• Pies Canis lupus f. domestic.a Forma dzika: wilk Canis lupus

Wilk żyje w całej Palearktyce, z wyjątkiem N Afryki. Tereny egzystencji: tundra, step, otwarty las. Wysokość w kłębie 85 cm

Cechy udomowieniowe psa:

- zmiany w wielkości: część twarzowa czaszki skróciła się w stosunku do części mózgowej

- ! ścieśnienie zębów. Stopień ścieśnienia zębów umożliwiająca odróżnienie psa od wilka (wilk ma duże przerwy między zębami)

- wielkość i kształt puszki bębenkowej (u psa jest ona mała lub średniej wielkości, silnie spłaszczona; u wilka duża i kulista)

- kształt grzebienia strzałkowego zewnętrznego (u psów bardziej zaokrąglony).

- kształt wyrostka jarzmowego szczęki

- potwierdzono experymentalnie powstałe w wyniku udomowienia cechy behawioralne np. umiejętność rozpoznawania zachowań ludzkich, odbierania sygnałów od człowieka

Udomowienie:

- ok. 25 tys BC Chiny (Azja)

- schyłek paleolitu/mezolit - Europa

- Mezolit st. Dudce (woj. warmińsko-mazurskie) w Polsce

• Kot felis silvestris f. domestica. Forma dzika: felis silvestris

Gatunek Felis silvestris rozpowszechniony od W Europy po Indię oraz Afrykę

Żbik: felis silvestrs silvestris - N zasięg występowania (Śr i S Europa). Wysokość w kłębie 35-42 cm. Żyje w lasach iglastych

Płowy kot libijski (egipski) felis silvestris lybica - S zasięg występowania. Krótka sierść, długie nogi

Cechy udomowieniowe kota:

- wielkość szkieletu NIE jest cechą diagnostyczną przy ocenie udomowienia

- ubarwienie stało się wielobarwne i bardzo zróżnicowane

- nastąpiło przedłużenie przewodu pokarmowego w wyniku zróżnicowanej diety

Udomowienie:

- neolit preceramiczny ok. 7 tys BC st. Jerycho (Jordania)

- neolit 6 tys BC Cypr (Europa)

- k. łużycka st. Biskupin (woj. kujawsko - pomorskie) w Polsce

3 okresy udomowienia ptaków

I. W Europie i Azji 3000 - 1000 BC. Udomowiono gęś gęgawę, gołębia skalnego, kurę, kaczkę krzyżówkę i gęś garbonową. Trochę później w Ameryce Środkowej udomowiono kaczkę piżmową i indyka. W końcowych fazach tego okresu udomowiono perlicę, pawia, synogarlicę, bażanta azjatyckiego, niektóre wróblowate

II. późne średniowiecze: kanarek, kormoran (Chiny), przepiórka (Japonia)

III. czasy współczesne: struś australijski, kilka gatunków papug i innych ptaków ozdobnych

• Kura domowa Gallus gallus f. domestica. Forma dzika: kura dzika gallus gallus

- udomowienie w kilku miejscach Europy i Azji w zasięgu występowania gatunków z rodziny gallus. Do Europy środkowej kura mogła dotrzeć z BE, z Zakaukazia lub Europy E (Gruzja) …

• Indyk domowy Meleagris galloparo f. domestica. Forma dzika: Indyk Meleagris galloparo

- udomowiony w Ameryce N

- czas udomowienia trudny do sprecyzowania. Do Europy sprowadzili go Hiszpanie

• Gęś domowa Anser anser f. domestica. Froma dzika: gęś gęgawa Anser anser

- udomowienie w różnych miejscach Europy, Azji Mniejszej, Egipt

- czas udomowienia trudny do sprecyzowania

• Kaczka domowa Anas platyrhynechos f. domestica. Forma dzika: Kaczka krzyżówka

- udomowienie w różnych miejsach Europy, Azji, Egipt?

- czas udomowienia trudny do sprecyzowania

Ryby

• Karp Ciprinus carpio f. domestica. Forma dzika: Sazan Ciprimiscaripio

Dziki sazan (karp europejski) - Europa, wody wpływające do Morza Śródziemnego, Czarnego, Kaspijskiego. Przypuszcza się, że karp europejski został udomowiony w Italii za cesarstwa

Karp wschodni (amur) - udomowienie przez Chińczyków 1720 BC

- XIII - najstarsze szczątki karpia z terenów Polski (Wrocław, Gniezno, Gdańsk)

• Pstrąg Salmo gairdneri

Z gatunków hodowlanych:

- pstrąg tęczowy (z W cz. Ameryki …)

- pstrąg źródlany

Bezkręgowce

• Pszczoła miodna Apis mellifera f. domestica. Forma dzika: pszczoła miodna Apis mellifera

Próbowano udomowić gatunki:

- pszczoła karłowata (Ameryka S)

- pszczoła wschodnia (Indie)

- pszczoła miodna (Basen M. Śródz.)

