WYŻSZA SZKOŁA HUMANISTYCZNO-EKONOMICZNA W ŁODZI

Naturaliści uważali, że rozwój człowieka wyznaczony jest przez jego naturę i odziedziczone właściwości indywidualne. Rozwój ten przebiega według ściśle określonych faz, które następują po sobie w sposób konieczny i niezmienny. Krytycznie odnosili się do tzw. „urabiania od zewnątrz” czyli podług jakichkolwiek wzorów. Stworzyli pogląd, że natura dziecka jest z gruntu dobra a jego indywidualność przedstawia najwyższą wartość, natomiast wychowanie i kultura są narzucone i wypaczają umysł dziecka i wrodzone zdolności.

Naturalistyczna koncepcja wychowania zwana też biopsychologiczną, natywistyczną lub pajdocentryczną przedstawia wychowanie jako pochodną od naturalnego psychofizycznego rozwoju, co więcej utożsamia oba te procesy. Wychowanie jest więc analogiczne do innych zjawisk przyrodniczych, ma dążyć do zachowania u dziecka dobra wrodzonego a tym samym pozostawiać mu swobodę w działaniu. To właśnie natura dziecka, jego indywidualność, zainteresowania i zdolności wyznaczają cele wychowania. Wychowanie nie powinno przygotowywać z góry do postawionych zadań życiowych, ani zmierzać ku określonym ideałom, ale powinno być naturalnym procesem życiowym.

Zadaniem wychowawcy - nie będącego przewodnikiem w wychowaniu, a tylko obserwatorem, opiekunem - jest podporządkowanie się procesom rozwoju dziecka “od wewnątrz” i troska o to, aby uczeń jak najmniejszym wysiłkiem, w sposób jak najwygodniejszy, osiągnął najlepsze wyniki nauczania.

W pedagogice naturalistyczno-liberalnej wyróżniamy następujące kierunki:

• pedagogika psychobiologiczna

• pragmatyzm pedagogiczny

• psychobehawioryzm pedagogiczny

• kierunek terapeutyczny

• personalizm pedagogiczny

• pedagogika wspólnoty życia

• pedagogika egzystencjalistyczna

Pedagogika psychobiologiczna

Przedstawicielami kierunku byli:

Herbert Spencer

Ellen Key

Granville Stanley Hall

Ellen Key (1849-1926) - z pochodzenia Szwedka. Walczyła o równouprawnienie kobiet, nowe wychowanie, pokój i postęp społeczny. Domagała się przeobrażenia stosunków społecznych tak, aby każdy człowiek mógł żyć pełnym życiem i wszechstronnie rozwijać swoje zdolności. W założeniu Ellen Key wyzwolenie kobiety nie polegało na zrównaniu kobiet z mężczyznami w warunkach pracy, tak jak jest to przyjmowane w dzisiejszych czasach, ale tak, by kobieta mogła żyć zgodnie ze swoją naturą i przeznaczeniem czyli stać się matką i wychowanką własnych dzieci. Swoje role jako matka i/lub żona powinna osiągać dobrowolnie i niezależnie.

Według Ellen Key wychowanie jest rozwijaniem indywidualnej natury dziecka. Indywidualność stanowiła dla niej najwyższą wartość, dlatego twierdziła, iż szczególnie zgubne jest wychowanie zbiorowe, szkodzące rozwojowi indywidualności poszczególnych jednostek.

Ellen Key była zwolenniczką wychowania dziecka w domu rodzinnym. Dzieci i rodziców mają obowiązywać równe prawa i wspólna praca. Między członkami rodziny powinna panować atmosfera szczerości i zaufania. Na dziecko nie powinno się działać nakazami, upomnieniami, groźbą, ale powagą, uczciwością i przykładem, okazaniem mu całkowitego zaufania.

Ellen Key domagała się szkoły, która umożliwiałaby dzieciom samodzielną pracę i odkrywanie w nich indywidualnych zdolności a wśród dzieci przeciętnych stosowała taką metodę nauczania, która umożliwiałaby rozwijanie ich duchowej odrębności. Szkoła przyszłości powinna dawać wykształcenie ogólne, ale różne dla każdej jednostki. Powinna przygotowywać młodzież do samokształcenia. Celem takiej szkoły jak również rodziny i społeczeństwa powinno być pielęgnowanie tych indywidualności. Głównym zadaniem wychowawcy powinno być pozostawienie dziecku całkowitej swobody, ale tak aby nie naruszała ona swobody i praw innych ludzi. Key w swoim dziele „Stulecie dziecka” pisała:

”Czyż nie czas nareszcie zrozumieć tej wskazówki natury, że największa tajemnica wychowania polega na tym, żeby nie wychowywać”.

