Normy i przepisy prawne

Pojęcie normy postępowania

• Wypowiedź, która formułuje skierowane do danej osoby żądanie albo upoważnienie do określonego zachowania się

• „norma postępowania“, „norma społeczna“ → dotyczy takich zachowań, która uważane są za uzależnione od woli działającego, a nie są zachowaniami odruchowymi

• Jednym z rodzajów NP są normy prawne

Generalność i abstrakcyjność norm prawnych

• Norma prawna = najmniejszym, stanowiącym sensowną całość elementem prawa

• Generalna = skierowana do pewnej kategorii adresatów

• Abstrakcyjna = wzór zachowania określony jest przez wskazanie rodzajowych, a nie konkretnych cech tego zachowania

• Wzór zachowania może być kazuistyczny = określony w sposób szczegółowy

Elementy norm prawnych

• NP = reguła zachowania, która daje odpowiedź na pytanie „kto i w jakich warunkach, jak powinien postąpić

• 2 części składowe:

1. Hipoteza → ta część normy, która określa adresata normy oraz warunki lub okoliczności, w których adresatowi temu jest coś nakazane czynić

• Wskazuje 2 elementy: adresata normy oraz okoliczności

• Hipoteza dotyczy elementów podmiotowych, gdy hipoteza wskazuje adresata normy oraz jego cechy

• Hipoteza dotyczy elementów przedmiotowych, gdy odnosi się do stanów, zjawisk lub wydarzeń w stosunku do adresata zewnętrznych

2. Dyspozycja → ta część normy, która określa treść zachowania zakazanego, nakazanego lub dozwolonego

• Wyznacza treść powinnego zachowania

• Czyny tzn. faktyczne zachowania psychofizyczne → przebieg jest uregulowany przez prawo

• Czynności konwencjonalne → zachowania, którym istniejące normy nadają specyficzne znaczenia

• Czynności prawne = wymagające oświadczenia woli i zmierzające do wywolania określonych skutków prawnych

• Działania prawne = czynności konwencjonalne, obejmujące zachowania regulowane przepisami prawa publicznego

• Kwalifikacja zachowań:

1. Nakaz - (powstrzymanie się od zachowania nakazanego jest sankcjonowane i nosi nazwę zaniechania) możliwe formy:

• Nakazana jest tylko jedna czynność

• Nakazana jest jedna z dwóch (kilku) czynności

• Jedno zachowanie jest nakazane, a w specyficznych okolicznościach nakazane jest inne zachowanie

2. Zakaz - wskazuje typy zachowań uznanych przez prawo za niedopuszczalne, zaś ich zrealizowania pociąga za sobą negatywne konsekwencje. Zakazane przez prawo są czyny; w przypadku czynności konwencjonalnej mówimy o odebraniu jej skuteczności prawnej, jeżeli zostały naruszone warunki określone w hipotezie itp. Dwie formy zakazu:

• Sformułowanie normy jednoznacznie kwalifikującej dane zachowanie jako niedopuszczalne

• Sformułowanie normy określającej sankcję, jaka powinna być zastosowana do sprawcy określonego zachowania

• Dozwolenie - możliwe formy:

• Dozwolenie słabe - dozwolone jest wszystko to, co nie jest zakazane lub nakazane; zasada ta nie odnosi się do organów władzy publicznej

• Dozwolenie mocne - prawo dokładnie i wyraźnie mówi, co nam wolno, ale oczywiście przymusu nie ma

Obowiązek → polega na tym, że norma prawna ustanawia dla danego rodzaju adresatów i w danych warunkach nakaz lub zakaz określonego zachowania

Uprawnienie → norma prawna przewiduje dla adresatów danego rodzaju, w danych warunkach pewną możność zachowania się, ale zachowanie to nie jest obowiązkiem adresata

1. Uprawnienia podmiotów do własnych zachowań → wynikają albo z dozwoleń mocnych, albo z norm zakazujących innym podmiotom ingerencji w daną sferę zachowań podmiotu uprawnionego

1. Wolności prawnie chronione

• Sytuacje, które polegają na moźności podejmowania zachowań o charakterze czynów

• Wolności osobiste i obywatelskie - wolność słowa, zgromadzeń, wolność sumienia i wyznania

• Nie wiążą się bezpośrednio z obowiązkami określonych osób do czynnego zachowania