Duże znaczenie pszczoły w starożytności, niewielkie w średniowieczu

• Jedwabnik mormowy Bombyx mori. Forma dzika wyginęła, znana tylko hodowlana

- III tys BC - Chiny

- 1500-1000 BC w Europie bezpośrednio z Chin (tzw. Szlaki jedwabne)

- 552 hodowla w Bizancjum (czasy Justyniana)

- poł. X - poł. XI w Polsce (Ostrów Tumski, Poznań)

Identyfikacja zoologiczna (gatunkowa) i anatomiczna

Bezkręgowce:

• Mięczaki (muszle małż i ślimaków)

• Stawonogi (skorupiaki: pancerze raków)

• jeśli na stanowisku dużo szczątków bezkręgowców => ludność zajmowała się zbieractwem

Kręgowce (wg gromad):

• Ryby

- łuski (metodą szlamowania)

- tarcze skórne (np. u Jesiotrów, Sumów)

- kręgi (dwustronnie wklęsłe, z zagłębieniami)

- żuchwa (z bruzdami na powierzchni; na innych kościach rybich też są bruzdy)

• Płazy

- tylko fragmenty żab, a i to jest domieszką przypadkową

• Gady

- pancerz żółwia (najczęściej na stanowiskach neolitycznych - żółw był zwierzęciem ofiarnym, wkładany do grobów)

- szczątki kostne kobry egipskiej zachowanej w grobie przy szkielecie ludzkim

• Ptaki

- lekkie i cienkie kości z dużą (?) jamą szpikową

- duża puszka mózgowa, wielkie oczodoły, dziób

- mostek: pośrodku grzebień

- kogut: kość śródstopia z ostrogą

• Ssaki

• 2 podziały szkieletu:

I. szkielet osiowy (czaszka, kręgosłup, mostek, żebra) + szkielet kończyn

II. szkielet kranialny (czaszka) + szkielet postrkanialny (cała reszta)

- Kończyny tylne: piersiowe; tylne: miedniczne

Podział kości ze względu na ukształtowanie zewnętrzne

• krótkie (nadgarstka, stępu)

• płaskie (łopatka)

• długie (w obrębie kończyn)

• nieregularne (kręgi)

• pneumatyczne (w obrębie czaszki u ssaków dużych i …)

• czaszka

- część mózgowa i część trzewiowa

- zrastanie się szwów => określenie wieku zwierząt mięsożernych (nie przeżuwających!)

- żuchwa - jedyna kość należąca do czaszki, a nie zrośnięta z nią

- 2 kości: prawa i lewa. U konia i świni zrastają się po 1 roku, u reszty bardzo późno lub wcale.

- u konia i świni trzon prosty

- przeżuwacze i mięsożerne - trzon lekko wypukły

- krawędź bezzębna dobrze widoczna u konia i przeżuwaczy (u reszty mniej)

- mięsożerne: mniejszy dół żwaczowy w gałęzi żuchwy

=> zęby w zoologii nie należą do szkieletu, ale w archeozoologi - tak

• u zwierząt przeżuwających na czaszce rogi

- możdżenie (pustorogie). W przekroju możdżenia antylopy mała pneumatyzacja. Silna pneumatyzacja w możdżeniu owcy, bydła (duże otwory)

- poroże (pełnorogie). Zrzucane 1x/rok => „zrzutek”. Naokoło „zrzutka” róża, w środku porowata wypukła przestrzeń

• kręgosłup

- kręgi: szyjne, piersiowe, lędźwiowe, krzyżowe, ogonowe

- budowa: łuk kręgowy, wyrostek kolczysty, trzon

Szyjne

- u ssaków - 7

- I szczytowy: atlas (nie ma trzonu)

- II: obrotnik lub krąg obrotowy (epistropheus). Zakończenie zwane zębem

Piersiowe

- przeżuwacze i mięsożerne 13, świnia 13-15, koń 18

- krąg VIII i IX piersiowy u bydła mają bardzo długi wyrostek kolczysty

Lędźwiowe

- mięsożerne 7, świnia, przeżuwacze, koń - 6

- III krąg lędźwiowy u konia ma rozbudowane trzony, długie wyrostki poprzeczne-żebrowe, wyrazisty wyrostek kolczysty

