PODSTAWY PRAWA CYWILNEGO, HANDLOWEGO I PROCEDURY CYWILNEJ
PRAWA RZECZOWE
Administracja II rok
Studia zaoczne
Spis treści
Własność
Ustawa konstytucyjna z grudnia 1989 r. przywróciła jednolite pojęcie własności jako przedmiotu ochrony prawnej, w wyniku czego dotychczasowy podział na własność społeczną, obejmującą „socjalistyczną własność ogólnonarodową”, własność „organizacji społecznych ludu pracującego”, własność osobistą, własność „indywidualnych gospodarstw rolnych pracujących chłopów” oraz własność „indywidualną osób fizycznych”, stracił wszelkie normatywne znaczenie. Równocześnie ustawą z lipca 1990 r. o zmianie ustawy kodeks cywilny uchylone zostały artykuły, stanowiące normatywną podstawę podziału własności na kategorie o różnym stopniu ich ochrony prawnej.
Zmiana ta oznacza, że w systemie polskiego prawa cywilnego mamy do czynienia z jednolitym - pod względem ochrony prawnej - pojęciem własności.
Proces ten został ostatecznie zakończony i przypieczętowany w sensie legislacyjnym i systemowym przez Konstytucję z 1997 r. która za podstawę ustroju gospodarczego Polski uznała społeczną gospodarkę rynkową opartą na własności prywatnej, podlegającej wraz z prawem dziedziczenia równej dla wszystkich ochronie konstytucyjnej, która może być ograniczona tylko w drodze ustawy i tylko w takim zakresie, w jakim nie narusza istoty prawa własności.
Na gruncie jednolitego cywilistycznego pojęcia własności wyróżnia się jej poszczególne rodzaje w zależności od przyjętego kryterium podziału, a więc własność prywatna, państwowa, jednostek samorządu terytorialnego, kościelna i związków wyznaniowych. Przyczyną ich wyodrębnienia są funkcje, które spełniają, i sposób zarządzania, określony dla poszczególnych podmiotów w ustawach szczególnych.
Dominującym rodzajem własności w każdej gospodarce rynkowej jest własność prywatna. Własność prywatna przysługuje osobom fizycznym i prawnym. Stała się ona obecnie określeniem ustawowym, używanym przez Konstytucję, kodeks cywilny nie zawiera definicji własności prywatnej. Mianem „prywatnej” określa się przeto własność nie będącą własnością państwową ani komunalną. Podmiotem własności prywatnej są - oprócz osób fizycznych - osoby prawne, jak spółki prawa handlowego, kościoły i związki wyznaniowe, spółdzielnie, stowarzyszenia, fundacje itp.
W wyniku przekształceń ustrojowych dotychczasowe pojęcie własności państwowej uległo zróżnicowaniu na własność Skarbu Państwa i własność państwowych osób prawnych. Ma to istotne konsekwencje praktyczne, które wyrażają się w odmiennej regulacji prawnej mienia państwowego, w zależności od tego, czy należy ono do Skarbu Państwa, czy do państwowej osoby prawnej.
Zgodnie z Konstytucją jednostki samorządu terytorialnego mają osobowość prawną. Przysługuje im prawo własności i inne prawa majątkowe. Na szczeblu każdej jednostki działają samorządowe osoby prawne. Jednostki samorządowe i samorządowe osoby prawne są podmiotami własności i praw majątkowych, stanowiących ich mienie. Osobowość prawna samorządowych osób prawnych jest równoznaczna z ich całkowitym wyodrębnieniem, a co za tym idzie - z wyłączną odpowiedzialnością tym mieniem za zobowiązania.
Mienie jednostek samorządu terytorialnego ma osobny status jako jeden z rodzajów mienia publicznego. Podlega ono ochronie konstytucyjnej, jednakże jest to ochrona uwzględniająca charakter i funkcję tego mienia, czym różni się od ochrony własności podmiotów prawa prywatnego, do których konstytucyjna ochrona własności odnosi się w całej pełni.
Kościelne osoby prawne mogą zgodnie z przepisami prawa polskiego nabywać, posiadać, użytkować i zbywać mienie nieruchome i ruchome oraz nabywać i zbywać prawa majątkowe. W chwili obecnej kościoły i związki wyznaniowe w Polsce mają prawo do swobodnego nabywania, posiadania i zbywania mienia ruchomego i nieruchomego oraz zarządzania swoim majątkiem.