• DLA INNEGO PODMIOTU NIE WYWOŁUJĄ OBOWIĄZKU PODJĘCIA JAKIEGOŚ DZIAŁANIA

• Immunitety → nie podleganie kompetencji innych podmiotów

2. Prawa-upoważnienia

• Prawo uprawnienia do dokonywania istotnych prawnie czynności konwencjonalnych

• W prawie cywilnym są podstawą czynności prawnych

• W prawie publicznym nazywamy je kompetencjami

• DLA INNEGO PODMIOTU MOGĄ WYWOŁAĆ OBOWIĄZEK PODJĘCIA JAKIEGOŚ DZIAŁANIA

• Przywileje → podmiot uprawniony jest do podejmowania pewnych działań w sposób wyłączny lub traktowania szczególnie korzystnie w porównaniu z innymi podmiotami

2. Uprawnienia sensu stricto → uprawnienia do zachowań innych podmiotów

Prawo podmiotowe = zespół uprawnień służących podmiotowi prawa (prede wszystkim osobie fizycznej i prawnej)

• Podmiot ma możność swobodnego podejmowania decyzji

• Jest przyrodzone i niezbywalne; wynikają z godności człowieka; akt normatywny może je co najwyżej potwierdzić

• W teorii praw pozytywnych podlega jedynie silniejszej ochronie

• Współcześnie niemal powszechnie uznaje się szczególny rodzaj praw podmiotowych - prawa człowieka

1. Proste - pojedyncze uprawnienia

2. Złożone - zespół uprawnień różnego rodzaju (prawo własności

• Podział na erga omnes i inter partes:

1. Prawa podmiotowe skuteczne wobec wszystkich (erga omnes)

• Skuteczne w stosunku do każdej osoby bez wzgędu na to, czy strony zawarły jakąś umowę, czy nie

2. Prawa podmiotowe skuteczne tylko między określonymi osobami (inter partes)

• Podział na:

1. Majątkowa prawa podmiotowa - własność lub prawo dziedziczenia

2. Osobiste prawa podmiotowa - nietykalność cielesna, prawo ochrony zeznań przez oskarżonego, prawa wyborcze

Kompetencja = upoważnienie przyznane pewnemu podmiotowi do dokonania określonej doniosłej prawnie czynności konwencjonalnej, przy czym skorzystanie z takiego upoważnienia powoduje po stronie innego podmiotu powstanie obowiązku określonego zachowania się; na określenie kompetencji składają się:

• Norma wskazująca podmiot, przedmiot i sposób dokonania czynności konwencjonalnej - za zachowanie niezgodne z tą normą grozi sankcja nieważności

• Norma nakładająca na inny podmiot obowiązek zareagowania w określony sposób na dokonaną czynność - za zachowanie niezgodne z tą normą grozi sankcja represyjna lub egzekucyjna

• Dlaczego kompetencje są odróżniane od praw-upoważnień:

• Dot. szczególnych podmiotów - organów państwa itp.

• Bardzo często są powiązane z obowiązkiem działania podmiotu wyposażonego w kompetencję

• Korzystanie przez organ z określonej kompetencji nie zawsze jest powiązane z obowiązkiem podjęcia określonej decyzji - czasem pozostawia się tzw. luz decyzyjny, np. widełki w KK

• Zakres kompetencji (właściwości) danego organu obejmuje:

• Kompetencję rzeczową - zakres spraw, co do których organ może podejmować decyzje władcze

• Kompetencję miejscową - obszar, co do którego organ może podejmować decyzje władcze

• Kompetencję hierarchiczną - zakres spraw, co do których organ może podejmować decyzje władcze ze względu na swe umiejscowienie hierarchii organów danego rodzaju

• Prerogatywy - uprawnienia głowy państwa do podejmowania decyzji nie podlegających kontrasygnaty przedstawiciela rządu; szczególna postać kompetencji

Normy prawne: reguły i zasady prawne

• Normy-reguły - wyznaczają zachowanie powinne w taki sposób, że adresat może spełnić nałożony na niego obowiązek lub może go naruszyć, jeżeli zachowa się odmiennie; nie można spełnić nałożonego obowiązku „w mniejszym lub większym stopniu”; w sytuacji kolizji reguł jedną z nich musimy uznać za nieobowiązującą

• Normy-zasady - można je spełnić „w mniejszym lub większym stopniu”; mogą być przedmiotem uzgadniania na podst. oceny stanu faktycznego, czy kompromisu

• Zasady prawa w sensie dyrektywalnym - nie mówią o tym, co jest, lecz o tym, co być powinno

• Zasady prawa w sensie opisowym - wzorzec, model ukształtowania jakiejś instytucji prawnej

Sankcja. Rodzaj sankcji prawnych

• Sankcja to dolegliwość, jaka spotyka naruszyciela normy

• Według jednych teoretyków prawa sankcja jest elementem normy prawnej; według innych jest to oddzielna norma

