Preludium do Kurska
W grudniu 1942 sytuacja wojsk "Osi" na froncie wschodnim, a szczególnie w południowej jego części, wyglądała bardzo niekorzystnie. 6 armia, zamknięta w Stalingradzie prawie zupełnie nie liczyła się jako siła bojowa, a desperackie wysiłki GO "Hoth" mające na celu jej uwolnienie miały niewielkie szansę powodzenia.
Zajmijmy się teraz pozostałymi siłami Grupy Armii "Don". Nad Czirem stacjonował XLVIII Korpus Pancerny w składzie 11 Dywizja Pancerna (gen. Balck), 336 Dywizja Piechoty oraz 7 Dywizjon Lotnictwa. Dalej na północ znajdowały się pozycje GO "Hollidt" w składzie 22 Dywizji Pancernej (płk Rodt), 62 i 294 Dywizji Piechoty oraz rumuńska 1 Dywizja Pancerna i resztka kilku rumuńskich dywizji piechoty. Od miejscowości Bokowska do rejonu Woroneża ciągnęły się rejony obsadzone przez oddziały rumuńskie, włoskie i węgierskie. Były to wojska słabo wyszkolone, jeszcze gorzej wyposażone, a o morale nie wspominam (szczególnie Włosi).
Takie rozlokowanie sił nie mogło ujść uwadze Rosjan, którzy wykorzystali je kilka tygodni wcześniej (przy operacji okrążania 6 Armii). Na naddońskich przyczółkach skoncentrowali 1 Armię Gwardyjską (gen. Kuzniecow), 3 Armię Gwardyjską (gen. Leluszenko) i 6 Armię (gen. Charitonow) należące do Frontu Woroneskiego (gen. Golikow). Wsparcie powietrzne zapewniała 2 Armia Lotnicza.
Uderzenie, któremu nadano kryptonim "Saturn" miało rozpocząć się już na początku grudnia, lecz zostało odroczone ze względu na niemiecką ofensywę de blokującą w rejonie Kotielnikowa. Atak rozpoczyna się wreszcie 16 grudnia przy pełnym zaskoczeniu przeciwnika.
Już po południu 8 Armia włoska (gen. Gariboldi) jest w rozsypce. Rosjanie przebijają się z łatwością przez włoskie linie, lecz fatalne warunki atmosferyczne powodują, iż czołówki XVII Korpus Pancerny docierają do bardzo ważnej linii kolejowej Woroneż- Rostów dopiero 23 grudnia.
Jednocześnie oddziały XXIV i XXV Korpusu Pancernego zdobywają Tacynską i Morozowsk, dwa bardzo ważne dla zaopatrzenia Stalingradu lotniska. Następnego dnia radziecki XVIII Korpus Pancerny zajmuje Millerowo, ważny węzeł komunikacyjny i lotnisko. Wtedy Niemcy powoli otrząsają się z pierwszego szoku po doznanej klęsce. W rejonie miejscowości Miełowoje zgrupowany został pospiesznie XXIV Korpus Pancerny (gen. Eibl) złożony z 27 Dywizji Pancernej, części 385 Dywizji Piechoty i kilku włoskich jednostek. Ma on za zadanie odbić Millerowo.
Znad rzeki Myszkowa do GO "Hollidt" ściągnięta została 6 Dywizja Pancerna (gen. Raus). Wszystkie te jednostki niespodziewanie atakują prących wciąż do przodu Rosjan i odbijają stracone uprzednio bazy.
Pod koniec grudnia linia frontu stabilizuje się na kilka dni. Wobec niemożności przebicia się do Rostowa od północy 12 stycznia radzieckie 3 Armii Pancernej (gen. Rybałko), 40 Armii (gen. Moskalenko) i samodzielny XVIII Korpus Armijny oraz 6 Armią z Frontu Południowo- Zachodniego (gen. Watutin) atakują węgierską 2 Armią (gen. Jany). Celem operacji jest dotarcie do Dniepru i zamknięcie całych Grup Armii B i "Don" w gigantycznym kotle. Tu również Rosjanie nie napotykają większego oporu i nacierają na zachód. 17 stycznia na zachód od Donu okrążone zostają XXIV Korpus Pancerny oraz resztki włoskiego korpusu alpejskiego.
Tylko 27 Dywizja Pancerna wydostaje się z kotła, lecz ponosi przy tym tak duże straty, iż zostaje rozformowana. 25 stycznia niemiecka 2 Armia (gen. Salmuth) pod naciskiem radzieckich 40 i 69 (gen. Czerniachowski) armii opuszcza Woroneż. Następnego dnia część jej sił (VII i XIII Korpus Armijny- dowódcy gen. Hell i gen. Straube) zostaje w ciężkich walkach okrążona pod Kasternoje.