Treść i wykonywanie własności
Prawo własności zapewnia właścicielowi dopuszczalną w danych warunkach pełnię uprawnień względem rzeczy. Sąd Najwyższy, w uchwale z 1997r, wyraził pogląd, że art. 140 zakreśla granice uprawnień właściciela w sposób generalny, wskazując, że właścicielowi wolno czynić ze swoją rzeczą wszystko, co nie jest zabronione przez ustawy, zasady współżycia społecznego i co nie pozostaje w sprzeczności ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa. W tych granicach właściciel może rozporządzać rzeczą, przez co należy rozumieć zbywanie, obciążanie nieruchomości, zrzeczenie się własności, ustanowienie odrębnej własności lokali.
Przepis ten wyliczył uprawnienia zasadnicze, a przede wszystkim uprawnienia do korzystania z rzeczy oraz do rozporządzania nią. Te dwa uprawnienia stanowią istotę prawa własności. Wynika bowiem z tego, że właściciel może rzecz posiadać, używać ją, czerpać z niej pożytki i korzyści, przetworzyć ją względnie zużyć. Uprawnienie do rozporządzania rzeczą polega zaś na prawie wyzbycia się jej w drodze przeniesienia własności, rozporządzania nią na wypadek śmierci, a także uprawnienie do obciążenia rzeczy poprzez ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego, wydzierżawienie jej lub oddanie w najem.
Nabycie i utrata własności
Nabycie i utrata własności z zasady następuje jednocześnie. Nabycie prawa własności przez jedną osobę połączone jest z reguły z utratą własności przez dotychczasowego właściciela, bowiem prawo własności jest prawem wyłącznym. Oznacza to, że określona rzecz może stanowić przedmiot tylko jednego prawa własności. Prawo własności można nabyć w różny sposób np. kupując daną rzecz, droga spadkobrania czy zasiedzenia. Różne są również sposoby utraty własności np. w oparciu o umowę sprzedaży, darowizny, wskutek zasiedzenia tego prawa przez inną osobę.
Przeniesienie własności
Przeniesienie własności to przejście własności ruchomości lub nieruchomości na innego właściciela w drodze umowy. Jeżeli przedmiotem zbycia jest rzecz oznaczona co do tożsamości, to przeniesienie własności następuje z chwilą zawarcia umowy, natomiast do przeniesienia własności rzeczy oznaczonej co do gatunku niezbędne jest przeniesienie posiadania.
Umowa o przeniesienie własności ma charakter konsensualny, bowiem skutek w postaci przejścia własności następuje z mocy samej umowy. Zasada ta może być uchylona wolą stron, które mogą np. postanowić, że własność przechodzi na nabywcę z chwilą wydania rzeczy lub w przypadku nieruchomości z chwilą wpisu do księgi wieczystej. Od zasady konsensualności istnieją tez wyjątki określone w przepisach szczególnych.
Warunkiem przeniesienia własności rzeczy oznaczonych co do gatunku i rzeczy przyszłych jest obok umowy przeniesienie posiadania. Jeżeli chodzi o przeniesienie własności rzeczy przyszłych, to można o tym mówić dopiero po ich zaistnieniu. Nie można nabyć własności rzeczy, która jeszcze nie istnieje.
Nie można przenieść własności rzeczy cudzej. Jednak zgodnie z zasadą, że nikt nie może przenieść na drugiego własności rzeczy cudzej, umowa dotycząca zbycia takiej rzeczy nie jest bezwzględnie nieważna, lecz jest bezskuteczna, jeżeli konkretny przepis prawa nie przyznaje jej mimo to skuteczności prawnej. W niektórych wpadkach prawo sankcjonuje nabycie własności od nie właściciela.
Zasiedzenie
Zasiedzenie jest sposobem nabycia własności przez posiadacza rzeczy na skutek upływu czasu. Art. 172 KC wymienia jako przesłanki zasiedzenia posiadanie i upływ czasu. Posiadanie prowadzące do zasiedzenia musi być samoistne i nieprzerwane. Na korzyść posiadacza przemawia domniemanie ciągłości, domniemanie, że ten kto rzeczą faktycznie włada, jest posiadaczem samoistnym i domniemanie istnienia dobrej wiary.
Przedmiotem zasiedzenia jako sposobu nabycia jest prawo własności lub użytkowania wieczystego. Zasiedzenie może dotyczyć tylko takiej rzeczy, która może być przedmiotem własności.
