14.MOTYW TAŃCA
Od początku istnienia piśmiennictwa wymagano, by literatura służyła jakiejś sprawie, by uczyła, stwarzając wartości, które można przyjąć i stosować w życiu. Wartości te są ukazywane niekiedy bardzo widocznie, a innym razem wręcz odwrotnie - za pomocą bogatej symboliki, którą często posługują się pisarze, szukający odpowiednich środków wyrazu, motywów uwypuklających i podkreślających tendencje utworu i zawarte w nim idee. Pisarze często przejawiają do czytelnika przez pryzmat miłości, śmierci, tragedii, czy też szczęścia. Motywem nierzadko występującym w literaturze jest motyw tańca, którego symptomy można znaleźć już w starożytności.
W "Biblii" znajduje się wiele fragmentów mówiących o tym, jak wyglądał taniec w starożytnym Izraelu. Były to radosne pląsy i podskoki wyrażające wdzięczność za otrzymane od Boga łaski, radość z powodu szczęśliwych wydarzeń, takich jak uroczystości ślubne, świętowanie zwycięstwa, wszelkiego rodzaju biesiady. W ówczesnej kulturze taniec był niezwykle ważnym momentem. To właśnie z Biblii pochodzi cytat: "Chwalcie Pana bębnem i pląsami".
Jednak nie tylko kultura żydów zawierała taniec, jako nieodłączny element wszelkiego rodzaju uroczystości. Również w zwyczajach wszelkich ludów i plemion ruch w takt muzyki i pląsy były spotykane i zajmowały znaczące miejsce. Były to przede wszystkim tańce wojenne, mające na celu pobudzenie do czynów bogów wojny, tańce żałobne trwające przy akompaniamencie bębnów całą noc, mające na celu odpędzenie demonów, tańce poświęcone bogom urodzaju i płodności. Spełniały one rolę magiczną, wręcz sakralną, gdyż były nieodzowną częścią kultu składanego bogom za pomocą gestów, w rytm muzyki, czym starano się naśladować boski porządek. Specjalny rodzaj tańca oddawał cześć Atenie i Apolinowi. Taniec był elementem dramatów starożytnych. Był on wyrazem znaczenia, jakie miała dla braków harmonia ruchu i piękno muzyki, które czasami dominowały nad potęgą słowa. W literaturze tamtego okresu znajduje się wiele motywów nawiązujących do tańca, a jego symbolami były lutnia, cymbały i flet.
Odmienną postać przyjęły starożytne pląsy w następnej epoce - średniowieczu. Wówczas taniec nie był utożsamiany z radością, ale ze śmiercią, tworząc przerażające misterium. Jego geneza nie została dostatecznie wyjaśniona. Prawdopodobnie pochodzi ona ze średniowiecznych obrzędów roku liturgicznego, kiedy to taniec przedstawiał upersonifikowaną śmierć. Początkowo przedstawiano ją w postaci rozkładającego się ciała. Śmierć zabierała przedstawicieli wszystkich stanów, od papieża do chłopa, niezależnie od wieku, płci, po to by poszli z nią w tan.
W utworze "Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią" autor ukazuje niezwykle plastyczną wizję tańczących przed śmiercią "kardynałów i biskupów", "wszystkich mądrych tego świata", a postać jaką oni przybierają wywodzi się z ikonograficznych wyobrażeń tańca śmierci. Poprzez obraz tańczącego kręgu zmarłych poruszany jest problem ówczesnych stosunków społecznych w XV-wiecznej Polsce. Dostrzeżona tu została niesprawiedliwość wynikająca z różnic stanowych, jednak w obliczu śmierci wszyscy są równi.
Motyw tańca wykorzystał również renesansowy poeta Jan Kochanowski, zawierając go w "Pieśni świętojańskiej o Sobótce". Dwanaście "dziewek jednakowo ubranych i dzielnicą przepasanych" tańczy i śpiewa przy ognisku. Kochanowski po raz pierwszy wprowadził do literatury motyw wiejskiego folkloru i uczynił z niego temat utworu lirycznego (co potem doskonale wykorzysta Wyspiański i Rejmont). Pieśni dwunastu panien ukazują obraz ówczesnej wsi i życia jej mieszkańców. Obraz ten jest jednak zbyt wyidealizowany, gdyż nie oddaje prawdziwej rzeczywistości (ciężka praca na roli, ucisk ze strony panów). W swej pieśni dwunasta panna chwali wiejskie życie, pracę na roli, którą uważa za uczciwą i bezpieczną w stosunku do innych narodów. Szczęściem jest żyć na wsi pośród piękna otaczającej przyrody. Trud ciężkiej, letniej pracy zostaje zawsze nagrodzony w zimie, kiedy to chłopi wypełniają czas zabawą. "Tam już pieśni rozmaite ... Tam trefne pląsy i ukłony". Taniec, który jest nieodłącznym elementem zabawy wiejskiej, jest niejako zapłatą dla utrudzonych chłopów.