Teraz widać, że Rosjanie stali się pojętnymi uczniami Niemców w dziedzinie szeroko zakrojonych działań wojsk pancernych. Dysponując dużymi odwodami mogą oni pozwolić sobie na ataki całymi korpusami i armiami pancernymi. 28 stycznia po 500 kilometrowym marszu z Kaukazu przybywa do Rostowa 1 Armia Pancerna (gen. Mackensen). Dzięki temu Niemcom udaje się zabezpieczyć rejon Rostowa i wesprzeć mocno naciskaną między Donem a Miusem GO "Hollidt". W tych dniach czołówki radzieckie wychodzą nad Doniec, a Rosjanie zdobywają Kursk i Biełgorod. 14 lutego Hitler wydaje rozkaz połączenia Grupa Armii "Don" i B w Grupie Armii "Południe" i oddania ich pod dowództwo feldmarszałka Mansteina. Pierwszego dnia po jej utworzeniu, grupa ta musi opuścić Rostów i Woroszyłowograd (Ługańsk).
Następnego dnia po ciężkich walkach resztki VII i XIII Korpus Armijny docierają do linii niemieckich po przedarciu się przez szyki radzieckiej 40 Armii. 16 lutego ściągnięty dopiero z Francji II Korpus Pancerny SS (Obergruppenfuehrer-SS Hausser) opuszcza w ostatniej chwili Charków. Dzieje się to wbrew rozkazowi Hitlera nakazującemu bronić miasta do ostatniego żołnierza. Wtedy los niemieckiego frontu wydaje się przypieczętowany, gdyż Rosjanie stoją w odległości 60 km od Dniepru, a ich plan jest bardzo bliski sukcesu.
21 lutego Hitler mianuje gen. Guderiana generalnym inspektorem wojsk pancernych, a następnego dnia, przy całkowitym zaskoczeniu przeciwnika Manstein rozpoczyna swoją wielką kontrofensywę. Dzięki niespodziewanemu uderzeniu za liniami radzieckimi zapanował chaos. W kilka dni zostały rozbite 6 Armia i GO Popowa. 28 lutego oddziały 4 Armia Pancerna wychodzą nad Doniec, tym samym wybijając w radzieckim froncie dziurę o szerokości 200 km .
Teraz, na otwartym terenie dwanaście niemieckich dywizji pancernych dowodzi, ile są warte. 2 marca 1 Armia Pancerna zdobywa Sławiańsk i Bogorodiczno, a 4 Armia Pancerna tworzy przyczółek na Dońcu pod Bałakleją. Następnym krokiem był koncentryczny atak z trzech stron na Charków, broniony przez 4 Armie Pancerną (gen. Rybałko) i 69 Armie (gen. Kazakow). Zaciekłe walki trwają dziesięć dni, aż do prawie całkowitego rozbicia wojsk radzieckich.
Wreszcie, równo miesiąc po jego opuszczeniu II Korpus Pancerny SS ponownie wkracza do Charkowa. Manstein musi się teraz spieszyć z ofensywą, gdyż roztopy niedługo przerwą wszelkie działania, tak jak to miał miejsce w 1942. 18 marca XLVIII Korpus Pancerny (gen. Knobelsdorff) likwiduje znajdujące się jeszcze na południe od Charkowa resztki radzieckiej 3 Armii Pancernej. Tego samego dnia 4 Armia Pancerna wspierana przez II Korpus Pancerny SS i pułki lotnicze 4 Floty Powietrznej (gen. Richthofen) przystępuje do koncentrycznego natarcia na Biełgorod i zdobywa miasto mimo niezwykle zaciekłego oporu radzieckiej 69 Armii. Po kilku dniach roztopy wiosenne przerywają wszelkie działania.
W wyniku kontrofensywy Mansteina rozbite zostają cztery radzieckie armie mające w składzie siedem korpusów pancernych i dwa korpusy kawalerii, czyli ogółem 52 związki taktyczne. Radziecki plan okazał się niedopracowany, a jego jedynym sukcesem był zdobycie Rostowa. Ogólnie mówiąc, Rosjanie znów utracili inicjatywę strategiczną na rzecz Niemców, a niebezpieczny występ frontu w kierunku Dniepru został zlikwidowany.
Oceniając Niemców należy wyróżnić feldmarszałek Mansteina, gdyż bez niego wszystko mogłoby skończyć się o wiele gorzej dla Niemców. W pełni wykazały swoje możliwości również niemieckie dywizje pancerne mimo, że ogółem w czasie tej bitwy Niemcy posiadali mniej czołgów od Rosjan.
Było to ostatnie niemieckie zwycięstwo na skalę strategiczną na froncie wschodnim. Rosjanie natomiast popełnili kilka dużych błędów między innymi pozostawienie bardzo słabej osłony nad Dońcem, co zostało bezlitośnie wykorzystane przez Niemców oraz zbytnie rozproszenie wojsk pancernych w czasie natarcia na Dniepr. Gdyby 3 i 4 Armia Pancerna działały razem, Rosjanie ponieśliby dużo mniejsze straty, a może nawet utrzymaliby się na dotychczasowych pozycjach. Ogólnie mówiąc, bitwa ta jest przykładem bezlitosnego wykorzystania błędów przeciwnika.