Inne wypadki nabycia i utraty własności
Jedną z form rozporządzania własnością przez właściciela jest zrzeczenie się własności. Zrzeczenie się własności nieruchomości następuje przez jednostronne oświadczenie woli właściciela złożone pod rygorem nieważności formie aktu notarialnego. Niezbędną przesłanką jego skuteczności jest także zgoda starosty. Nieruchomość staje się własnością Skarbu Państwa.
Zawłaszczenie to objęcie rzeczy w posiadanie samoistne. Jest to czynność jednostronna realna. Do zawłaszczenia konieczne jest zawładniecie rzeczą w intencji stania się właścicielem.
Inne przypadki nabycia i utraty własności to: znalezienie, porzucenie rzeczy, pobieranie pożytków naturalnych, akcesja.
Współwłasność
Współwłasność to rodzaj własności charakteryzujący się tym, że jedno i to samo prawo własności tej samej rzeczy przysługuje więcej niż jednej osobie. Każdemu ze współuprawnionych przysługuje to samo prawo, którego zakres może być tylko różny ze względu na sam sposób podziału wspólnego prawa, tzn., na wielkość udziałów w nim.
Naturę prawa współwłasności określają trzy cechy: jedność przedmiotu, wielość podmiotów i niepodzielność wspólnego prawa. Jedność przedmiotu polega na tym, że jest nim ta sama rzecz, skoro bowiem przedmiotem własności może być tylko określona, konkretna rzecz, a nie zbiór rzeczy czy rzecz zbiorowa albo mienie, to ta sama reguła dotyczy współwłasności. Współwłasność bowiem nie jest niczym innym, jak własnością przysługującą kilku osobom.
Wielość podmiotów polega na tym, że wspólne prawo należy do kilku osób, a więc co najmniej dwóch. Mówiąc o wspólnym prawie trzeba mieć na względzie, że chodzi tu wyłącznie o to samo prawo, a więc o prawo jednorodne. Oznacza to, że ta sama nieruchomość nie może być przedmiotem współwłasności i współużytkowania wieczystego. Niepodzielność wspólnego prawa polega na tym, że każdy ze współuprawnionych ma prawo do całej rzeczy, a żaden nie ma prawa do jej wyodrębnionej części fizycznej. Wspólność ta trwa dopóty, dopóki istnieje stosunek współwłasności. Czym innym jest prawo współwłaścicieli do układania się między sobą co do sposobu korzystania i używania wspólnego prawa w granicach określonych niepodzielnością tego prawa. Współwłaściciele mogą więc swobodnie kształtować sposób wykonywania wynikających zeń uprawnień, nie naruszając przez to istoty współwłasności.
Współwłasność jest stosunkiem pochodnym od własności, a więc nie jest samodzielną instytucją prawną. Wynika z tego, ze do współwłasności odnoszą się wszystkie przepisy o własności, chyba że co innego wynika z przepisów dotyczących własności przysługującej kilku osobom.
Źródłem współwłasności może być czynność prawna (np. sprzedaż udziału przez właściciela całości), zdarzenie prawne (np. otwarcie spadku, zawarcie lub ustanie małżeństwa) lub ustawa. Źródłem współwłasności może być także zasiedzenie udziału we własności.
Ochrona własności
Po uchwaleniu obecnej Konstytucji RP, art. 222 k.c. zyskał mocną podstawę w konstytucyjnych gwarancjach ochrony własności, które nadają mu szczególną rangę przepisu realizującego gwarancje ustawy zasadniczej.
Art. 222 chroni prawo własności za pomocą dwóch roszczeń, których odrębność wynika z rodzaju dokonanego naruszenia. Pierwsze z nich, zwane roszczeniem wydobywczym albo windykacyjnym, powstaje w razie bezprawnego pozbawienia właściciela posiadania rzeczy. Drugie, zwane roszczeniem o zakazanie naruszeń albo negatoryjnym, powstaje w razie innego bezprawnego wkroczenia w sferę uprawnień właściciela. Oba roszczenia, wynikające z prawa o charakterze bezwzględnym, jakim jest własność, mają także charakter prawnorzeczowy. Roszczenia z art. 222 powstają niezależnie od stanu świadomości naruszyciela, mają więc charakter obiektywny. Chronią własność i wynikają z prawa własności - prawo własności jest zatem przesłanką ich dochodzenia. Właściciel, który dochodzi roszczenia windykacyjnego lub negatoryjnego, musi więc wykazać, że prawo własności mu przysługuje.