Taniec, element tak powszechnie znany, stał się swoistym środkiem wyrażania uczuć, inspiracją dla filozofów, takich jak np. Friedrich Nietzsche, który powiedział: "Tańca pod żadną postacią nie można wykluczyć z zakresu jakiego kolwiek kształcenia, tańczyli nogami i słowami i czyż trzeba oddawać umiejętność tańca piórem". Nietzsche przenosi więc taniec na inne dziedziny życia, posługując się jego symbolem. Znane stwierdzenie "Taniec na wulkanie" oznacza bardziej życie w obliczu nieuniknionej katastrofy.
Na przestrzeni dziejów omawiany motyw był tylko tłem, czasem myślą przewodnią lub jak w "Panu Tadeuszu" A. Mickiewicza - nośnikiem polskości i patriotyzmu. Mickiewiczowska poezja powstała w czasie kiedy Polska była pod zaborami. Sytuacja taka przyczyniła się do sięgnięcia przez ujarzmiony naród do skarbca tradycji i zwyczajów. Dlatego też Mickiewicz ukazuje kult poloneza - tańca uważanego za symbol polskości, którego wykonanie nie pozwala zapomnieć o przynależności narodowej. W "Panu Tadeuszu" zawarta jest także troska o tradycję i lęk przed możliwością utracenia jej. Tak mówią o Podkomorzym: "Patrzcie, patrzcie młodzi, może to ostatni, co tak poloneza wodzi". Taniec w wykonaniu Mickiewicza jednoczy ludzi: "tańczą wszystkie zwaśnione strony", potęguje radość i wzbudza optymizm "szły pary po parach hucznie i wesoło ... jak wąż olbrzymi". Tak, jak świadomość narodowa łączy ludzi, tak też powinna ich jednoczyć siła, która odpowiednio ukierunkowana przyniosłaby odpowiednie efekty - a mianowicie odzyskanie niepodległości.
Jednak naród w czasie zaborów był podzielony na patriotów i ludzi współpracujących z wrogiem. Sprawą tą zajmuje się Mickiewicz w III cz. "Dziadów" w scenie VIII (Bal u Senatora). Ten fragment dramatu opisuje bal jaki został wydany przez senatora rosyjskiego - Iwana Nowosilcowa, który przyczynił się do tragedii niejednego Polaka (aresztowania, tortury, morderstwa). Mimo to Nowosilcow znany był w kręgu towarzyskim jako człowiek układny, elegancki w stosunku do dam, świetny tancerz i organizator balów. Podczas balu powiedziano o nim: "Wczoraj mordował, dzisiaj tańczy". Dramat matki, pani Rollison kontrastuje z bawiącymi się za drzwiami ludźmi - gośćmi senatora. Wśród przybyłych są Polacy płaszczący się przed rządem carskim, wynoszący się ponad podwładnych (Doktor, Pelikan), którzy mieszają się z tłumem patriotów zmuszonych do przyjścia na tańce (Starosta, młodzież polska). W rytm muzyki trwa zabawa odrażająca i lubieżna. Społeczeństwo takie nie może przyczynić się do wyzwolenia Polski, gdyż nie ma wśród nich jednomyślności, wspólnego działania. Nawet na balu, gdzie taniec powinien łączyć ludzi (tak jak w "Panu Tadeuszu"), Polacy są podzieleni. Obserwując tańczącego Nowosilcowa po przeciwnych stronach stoją służalcy cara i patrioci. Nawet młodzi oficerowie rosyjscy współczują Polakom rozdarcia narodowego.