Krzyżowe - zespalają się w kość krzyżową os sacrum

- koń - złożona z 5 kręgów, wyrostki kolczyste nie zespalają się

- mięsożerne - z 3 kręgów, wyrostki kolczyste zespalają się, ale ich końce są samodzielne

- przeżuwacze - z 5 kręgów (u owcy z 4), wyrostki kolczyste zespalają się w 1 całość

- świnia - z 4 kręgów, brak wyrostków kolczystych

Ogonowe

- mięsożerne 20-23 (pomijane różnice rasowe dotyczące psów krótkoogonowych)

- świnia 2-23

- przeżuwacze: 18-20 (bydło), 12-16 (koza), 14-16 (owca)

- koń 15-21

=> dalsze kręgi coraz mniejsze, zatracają charakterystyczną dla kręgów budowę

• Żebra - Costae

- żebra kostne i chrzęstne

- żebra przednie łączą się bezpośrednio z mostkiem (tzw. Żebra mostkowe prawdziwe)

- żebra tylne nawiązują łączność z mostkiem pośrednio przez łuk żebrowy (żebra bezmostkowe / rzekome)

- u ssaków tyle par żeber ile kręgów piersiowych występujących u danego gatunki (przeżuwacze i mięsożerne - 13 par, świnia 13-15 par, koń 18 par)

- przekrój u mięsożernych okrągły, u świni kwadratowy lub prostokątny, u przeżuwaczy płaskie z ostrymi krawędziami z 2 stron, u konia soczewkowate a brzegi łagodne

• Mostek sternum - zachowuje się bardzo rzadko

- rękojeść, trzon, wyrostek mieczykowaty

• Łopatka (scapula) - kość kończyny piersiowej, odcinek obręczowy

- świnia i koń: grzebień ma guz, kończy się bardzo łagodnie. U reszty zakończenia ostre i brak guza

- łopatka kota zawsze szersza niż psa

• Kość ramienna (Humerus) kończyny kości piersiowej, odciek nasadowy

- gruba istota zbira, na powierzchni wewnątrz występują fałdy

- ssaki: szyjka nie jest widoczna

- rynienka biegnie po trzonie

- koń, krowa, świnia - jest bloczek, u reszty dodatkowo główka przy bloczku

- otwór nadkłykciowy u kota

- zając, pies, prymitywna świnia - otwór nadbloczkowy

• Kości odcinka przejściowego kończyny piersiowej: promieniowa i łokciowa

- kość promieniowa (Radius)

- u kopytnych od strony przedniej i płaska od strony tylnej (? Coś walnęłam)

- w przekroju kształt półkolisty, istota zbita gruba, jama szpikowa mała

- połączenie z kością łokciową - najlepiej wykształcone u przeżuwaczy, najmniej i konia

- kość łokciowa

- u mięsożernych główka okrągła, u przeżuwaczy podłużna

- u konia ścieśnienie

- między kością łokciową a promieniową u mięsożernych przestrzeń, a u przeżuwaczy i konia zrośnięte

• Oscinek obdwodowy k. piersiowej: nadgarstek, środręcze (metacarpus), palce (phalangen)

- mięsożerne: 5 kości środręcza, 5 pakców; świnia 4 + 4. 1 palec nie ma członu 2, poza tym każdy ma 3 człony. Najdłuższy człon 1, max rozwinięte 3 i 4 palec

- przeżuwacze: 2 palce. Występują ślady po zrośnięciu; żłobek i 2 bloczki

- koń - 1 palec (kość pęcinowa, koronowa, kopytowa => człony)

• Kości kończyny miednicznej, odc. obręczowy (ossa membri pelvini)

- 2 kości - prawa i lewa zrastają się w spojenie miedniczne

- kość biodrowa, łonowa, kulszowa

- u przeżuwaczy grzebień biodrowy z wgłębieniem, u świni i psa - wypukłość

- panewka (powierzchnia księżycowata, dół panewki, wcięcie panewki)

- owca/koza do rozpoznania za pomocą panewki! U owcy wcięcie wąskie, dół nieregularny; u kozy dół nieregularny

- u mięsożernych płytka panewka

- u konia ostre krawędzie, podłużne wcięcie (w odróżnieniu od kozy)

- świnia - gładka panewka

• Kości k. miednicznej, odc nasadowy: kość udowa (Femur)

- cienka warstwa istoty zbitej, duża jama szpikowa, trzon w przekroju okrągły

- po stronie tylnej na trzonie rysują się fałdy zwane wargami, biegnące wzdłuż kości

- koń: krętarz większy, poniżej krętarz mniejszy (guzowata wyniosłość)

- koniec dalszy: 2 kłykcie i bloczek kości udowej

---