Użytkowanie wieczyste
Użytkowanie wieczyste uregulowane zostało w dwóch aktach normatywnych rzędu ustawowego: w kodeksie cywilnym i w ustawie o gospodarce nieruchomościami. Prawo użytkowania wieczystego pozwala wejść we władanie nieruchomością bez konieczności ponoszenia pełnych kosztów jej nabycia.
Użytkowanie wieczyste jest prawem obciążającym grunt (nieruchomość gruntową), jako fizycznie wyodrębnioną część powierzchni ziemskiej, będący samodzielnym przedmiotem własności. Dlatego nie można ustanowić użytkowania wieczystego na udziale we własności, jeżeli nieruchomość jest przedmiotem współwłasności, a chociażby jeden ze współwłaścicieli nie jest Skarbem Państwa lub jednostką samorządu terytorialnego (związkiem jednostek). Przedmiotem użytkowania wieczystego mogą być tylko nieruchomości gruntowe:
stanowiące własność Skarbu Państwa, położone: w granicach administracyjnych miast lub poza tymi granicami, jeżeli zostały włączone do planu zagospodarowania przestrzennego miasta i przekazane do realizacji zadań jego gospodarki, a także inne grunty, ale tylko w przypadkach przewidzianych w przepisach szczególnych,
stanowiące własność jednostek samorządu terytorialnego lub ich związków.
Podmiotem prawa użytkowania wieczystego może być każda osoba fizyczna i prawna, która nie jest właścicielem tej nieruchomości, ponieważ właściciel nie może nabyć prawa użytkowania wieczystego.
Prawa rzeczowe ograniczone
Ograniczonymi prawami rzeczowymi są: użytkowanie, służebność, zastaw, własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego, prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej oraz hipoteka. Jest to zamknięta lista praw, co oznacza, że tylko wolą ustawodawcy, a nie wolą stron mogą być tworzone inne prawa jako ograniczone prawa rzeczowe. Cechą charakterystyczną tych praw jest to, że - podobnie jak wieczyste użytkowanie - są one prawami na rzeczy cudzej.
Sąd Najwyższy, podzielając ten pogląd, uzupełnił go stwierdzeniem, że każde z ograniczonych praw rzeczowych ma własne ustawowo zdefiniowane cechy, nie podlegające modyfikacji, w związku z czym podmioty prawa cywilnego nie mają kompetencji do kreowania praw bezwzględnych, nie odpowiadających ich ustawowym typom, w tym do komponowania nowych ograniczonych praw rzeczowych, zawierających cechy różnych istniejących rodzajów tych praw.
Przedmiotem ograniczonych praw rzeczowych są rzeczy; jedynie użytkowanie i hipoteka mogą być ustanowione na prawie. Z wyjątkiem zastawu przedmiotem tych praw są nieruchomości, natomiast zastawu - tylko ruchomości. Poza hipoteką i zastawem pozostałe ograniczone prawa rzeczowe łączą się - w określonym zakresie - z władaniem rzeczą.
Do istoty ograniczonych praw rzeczowych należy to, że są one skuteczne przeciwko wszystkim osobom. Ograniczone prawa rzeczowe wpisane do księgi wieczystej chronione są rękojmią wiary publicznej ksiąg wieczystych; prawa nie wpisane - wygasają w wyniku nabycia w warunkach działania rękojmi. Uprawnieniom wynikającym z tych praw odpowiadają zawsze takie obowiązki biernego zachowania się innych osób, które wykluczają uniemożliwianie lub utrudnianie ich wykonywania.
Użytkowanie
Użytkowanie polega na możności używania, bez pobierania pożytków z obowiązkiem zachowania dotychczasowego przeznaczenia. Użytkowanie jako prawo rzeczowe bezwzględne pełni z istoty swojej funkcję konsumpcyjną, czego przykładem jest użytkowanie nieruchomości lub jej części przez starszych wiekiem rolników, którzy wyzbyli się swojego gospodarstwa na rzecz następcy, zachowując dla siebie prawo korzystania z określonej działki w celu uzupełnienia swego utrzymania. Użytkowanie jest często prawem ustanowionym na czas życia uprawnionego, wygasającym z jego śmiercią.
Charakterystyczną cechą użytkowania jest zespół różnych stosunków obligacyjnych łączących się z mocy samego prawa z użytkowaniem, jeżeli strony inaczej nie postanowią. Jednakże kresem dopuszczalnej modyfikacji jest zawsze natura użytkowania i treść uprawnień użytkownika.