Również o społeczeństwie traktuje dramat Stanisława Wyspiańskiego pt. "Wesele". Autor stawia pytanie: Czy ówczesne społeczeństwo zdolne jest podjąć walkę narodowowyzwoleńczą? Ale żeby przyniosła ona oczekiwane rezultaty narodowi potrzebna jest solidarność. Dramat skonstruowany jest w poetyce nastrojowo - symbolicznej, pełnej aluzji, niedopowiedzeń, niejasnych obrazów, których nie da się do końca zinterpretować. Zawiera on również motyw tańca, który zajmuje ważne miejsce (choćby interpretacja samego tytułu). Poruszający się w powolnym tańcu weselnicy (utożsamieni z całym narodem) nie są w stanie walczyć o wolność. Marazm, który ich ogarnął w fanatycznym kręgu tanecznym, paraliżuje wszelkie działania, stąd "Wesele" nosi miano dramatu narodowego, bowiem pomimo obyczajowo - obrzędowej fabuły pokazuje zależność między historią a współczesnością Polski oraz ukazuje tragizm społeczeństwa niezdolnego do działania w imię obrony ojczyzny, nieposiadającego twórczej siły, ani określonego programu. Powoduje to smutek, bijący z zakończenia dramatu, w którym jednak znajduje się nuta optymizmu. Korowód taneczny prowadzi chochoł, który jest symbolem nadziei na nadejście czasów, kiedy naród dorośnie do podjęcia walki. Pełni on rolę opiekuna wskazującego na to, co musi robić społeczeństwo polskie, aby nie zginąć.
Taniec symboliczny, mistyczny, czy dziękczynny różni się od tańca realistycznego, wykonywanego z czystej przyjemności, dla rozrywki, po to, by być blisko drugiego człowieka, lub by zapomnieć o troskach życia codziennego. Tak właśnie został przedstawiony taniec w "Chłopach" Władysława Reymonta. Uważając na to, że jest to powieść realistyczna, taniec występuje w niej jako jeden z elementów składających się na rozbudowany obraz społeczności wiejskiej, jest on ściśle związany z jej obyczajami i obrzędami. Dzięki barwnym opisom tańczących mieszkańców Lipiec, Reymont ukazał Polaków w literackim wydaniu: barwne stroje, przyśpiewki, charakterystyczny język. Zabawy taneczne były właściwie jedyną rozrywką, ukojeniem dla tych zmęczonych ciężką pracą ludzi. Taniec pozwalał zapomnieć o problemach dnia codziennego. Szczególnie przemawiający do wyobraźni jest opis tańca Jagny a Antkiem. Dzięki niemu niemalże można przenieść się do rozhulanej wiejskiej chaty (wirujące w zawrotnym tempie pary, przytupy). Taniec jest żywiołem dającym radość.
Elementem skocznej zabawy może przybrać w literaturze inne oblicze, tak jak ukazał to Sławomir Mrożek w "Tangu", nawiązując do "Wesela" Wyspiańskiego (ukazuje uśpienie narodu, bezideowość). Problem ten podkreślił również Jerzy Andrzejewski w książce "Popiół i diament", gdzie obrazem zbeszczeszczenia Polski stał się polonez, tak pięknie ukazany w "Panu Tadeuszu".
W utworze Mrożka beznadziejne tango prowadzone przez Edka jest symboliczną zapowiedzią tragedii, która może zdarzyć się w przyszłości. Taniec ten jest wyrazem kpiny z przedstawionego w utworze kryzysu wartości wychowawczych we współczesnym świecie, w którym awangardowe idee nie sprawdzają się. Edek - ozdoba o ograniczonych horyzontach, w momencie, gdy tańczy "klasycznie z wszystkimi figurami i przejściami tanga popisowego", góruje nad pozostałymi bohaterami utworu siłą, co zapowiada jego przyszłe panowanie. Dlatego też dramat ten ukazuje mechanizm przejmowania władzy przez ciemnych, bezwzględnych ludzi, którzy wykorzystując hasła wolności i postępu urządzają się w życiu tak, jak Edek przy pomocy siły, stawiając społeczeństwo przed faktem dokonanym. "Tango" powstało w trakcie trwania w Polsce komunizmu.
Natomiast Andrzejewski w "Popiole i diamencie" bezcześci piękną polską tradycję, jaką od wieków stanowi taniec - polonez, przedstawiając tłum idących w korowodzie tanecznym pijanych ludzi, zdawałoby się inteligencji, umiejących zachować się, nakreśla problem pojawiający się we współczesności - zanik poszanowania tradycji.
Taniec jest ważną częścią kultury chrześcijańskiej, narodowej. Na przełomie wieków przybierał różne znaczenie, ale zawsze zajmował szczególną pozycję. W obecnych czasach stanowi on najczęściej przyjemność, relaks. Jest niezwykle częstym motywem literackim, co zapewne zawdzięcza swej wymowności i wdziękowi. W literaturze ważni są też ci, którzy tańczą, czyli wyraziciele określonych idei i pragnień autorów.