• Dwojaki znaczenie sankcji w prawie: (1.) językowe (treść normy zachowania; słowna zapowiedź dolegliwości), (2.) realne (fakt podjęcia określonych kroków dolegliwych dla podmiotu łamiącego jakąś normę)

• Rodzaje sankcji:

• Sankcja egzekucyjna - (1.) przymusowe wykonanie niedopełnionego obowiązku adresata, lub (2.) przymusowe unicestwieniu tego, co zostało przez adresata uzyskane wbrew zakazowi

• Sankcja nieważności (bezskuteczności) czynności konwencjonalnej

• Nieważność bezwzględna - następuje z mocy prawa (ex lege) bez potrzeby dokonywania jakiś dalszych czynności; dotyka czynność od samego początku (ex tunc), co oznacza, że czynność taka nie wywołuje żadnych skutków prawnych, a te, które de facto dokonała muszą być unicestwione; czynność prawna uznawana jest za niebyłą, niedokonaną; do nieważności bezwzględnej dochodzi gdy:

• Czynność została dokonana przez osobę, która w żadnym razie nie mogła jej dokonać,

• Czynność została dokonana bez wymaganej przez prawo zgody organu władzy państwowej,

• Czynność została dokonana bez zachowania formy zastrzeżonej przez prawo pod rygorem nieważności

• Nieważność względna - gdy określona osoba wystąpi zgodnie z prawem z wnioskiem do odpowiedniego organu o stwierdzenie nieważności; do chwili wydania orzeczenia o nieważności czynności przez kompetentny organ jest ona ważna, ale wydanie takiego orzeczenia powoduje unieważnienie czynności ex tunc (dot. czynności prawnej dokonanej pod wpływem groźby lub błędu)

• Bezskuteczność zawieszona - prawo uzależnia związanie określonej osoby postanowieniami czynności prawnej od zgody tej osoby; do czasu udzielenia takiej zgody czynność jest ważna, ale „kulejąca”, nieuzyskanie zgody powoduje bezwzględną nieważność czynności

• Bezskuteczność względna - może być stwierdzona przez sąd, gdy zażąda tego osoba trzecia poszkodowana dokonaniem czynności prawnej; nie zrywa więzi prawnej między stronami czynności, ale uniemożliwia im pokrzywdzenie praw osób trzecich

• Sankcja karna (represyjna, penalna) - sankcja grożąca za dokonanie czynów zabronionych, polegających na działaniu lub zaniechaniu; polega na pozbawieniu naruszyciela zakazu cennych dla niego dóbr (np. wolności, wartości majątkowych, praw obywatelskich); funkcje kary:

• Represyjna

• Odpłata - odpowiedź złem za zło

• Resocjalizacja przestępcy

• Odstraszenie danego przestępcy i innych osób od popełniania czynów zabronionych - prewencja indywidualna i ogólna

• Izolacja przestępcy od społeczeństwa i uniemożliwieniu mu dokonywania nowych przestępstw

• Eliminacja przestępcy ze społeczeństwa na zawsze

• Normy a sankcje:

• Lex perfecta (prawo doskonałe) - norma opatrzona jedynie sankcją nieważności bezwzględnej lub względnej; doskonałość sankcji polega na uznaniu wadliwej czynności prawnej za niebyłą

• Lex plus quam perfecta (prawo więcej niż doskonałe) - norma opatrzona sankcją nieważności oraz inną sankcją prawną, zwykle represyjną

• Lex minus quam perfecta (prawo mniej niż doskonałe) - norma opatrzona jedynie sankcją represyjną, natomiast czynność konwencjonalna wcześniej nieważna staje się od pewnego momentu ważna

• Lex imperfecta (prawo niedoskonałe) - norma, dla której w systemie prawnym nie można znaleźć sankcji; reguły określające obowiązki najwyższych organów władzy państwowej oraz takie, które ze względu na rodzaj stosunków (np. życie rodzinne), które regulują, nie dopuszczają interwencji państwowej

Koncepcje budowy normy prawnej

• Koncepcja H.L.A. Harta dzieliła normy na pierwotne i wtórne:

• Pierwotne - zawierają nakazy i zakazy określonych zachowań

• Wtórne - pomocnicze wobec reguł pierwotnych:

• Reguły uznania - określają jakie działania lub fakty muszą zaistnieć, by reguła pierwotna mogła uchodzić za wiążącą

• Reguły zmiany - określają sposoby wprowadzania lub usuwania z systemu prawa jednych reguł oraz modyfikowanie treści innych

• Reguły orzekania - upoważniają określone osoby (np. sędziów) do dokonywania ustaleń, czy została naruszona reguła pierwotna i stosowania sankcji

• Cz. Znamierowski - podział norm na tetyczne (imperatywy) oraz normy konstrukcyjne systemu prawa

