się na ścianie tronowej. Ze stiuku wykonano baldachim nad tronem, ukształtowany w formie wzorzystej draperii z rozpostartym nad niej orłem polskim, na którego piersiach umieszczono herb Sobieskich - Janinę. Supraporty nad drzwiami po bokach tronu wypełniały dwa kartusze z godłami Polski i Litwy, ujęte bogatą dekoracją złożoną z ornamentów zwijanych i owoców oraz wzbogaconych postaciami dmących w puzon fam. Herb Janiny znajduje się także na tarczy trzymanej przez jeźdźca litewskiej Pogoni. Oba kartusze wieńczyła korona królewska i mitra wielkoksiążęca Poniżej stropu salę obiegały festony z liści, owoców i kwiatów.
Program sal sejmowych został zainspirowany przez Jana III Sobieskiego. Miał on także źródła w artystycznych i historiozoficznych prądach epoki baroku, których wyrazem był pogląd o pochodzeniu szlachty od starożytnych Rzymian. Powszechne było przekonanie o odrodzeniu się w szlachcie cnót starożytnych czego wyrazem miała być Rzeczypospolita. W sztuce prąd ten charakteryzował się antykizowaniem formy i treści.
Właśnie antykizujące tendencje składały się na program ideowy sal sejmowych. Panoplia w Izbie Poselskiej podkreślała funkcję Sali w której obradowali przedstawiciele szlachty (stan rycerski). Według symboliki zaczerpniętej ze starożytności panoplia oznaczała także trofea wojenne, zdobyczną broń. Również draperie rozpięte w obu izbach odnosiły się do starożytności - wyobrażały rzymski płaszcz - paludament, który przysługiwał cezarom najwyższym wodzom (cezar- purpurowy, wódz- biały). W Izbie Poselskiej paludament rozpięty był nad siedziskiem marszałka - pierwszego w rządzie, więc od razu nasuwają się skojarzenia z wodzem. Orzeł podtrzymujący draperie symbolizuje natomiast upostaciowienie władzy i siły. Pęki liści palmowych rozmieszczonych wśród panopliów to honor i męstwo, cnoty które przypisywano szlachcie, a tym samym jej przedstawicielom w Izbie. Laur i palma to atrybuty Victorii. Wnętrze pomieszczenia zostało zainscenizowane jako antyczny obóz wojskowy, przystosowany do tzw. małego triumfu co symbolizowała panoplia, gałązki palmy i laurowe oraz paludament. Również amfiteatralne ustawienie ław poselskich ( po raz pierwszy w Polskim Sejmie) nawiązywało do antyku.
Program Izby senatorskiej odwołując się do antyku bardziej akcentował aktualną strukturę państwa i ujawniał aspiracje dynastyczne Sobieskiego. Elementem starożytnym był paludament. Rozpostarty na zapleczu baldachimu heraldyczny orzeł z herbem Sobieskich na piersiach uosabiał jednego władcę Rzeczypospolitej- króla polskiego. Umieszczone po bokach tronu kartusze w supraportach z herbami Polski i Litwy oznaczały dwa połączone kraje. Festony oraz pąki owoców symbolizują obfitość plonów, tarze herbowe Janiny sugerują że obfitość tę zawdzięcza Polska i Litwa rządom Jana III Sobieskiego. Tarcza jest także symbolem opieki.
W dekoracji sal sejmowych wyróżnia się dwa wątki ideologiczne
1. historyczno-polityczny - gloryfikacja Rzeczypospolitej i stanu rycerskiego
2. moralno-dydaktyczny - przypominał posłom o cnotach
Pokój Audiencyjny został zniszczony podczas najazdu szwedzkiego w 1656 roku. W czasach Sobieskiego zyskał nowy wystrój, którego ważnym elementem było 10 tkanin. Znajdował się tu także baldachim n z herbami. Były to zapewne herby wazowskie a baldachim pochodził z dawnego wyposażenia. Sobieski, który nie posiadał żadnych praw do posługiwania się herbami wazów, zapewne pragnął zasugerować ciągłość na tronie polskim. Na obiciach ściennych znajdowały się wizerunki cesarzy rzymskich (prawdopodobnie wzorowane na monetach starożytnych). Zadaniem tego programu było ukazanie cnót Sobieskiego, które upodabniały go do rzymskiego imperatora.
Prawdopodobne jest, iż nad kominkiem (gdzie dawniej znajdował się portret konny Zygmunta III) wisiał portret konny Jana III pędzla Jerzego Eleutera Siemiginowskiego. Tego typu portrety były nieodłącznym elementem Sali audiencyjnej w barokowych rezydencjach włoskich francuskich.
Za Augusta II podjęto przebudowę Izby Senatorskiej na podstawie projektu Zachariasza Longuelune'a (1721-23). Podstawowym elementem przedsięwzięcia był posąg Augusta II. Król został przedstawiony w zbroi, kapie koronacyjnej, koronie i z regimentem (oznaka najwyższego wodza). Jest to więc ujęcie bardzo zbliżone do posągu Zygmunta II na kolumnie przed zamkiem, oznaczała dwoistość władzy). Na obu dłuższych ścianach projektowano serię 8 popiersi rzymskich cesarzy, które prawdopodobnie tworzyły swoistą genealogię Augusta II. W wystroju znalazły się tez godła Polski i Litwy, herby województw, emblematy dygnitarskie obojga narodów i marmurowa mapa Rzeczypospolitej. Sali miał się również wspaniały, ołtarzowy tron, któremu jednak sprzeciwiała się szlachta, gdyż forma tronu zanadto wywyższała władcę. Myślą przewodnią Sali senatorskiej była apoteoza króla-herosa, która w polskiej rzeczywistości była odczytywana jako absolutystyczne aspiracje. Było to powodem spięć ze szlachtą, dlatego większość założeń nie zostało zrealizowanych.
W latach 1762-64 przebudowano także Salę Poselską. Rada Senatu przyjęła bowiem ustawę, aby w izbie zbudować galerię dla publiczności. Przebudowę tą zlecono Jakubowi Fontanie. Galerię dla publiczności obiegała ażurowa balustrada, do której zostały przymocowane kartusze z herbami ziem i województw Rzeczypospolitej. Na balustradzie ustawiono 14 rzeźbionych w drewnie i malowanych drzew palmowych. W tym wypadku z pewnością nadano im głębokiego znaczenia. Palma jest symbolem honoru i męstwa. Palma symbolizowała więc wartości które przysługiwały szlachcie i jej reprezentantom. Na stropie i ścianach namalowano panoplię. Warto zwrócić uwagę, że wyraz ideowy Sali nawiązywał do treści jakie nadano Izbie Poselskiej za Jana III.
1