Przedmiotem użytkowania może być rzecz (ruchoma albo nieruchomość) lub prawo zbywalne. Użytkowanie rzeczy obejmuje także jej części składowe i przynależności.
O ile dopuszczalne jest użytkowanie zespołu środków produkcji, o tyle nie ma użytkowania określonej masy majątkowej, np. spadku; przedmiotem użytkowania natomiast może być przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne.
Treścią prawa użytkowania jest używanie rzeczy i pobieranie jej pożytków Zakres użytkowania jest różny, w zależności od tego, kto jest podmiotem użytkowania. Ponadto treścią użytkowania objęte są prawa i obowiązki związane ściśle z istotą użytkowania i stanowiące jego składnik.
3.1.1. Użytkowanie przez osoby fizyczne
Użytkowanie może być ustanowione na czas oznaczony, w tym także na czas życia uprawnionego lub na czas nie oznaczony, jednakże w wypadku użytkowania przez osobę fizyczną wygasa zawsze najpóźniej z jej śmiercią. Jest to zawsze najdłuższy czas trwania użytkowania ustanowionego na rzecz osoby fizycznej. W postanowieniu tym przejawia się myśl ustawodawcy, że użytkowanie na rzecz osoby fizycznej powinno służyć jej utrzymaniu.
Użytkownik będący osobą fizyczną nie może naruszyć substancji ani zmienić przeznaczenia rzeczy. Naruszeniem substancji jest zmiana samej struktury rzeczy, tworzywa, z którego rzecz jest zbudowana: naruszenie ściany nośnej budynku, usunięcie warstwy próchniczej z gruntu, usunięcie lub wzniesienie budynku, które jest zazwyczaj także zmianą przeznaczenia nieruchomości.
3.1.2. Użytkowanie przez rolnicze spółdzielnie
W obecnym stanie prawnym nie jest dopuszczalne, a zatem i możliwe przekazywanie rolniczym spółdzielniom produkcyjnym gruntów Skarbu Państwa w użytkowanie.
Dotychczasowe użytkowanie ustanowione na podstawie umowy lub decyzji administracyjnej wygasło z dniem 1 stycznia 1994 r. W tym stanie rzeczy art. 271 stracił swoje znaczenie normatywne, gdyż przepis ten nie może być stosowany, ponieważ nie pozwalają na to przepisy szczególne o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa.
Z tych samych przyczyn art. 272-275 stały się bezprzedmiotowe, pomimo że nie zostały formalnie uchylone.
3.1.3. Inne wypadki użytkowania
Art. 284 odnosi się do użytkowania przez inne niż rolnicze spółdzielnie produkcyjne osoby prawne. Przykładem jest użytkowanie określone w ustawie z 27 października 1994 r. o autostradach płatnych i tzw. użytkowanie górnicze, określone w ustawie z 4 lutego 1994 r. - prawo geologiczne i górnicze.
Do trwałego zarządu, w rozumieniu przepisów ustawy o gospodarce nieruchomościami, stosuje się odpowiednio w sprawach nie uregulowanych w tej ustawie przepisy kodeksu cywilnego o użytkowaniu.
Służebności
Służebności gruntowe
Służebność gruntowa obciąża nieruchomość jednego właściciela (nieruchomość służebną) na rzecz każdoczesnego właściciela (użytkownika wieczystego) innej nieruchomości (nieruchomości władnącej). Oznacza to, że służebność gruntowa nie może obciążać nieruchomości na rzecz tego samego właściciela innej nieruchomości, a jeżeli własność nieruchomości obciążonej przejdzie na właściciela nieruchomości władnącej lub odwrotnie - służebność wygasa.
Służebność przysługuje właścicielowi całej nieruchomości władnącej; nie jest możliwe ustanowienie służebności na rzecz jednej z kilku działek, z których składa się nieruchomość władnąca. To samo dotyczy sytuacji, jaka powstaje w wyniku podziału tej nieruchomości. Służebność obciąża całą nieruchomość, nie może więc obciążać ani udziału we własności, ani tylko tej części fizycznej, na której jest wykonywana.
Aczkolwiek służebność gruntowa jest prawem przysługującym właścicielowi nieruchomości, to jednak osoba, na rzecz której przeniesiono posiadanie nieruchomości władnącej, uprawniona jest do posiadania służebności związanych z tą nieruchomością. Przeniesienie posiadania jest wystarczającym tytułem legitymującym posiadacza w granicach, w jakich przeniesienie nastąpiło.