• Koncepcja norm sprzężonych (J. Lande) - para norm, na którą składa się:

• Norma sankcjonowana - określa adresata i warunki, w jakich jest mu coś nakazane, zakazane lub dozwolone czynić oraz treść nakazu, zakazu lub dozwolenia; hipoteza + norma (patrz trójelementowa koncepcja normy prawnej - pkt 2.C.); skierowana jest do pewnych kategorii adresatów określonych rodzajowo (adresaci pierwotni)

• Norma sankcjonująca - stanowi, że w przypadku naruszenia normy sankcjonowanej (jest to hipoteza normy sankcjonującej), zostanie zastosowana dolegliwość, której rodzaj i stopień jest wyznaczony treścią tej normy; zawsze skierowana do organów władzy publicznej (adresaci wtórni); jest normą posiłkową (drugiego rzędu), uruchamianą tylko wtedy, gdy naruszono normę sankcjonowaną

• Trójczłonowa koncepcja normy prawnej - norma prawna musi obejmować trzy elementy: hipotezę, dyspozycję i sankcję; koncepcja ta jest podważana, bo nie wszystkie normy prawne zawierają sankcję

Przepis prawny. Norma a przepis prawny

• Przepis prawny - najmniejsza jednostka redakcyjna aktu prawnego; jest to wypowiedź stanowiąca całość gramatyczną, zawarta w tekście aktu normatywnego i wyodrębniona jako artykuł, paragraf, punkt itp.

• Przepis a norma - norma prawna to reguła postępowania skonstruowana na podstawie przepisów prawa (normę wyprowadzamy z przepisu); między przepisem a normą istnieje taka relacja jak miedzy formą a treścią

Rodzaje norm i przepisów prawnych

• Rodzaje norm:

• Normy bezwzględnie wiążące (imperatywne; ius cogens) - ustanawiają drogą nakazu lub zakazu jeden rodzaj powinnego zachowania i nie dopuszczają zachowania odmiennego; naruszenie tej powinności pociąga za sobą sankcję

• Normy względnie wiążące (ius dispositivum) - ustanawiają pewne wzorce zachowania do wykorzystania przez adresatów, a jednocześnie dopuszczają, że adresaci, jeśli zechcą, mogą się zachować inaczej; częste w prawie cywilnym

• Normy jednostronnie bezwzględnie wiążące (semiimperatywne) - gwarantują minimum uprawnień, ale nie ograniczają zakresu tych uprawnień (np. płaca minimalna)

• Rodzaje przepisów prawnych

• Ogólne i szczególne

• Ogólne (leges generales) - regulują szeroki zakres spraw, obejmują szeroki katalog adresatów, ustanawiają ogólne reguły postępowania

• Szczególne (leges speciales) - ustanawiają wyjątki w stosunku do przepisów ogólnych; mają bardziej kazuistyczne hipotezy; przepis szczególny uchyla przepis ogólny (lex specialis derogat legi generali)

• Odsyłające i blankietowe - zapewniają zwięzłość i spójność systemu prawa

• Odsyłające

• Odesłania wewnątrzsystemowe - odesłania do innych przepisów; zapobiegają powtarzaniu w akcie normatywnym tych samych treści lub uzupełniają go treściami innych aktów normatywnych

• Odesłania pozasystemowe - odesłania do reguł itp. spoza systemu prawa; do wyraźnie sformułowanych kodeksów etyki zawodowej, do pewnych szczególnych reguł moralnych, do wyrażeń nieostrych (np. dobro dziecka)

• Blankietowe - wskazują organy, które mają wprowadzić reguły zachowania; rodzaj przepisów odsyłających

• Przejściowe, uchylające i wprowadzające:

• Przejściowe (intertemporalne, międzyczasowe) - dwa rodzaje:

• Kolizyjne - odnoszące się do stanów, które powstały pod rządami starych przepisów i trwają pod rządami nowych uregulowań

• Regulacje ad hoc - regulują stany rzeczy tymczasowo

• Uchylające (derogacyjne) - określają, które z dotychczas obowiązujących aktów normatywnych lub przepisów zostają uchylone wraz z wejściem w życie nowego aktu normatywnego

• Przepisy wprowadzające - zawierają postanowienia co do terminu i trybu wejścia w życie nowo ustanowionego aktu normatywnego. Czasem jest to odrębny akt normatywny

• Przepisy końcowe - zbiorcza nazwa przepisów wprowadzających i uchylających

Instytucje prawne - (względnie) trwałe formy regulacji prawnych typowych stosunków społecznych - np. małżeństwo, własność; na instytucję prawną składa się zespół powiązanych ze sobą norm

5

---