Potępiała szkołę, w której realizowany jest program ogólnego nauczania a grupową zabawę i pracę określała mianem hodowli słabych dyletantów i uległych członków społeczeństwa, natomiast wychowanie religijne hoduje klerykalizm.

Pragmatyzm pedagogiczny

Przedstawicielami kierunku byli:

William James

Edward Claparede

Edward Claparede (1893-1940) - wybitny psycholog szwajcarski. Uważał, że za pomocą 3 dyscyplin tj. fizjologii, psychologii i pedagogiki można zrozumieć prawa rządzące rozwojem człowieka i ustalić odpowiednie metody wychowawcze.

E. Claparede bardzo wysoko cenił zabawę. „Dla dziecka zabawa jest pracą, dobrem, obowiązkiem, ideałem życia. Jest to jedyna atmosfera, w której może ono psychicznie oddychać, a zatem i działać”.

Twierdził, że zabawa:

• rozwija w dziecku procesy psychiczne takie jak: spostrzeżenia, uwaga, pamięć, myślenie,

• spełnia rolę kompensacyjną tzn. dziecko bawiąc się znajduje w wymyślonych treściach i odtwarzanych rolach zaspokojenie potrzeb działania i tworzenia,

• zastępuje dziecku formy działalności charakterystyczne dla młodzieży starszej i ludzi dorosłych (nauka i praca).

E. Claparede dostrzegł wśród różnego rodzaju zabaw te, które wymagają od dziecka szczególnego wysiłku myślowego, czyli zabawy intelektualne, zwane obecnie zabawami dydaktycznymi. E. Claperde nazwał je zabawami umysłowymi i zaliczył do tzw. zabaw psychologicznych. „Zabawy umysłowe to te, które opierają się na: porównywaniu lub rozpoznawaniu (loteryjka, domino), kojarzeniu na podstawie współdźwięku (dobieranie rymów), rozumowaniu (szachy), domyślności lub pomysłowości (zagadki, rebusy, szarady itd.), wyobraźni twórczej (zmyślanie opowiadań, rysunki)”.

W pedagogice funkcjonalnej, którą właśnie reprezentuje Claparede punktem wyjścia działań wychowawczych jest aktualność dziecka i jego dążenie do czynu. Dlatego też głównym zadaniem każdej placówki oświatowej (przedszkola, szkoły) powinno być pobudzanie tej czynności „na miarę” możliwości i sił dziecka.

Uzasadniał potrzebę wprowadzenia zabawy do nauki szkolnej, twierdząc, że może ona stanowić podstawę wychowania i nauczania, łagodzić wysiłek dziecka związany z trudnymi obowiązkami szkolnymi. „Wtedy tylko wysiłek będzie skuteczny, gdy będzie wywołany pozorem zabawy, wtedy też da podmiotowi zadowolenie”.

Claparede wyodrębnił dwa główne okresy w procesie rozwoju człowieka:

• Do lat 12 - dziecko interesuje się swoim najbliższym otoczeniem. W okresie tym Claparede szczegółowo omówił drugi i trzeci rok życia dziecka, w którym to dziecko kształci mowę, gromadzi doświadczenia językowe, powtarza i zmienia wyrazy. W wieku od trzech do siedmiu lat rozwijają się u dziecka zainteresowania a to wyraża się poprzez liczne pytania ze strony dziecka. Dotyczą one przyczyny, cech, użyteczności rzeczy.

• Od 12 do 18 roku życia - dziecko poznaje związki łączące je z grupą społeczną i uświadamia sobie cechy osobowości.

Oprócz podstawowych funkcji zabawy (kompensacyjną i ćwiczenia przygotowawcze) Claparede dostrzegał również funkcje wtórne. Zabawa może zatem również pełnić role:

• rozrywkową,

• „łagodzącą” - tzn. może łagodzić ból fizyczny w danym momencie,

• relaksu,

• czynnika rozwoju społecznego,

• element podtrzymujący tradycję (śpiew, obchody)

Podkreślał znaczenie naśladownictwa, dzięki któremu dziecko korzysta z doświadczeń innych ludzi i wzbogaca swoje własne.

Psychobehawioryzm pedagogiczny

Przedstawicielami kierunku byli:

William Chandler Bagley

Eduard Lee Thorndike

John Broadus Watson

Kierunek terapeutyczny

Przedstawicielami kierunku byli:

psychoanaliza Zygmunt Freud

pedagogika seksualna Albert Dryjski

psychologia indywidualna Alfred Adler

psychagogika Artur Kronfeld

neopsychoanaliza Erich Fromm

Karen Horney

pedagogika integralna Ludwika Jeleńska

sugestia jako metoda wychowania Jean Marie Guyau

Zygmunt Freud (1856-1939) - ojciec psychoanalizy. Wyszedł z założenia, że życie psychiczne jest nieświadome. Tylko niewielka część zjawisk psychicznych odbywa się i przebiega w świadomości człowieka. Porównał podstawy naszego zachowania do góry lodowej.