Służebność gruntowa może być ustanowiona tylko wtedy, gdy przyczynia się do zwiększenia użyteczności nieruchomości władnącej - całej lub chociażby tylko jej oznaczonej części. Chodzi tu o użyteczność w sensie gospodarczym. Służebność gruntowa nie może mieć na celu tylko samej wygody właściciela nieruchomości władnącej, jeżeli nie towarzyszy temu zwiększenie jej gospodarczej użyteczności.
Służebność gruntowa jest prawem związanym z nieruchomością, stanowi więc jej część składową, a jako taka nie może być przedmiotem obrotu. Dalszą konsekwencją tego jest to, że nabycie nieruchomości przez zasiedzenie obejmuje także przysługujące jej każdoczesnemu właścicielowi służebności gruntowe. Służebność gruntowa jest prawem nie ograniczonym co do czasu trwania (bezterminowym).
Pod względem treści służebności gruntowe dzielą się na czynne i bierne.
Służebności czynne (pozytywne) polegają na tym, że właściciel nieruchomości jest uprawniony do korzystania w określony sposób z innej nieruchomości, jednym słowem może - w granicach przysługujących mu służebności - wkraczać w sferę uprawnień właścicielskich właściciela innej nieruchomości, np. przechodzić przez nią, korzystać ze znajdującej się na niej studni.
Służebności bierne (negatywne) polegają na ograniczeniu właściciela nieruchomości służebnej w wykonywaniu jego uprawnień wynikających z prawa własności tej nieruchomości, np. przez niemożność budowy na swojej nieruchomości domu w sposób zasłaniający sąsiadowi widok lub światło czy wybicie okien w murze swego domu, wychodzących na nieruchomość sąsiada.
Służebności gruntowe powstają na podstawie umowy, orzeczenia sądowego, nabycia przez upływ czasu (zasiedzenie) i decyzji organu rządowej administracji ogólnej w wypadkach, w których ustawa tak stanowi.
Umowa jest podstawowym źródłem służebności gruntowych; forma aktu notarialnego potrzebna jest tylko dla oświadczenia osoby, która służebność ustanawia.
Typowym przykładem ustanowienia służebności gruntowej w drodze orzeczenia sądowego są: służebność drogi koniecznej, aczkolwiek może ona być ustanowiona także w drodze umowy stron, służebność budynkowa i służebności ustanowione przy zniesieniu współwłasności (dziale spadku, podziale majątku wspólnego).
Decyzja administracyjna może być podstawą powstania służebności gruntowej tylko w wypadkach przewidzianych w ustawie.
Służebności gruntowe wygasają przede wszystkim z przyczyn typowych dla wszystkich praw rzeczowych ograniczonych: zrzeczenia, konfuzji, egzekucyjnej sprzedaży nieruchomości służebnej, aczkolwiek z przewidzianymi w tych przepisach wyjątkami. Poza tym służebności gruntowe wygasają wskutek niewykonywania lub zniesienia.
Służebności osobiste
Funkcja służebności osobistych polega głównie na zaspokojeniu potrzeb osobistych uprawnionego w zakresie szeroko pojętej alimentacji; służebności osobiste więc mają charakter konsumpcyjny i dlatego są ściśle związane z osobą uprawnionego
Służebność osobista różni się od służebności gruntowej przede wszystkim tym, że przysługuje oznaczonej osobie fizycznej i ma zaspokoić jej potrzeby, podczas gdy służebność gruntowa jest prawem związanym z nieruchomością władnącą i stanowi jej część składową. Nieruchomość może zostać obciążona na rzecz imiennie określonej osoby fizycznej także takim prawem, którego istota odpowiada treści służebności gruntowej. Takie obciążenie powoduje powstanie służebności osobistej, jednakowoż do każdej służebności osobistej stosuje się odpowiednie przepisy o służebności gruntowej, z zachowaniem odrębności wynikającej z charakteru służebności osobistej. Te odrębności sprowadzają się przede wszystkim do tego, że służebność osobista wygasa z reguły z chwilą śmierci uprawnionego, jednakże może być ona zastrzeżona po jego śmierci na rzecz jego rodziców, dzieci i współmałżonka, że nie można jej nabyć przez zasiedzenie oraz że w określonych wypadkach służebność osobista może zostać zamieniona na rentę. Zakres służebności osobistej zostaje określony przede wszystkim przez czynność prawną ustanawiającą służebność, bowiem w ten właśnie sposób najczęściej służebność powstaje. Poza tym zakres służebności osobistej, jak i sposób jej wykonywania, określa się stosownie do osobistych potrzeb uprawnionego, charakteru służebności oraz przy uwzględnieniu miejscowych zwyczajów i zasady współżycia społecznego.
Zasadniczym źródłem powstania służebności osobistej jest umowa, np. dożywocia. Umowa może być zastąpiona orzeczeniem sądu tylko wtedy, gdy ten, kto zobowiązał się do ustanowienia służebności, uchyla się od zawarcia umowy, albo gdy ustawa przewiduje ustanowienie służebności osobistej przez sąd. Poza tym ustanowienie służebności osobistej na podstawie orzeczenia sądu może nastąpić w postępowaniu działowym, w którym sąd dokonuje działu albo podziału majątku wspólnego na podstawie zgodnego wniosku uczestników.
Zastaw
Zastaw zabezpiecza oznaczoną wierzytelność. Treścią prawa zastawu jest uprawnienie wierzyciela do dochodzenia zaspokojenia z rzeczy bez względu na to, czyją stała się własnością. Zastaw bowiem nie ogranicza właściciela rzeczy w uprawnieniu do rozporządzenia nią. Zaspokojeniu wierzyciela z rzeczy obciążonej zastawem przysługuje pierwszeństwo przed wszystkimi innymi wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy. Pierwszeństwo takie nie przysługuje tylko przeciwko tym, którym z mocy ustawy przysługuje pierwszeństwo szczególne.
Zabezpieczyć można tylko wierzytelność oznaczoną. Oznaczenie wierzytelności polega na określeniu, z jakiego stosunku ona pochodzi, nie jest zaś niezbędne podanie ściśle sumy pieniężnej.
Przedmiotem zastawu może być zarówno wierzytelność pieniężna, jak i niepieniężna, z tym jednak zastrzeżeniem, że realizacja zastawu zabezpieczającego wierzytelność niepieniężną będzie możliwa dopiero po zamianie jej na wierzytelność pieniężną. Przykładem może być wierzytelność o wydanie użyczonej rzeczy, która przybierze postać wierzytelności o zapłatę odszkodowania pieniężnego wskutek niemożności świadczenia w naturze.
Przedmiotem zabezpieczenia mogą być tylko rzeczy ruchome i prawa, jeżeli są zbywalne.
3.3.1. Zastaw na rzeczach ruchomych
Zastaw obejmuje wszystkie części składowe rzeczy, mające taki charakter w chwili ustanowienia zastawu, oraz przynależności, jeżeli co innego nie wynika z treści umowy albo z przepisów szczególnych.
Przedmiotem zastawu mogą być nie tylko rzeczy oznaczone co do tożsamości, ale i co do gatunku, przy czym także ze zmiennym składem.
Przedmiotem zastawu mogą być tylko rzeczy mogące być przedmiotem obrotu i mające określoną wartość majątkową. Przedmiotem zastawu może być także udział we własności rzeczy ruchomej, jeżeli rzecz zostanie wydana zastawnikowi, na co pozostali współwłaściciele wyrazili zgodę.
3.3.2. Zastaw na prawach
Przedmiotem zastawu mogą być wszelkie prawa majątkowe zbywalne, mające określoną wartość rynkową, a więc mogące być przedmiotem obrotu. Przede wszystkim dotyczy to praw względnych, a więc wierzytelności związanych i nie związanych z legitymującym je dokumentem. Przedmiotem zastawu mogą być także prawa na dobrach niematerialnych, zwłaszcza w dziedzinie tzw. własności przemysłowej, jak prawo do patentu, do wzoru użytkowego, do wzoru przemysłowego, do znaku towarowego.
Przedmiotem zastawu mogą być akcje i świadectwa tymczasowe, które są papierem wartościowym ucieleśniającym zbywalne prawa majątkowe akcjonariusza, będąc jednocześnie dokumentem legitymującym posiadacza do wykonywania praw majątkowych i niemajątkowych w spółce. W gruncie rzeczy jednak przedmiotem zastawu na akcjach jest samo prawo, przysługujące akcjonariuszowi w stosunku do spółki. Przedmiotem zastawu może być także udział wspólnika w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością. W razie ustanowienia takiego zastawu prawo do uczestnictwa w zgromadzeniu wspólników i prawo głosu przysługuje w dalszym ciągu zastawcy; prawo głosu, jako prawo związane z udziałem, nie może być samodzielnym przedmiotem obrotu prawnego. Sprawę tę reguluje kodeks spółek handlowych. Ustanowienie zastawu na udziale lub użytkowania udziału w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością wymaga zachowania formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. Umowa spółki może uzależnić ustanowienie zastawu od zgody spółki lub ograniczyć go w inny sposób.