	1 / 7 - świadomość
	6 / 7 - nieświadomość (popędy, instynkty, wstydliwe, bolesne doświadczenia.
Schemat zachowania ludzkiego według Freuda

Jądrem nieświadomej psychiki są przeważnie popędy oraz treści wyparte. Dążą one do urzeczywistnienia i próbują przeniknąć do świadomości. Freud uważał, że osobowość ludzka jest konstrukcją złożoną.

Wymieniał 3 instancje osobowościowe, pełniące funkcje regulacyjne. Działają one według odmiennej zasady:

1. id - najbardziej podstawowa i nieświadoma struktura, stanowiąca źródło energii,

2. ego - pełni funkcję kontrolną i decyzyjną,

3. superego - inaczej zasada słuszności.

Chociaż te 3 sfery są antagonistyczne ściśle ze sobą współdziałają.

Freud rozgraniczył także fazy rozwojowe:

1. faza oralna

2. faza analna

3. faza falliczna

4. faza genitalna

Freud odrzuca przekonanie o niewinności dziecięcej. Od początku życia dziecka swoje działanie ujawnia libido. Wiąże się ono z głównymi funkcjami organicznymi i jest jednocześnie natury autoerotycznej. Siła popędu seksualnego początkowo jest związana z zaspokojeniem głodu a później zwraca się do różnych sfer erogenetycznych, które są stopniowo odkrywane przez dziecko na ciele. Zetknięcie się z innymi dziećmi, członkami rodziny a także życie w środowisku społecznym sprawia, że libido dziecka zaczyna zwracać się ku innym i staje się heteroerotyzmem.

Pierwszym objawem popędu płciowego u dziecka jest kompleks Edypa (popęd do ojca lub matki) i musi być przezwyciężony by mogło ono wkroczyć na drogę normalnego rozwoju.

Pomiędzy 6 a 8 rokiem życia rozwój dziecięcej libido zostaje wstrzymany i przechodzi w okres utajony. W okresie tym w człowieku wytwarzają się takie siły psychiczne jak: wstręt, wstyd, ideały estetyczne i moralne i zahamowują kierunek popędu płciowego a główną przyczyną powstawania w/w sił jest wychowanie. Według Freuda rozwój wewnętrzny dziecka jest organicznie uwarunkowany i może odbywać się bez pomocy wychowania. Natomiast proces wychowania powinien ograniczać się do pogłębiania, oczyszczania i uwypuklania rozwoju.

W okresie dojrzewania libido odzyskuje swoja siłę a różne skłonności budzą się ponownie. Jest to tzw. proces sublimacji libido (uwznioślenia). W tym czasie pod wpływem różnych czynników pewne pierwiastki skłonności seksualnych zostają zatrzymane a libido nie dochodzi do swego całkowitego, pełnego rozwoju i powraca do faz poprzednich. Ten proces nazywa się uwstecznieniem libido czyli regresją.

Wszelkie stłumienie i wyparcie skłonności seksualnych może być przyczyną nerwic i tak np.:

• nerwica anankastyczna - występuje wtedy gdy dziecko z wewnętrznego przymusu zajmuje się myślami lub czynnościami, które go wcale nie interesują(dodaje pewne liczby, gryzienie paznokci, ustawiczne kołysanie nogami, podczas spacerowania po chodniku unika dotykania linii styku płyt chodnikowych).

• lęk neurotyczny - polega na uczuciu obawy bez odpowiadającego mu rzeczywistego zagrożenia.

Według Freuda aby pozbyć się jakichkolwiek symptomów należy przywołać do świadomości procesy nieświadome i konflikt rozwiązać przez decyzję już świadomą. To przywracanie nieświadomości do świadomości i odzyskanie równowagi wewnętrznej jest celem psychoanalizy. Psychoanaliza zaś jest w pewnym sensie identyczna z terapeutyką, z metodą leczniczą.

Erich Fromm (ur. 1900) - starał się wykazać, że natura ludzka jest wytworem historii i kultury. Podstawowymi zjawiskami psychiki są potrzeby społeczne człowieka takie jak miłość, czułość czy współczucie. Człowiek nie jest samowystarczalny i musi liczyć się z innymi ludźmi. Samotność człowieka jest wynikiem zerwania przez niego więzi społecznej i kontaktów z innymi ludźmi.

Według Fromma człowiek ma dwojaką naturę. Jako istota żyjąca ma pewne potrzeby fizjologiczne, które muszą być zaspokojone a jako istota ludzka rozumna, posiada samowiedzę i wyobraźnię. Poprzez zrozumienie psychiki ludzkiej, przeanalizowanie jej potrzeb można wychować człowieka i zbudować doskonałe społeczeństwo.

Fromm wymienia pięć podstawowych potrzeb człowieka:

• potrzeba więzi - człowiek utracił instynktowną jedność z naturą, jako istota obdarzona wyobraźnią i rozumem, stworzył on stosunki społeczne oparte na twórczej miłości, odpowiedzialności, szacunku i zrozumieniu,

• potrzeba transcendencji - potrzeba ta każe się wznosić człowiekowi ponad zwierzęcą naturę i rozwijać swoje twórcze siły,

• potrzeba zakorzenienia w świecie - człowiek pragnie czuć, że przynależy do świata i jest jego integralna częścią,

• potrzeba tożsamości osobowej - zachowanie odrębności,

• potrzeba światopoglądu - umożliwia zrozumienie świata.

Sposób zaspokajania tych potrzeb zależy od warunków społecznych. Osobowość rozwija się w zgodzie z tymi warunkami i jest zazwyczaj kompromisem pomiędzy potrzebami wewnętrznymi a zewnętrznymi wymaganiami społeczeństwa.

Karen Horney (1885-1952) - starała się usunąć błędne poglądy Freuda na psychikę człowieka. Jej zdaniem chora osobowość człowieka ma swoje źródło w lęku neurotycznym, który jest podstawowym przeżyciem dziecka opuszczonego i bezradnego. Lęk ten powstaje gdy dziecko z pewnych powodów utraciło poczucie bezpieczeństwa w stosunku do swoich rodziców. Chcąc się uwolnić od tego lęku ucieka się ono do różnych strategicznych wybiegów. I tak np. dziecko może być wrogie, agresywne, mściwe lub wręcz przeciwnie może być uległe i pokorne, chcąc odzyskać względy rodziców oraz wytworzyć sobie wyidealizowany świat wolny od problemów. Wyżej wymienione zachowania dziecka mogą stać się potrzebami neurotycznymi rozwiązującymi zagadnienie stosunku do ludzi. Horney rozróżnia dziesięć takich potrzeb:

• potrzeba zacieśnienia życia

• potrzeba władzy

• potrzeba eksploatowania innych

• potrzeba prestiżu

• potrzeba osobistego podziwu

• potrzeba własnego udoskonalenia

• potrzeba samowystarczalności i niezależności

• potrzeba nieskazitelności

• potrzeba współczucia i uznania

• potrzeba przychylnego partnera

Potrzeby te Horney rozdzieliła na trzy grupy:

• potrzeby mające na względzie ludzi

• potrzeby nie liczące się z ludźmi

• potrzeby wrogie dla ludzi

Nie zaspokojenie tych potrzeb może stać się źródłem konfliktów wewnętrznych. Intensywność tych konfliktów będzie zależna od doświadczeń nabytych w dzieciństwie. Osoba zdrowa będzie w stanie rozwiązać owe wewnętrzne spory godząc w sobie trzy wyżej wymienione postawy. Osoba chora zaś ucieknie do irracjonalnych i sztucznych rozwiązań.

Personalizm pedagogiczny

Przedstawicielami kierunku byli:

Wychowanie estetyczne Ernest Weber

Impresjonizm pedagogiczny Fritz Gansberg

Aktywizm pedagogiczny Hugo Gaudig

Nowe wychowanie Maria Montessori

Janusz Korczak

Szkoła Pracy Georg Kerschensteiner

Pedagogika wspólnoty życia

Przedstawicielami kierunku byli:

Wilhelm Wundt

Pedagogika egzystencjalistyczna

Przedstawicielami kierunku byli:

Eberhard Grisebach

Skrajne teorie naturalistyczne nie są naukowo uzasadnione, ponieważ nieuzasadnione są przekonania, jakoby natura dziecka była z gruntu dobra i wartościowa. Rozwój istoty ludzkiej nie jest wyznaczony wyłącznie przez czynniki odziedziczone. Człowieka nie da się określić jedynie za pomocą pojęć, instynktów i popędów; człowiek zmienia swoje potrzeby, wzbogaca i kształtuje nie tylko w toku historycznego rozwoju, ale także w toku osobistej działalności, której najbardziej typowymi formami są zabawa, nauka i praca. Nieuzasadnione są również niektóre psychologiczne założenia naturalizmu pedagogicznego. Fazy i „kryzysy” rozwojowe nie zależą wyłącznie od zadatków wrodzonych. Uzdolnienia i inteligencja są właściwościami zmiennymi, nie wrodzonymi i niezależnymi wyłącznie od pierwiastków odziedziczonych.

Naturalizm wprowadził do pedagogiki również elementy pozytywne. Do najważniejszych zaliczyć trzeba przekonanie, iż o skuteczności wychowania decyduje znajomość psychiki dziecka.

Bibliografia:

L. Chmaj: Prądy i kierunki w pedagogice XX w.

W. Bobrowska-Nowak: Historia wychowania przedszkolnego. Warszawa 1978

---