Posiadanie
Posiadanie według kodeksu cywilnego jest szczególnym, pozostającym pod ochroną prawa, stanem faktycznym, z którym prawo wiąże wiele doniosłych skutków prawnych o zróżnicowanym charakterze, jak np. nabycie prawa przez upływ czasu (zasiedzenie), nabycie roszczenia o przeniesienie własności zajętego pod budowę gruntu, nabycie roszczeń z tytułu posiadania rzeczy i inne. Bez względu na to, czy stan ten jest zgodny z prawem, czy nie, prawo udziela mu tymczasowej, prowizorycznej ochrony.
Stan faktyczny, o którym mowa, polega na faktycznym władztwie, przez które rozumie się samą możność władania rzeczą; efektywne w sensie gospodarczym korzystanie z rzeczy nie jest konieczną przesłanką posiadania; dla istnienia posiadania bowiem nie jest konieczne rzeczywiste korzystanie z rzeczy, lecz sama możność takiego korzystania
Skoro posiadanie jest stanem faktycznym, to nie dotyczą go ograniczenia ustawowe o charakterze podmiotowym ustanowione dla nabycia prawa. Tak więc podmiotem posiadania nieruchomości położonej w Polsce może być cudzoziemiec bez względu na to, czy uzyskał pozwolenie na nabycie takiej nieruchomości, a także ten, kto nie ma pełnej zdolności prawnej, jeżeli tylko ma dostateczne rozeznanie i jest zdolny własnym działaniem nabyć posiadanie.
Posiadanie jest dziedziczne. Dziedziczenie posiadania rzeczy polega na przejściu na spadkobierców - z mocy prawa, z chwilą otwarcia spadku - wszystkich skutków prawnych, jakie wynikały z jej posiadania przez spadkodawcę, nie zależy natomiast od tego, czy spadkobiercy objęli w faktyczne władztwo rzecz znajdującą się dotychczas w posiadaniu spadkodawcy, a więc, czy kontynuują jego posiadanie.
Przedmiotem posiadania w rozumieniu i ze skutkami określonymi w kodeksie cywilnym mogą być tylko rzeczy, a więc przedmioty materialne, które mogą być przedmiotem prawa i obiegu (obrotu). Toteż przedmioty wyłączone z obiegu (np. broń, amunicja, materiały rozszczepialne, miotacze gazu) mogą być wprawdzie przedmiotem władania, ale władanie to nie jest posiadaniem w rozumieniu kodeksu cywilnego. Oznacza to, że faktyczne władanie może być posiadaniem tylko wtedy, gdy przedmiot tego władania nie jest wyłączony z obrotu.
Nie może być przedmiotem samoistnego posiadania część składowa rzeczy, ponieważ nie może być odrębnym przedmiotem własności i innych praw rzeczowych. Dlatego lokal, jako część składowa nieruchomości, nie może być przedmiotem posiadania prowadzącego do zasiedzenia. Przedmiotem posiadania nie mogą być tzw. dobra publiczne przeznaczone do korzystania przez nieograniczoną liczbę osób, jak drogi i place publiczne dopóty, dopóki nie nastąpiło ich objęcie w wyłączne posiadanie określonego posiadacza; korzystanie bowiem z nich jest zwykłym, nie mającym cech posiadania, korzystaniem ze sfery wolności zapewnionej przez państwo każdemu obywatelowi.
Nie może być przedmiotem posiadania rzecz zbiorowa, np. księgozbiór, natomiast może nim być każda książka z osobna wchodząca w jego skład. To samo dotyczy tzw. zbioru praw, np. przedsiębiorstwa czy gospodarstwa rolnego.
Art. 336 rozróżnia posiadanie samoistne i zależne. Pierwsze, zwane także właścicielskim, charakteryzuje się tym, że posiadacz włada rzeczą w takim zakresie, jak to czyni właściciel, wykorzystując taką faktyczną możliwość władania rzeczą, do jakiej właściciel jest uprawniony. Tylko ten, kto rzeczą faktycznie włada z zamiarem władania dla siebie, jest jej posiadaczem samoistnym. Osoba, która w wyniku wykonania umowy przeniesienia własności zawartej bez zachowania formy aktu notarialnego nabyła władanie nad nieruchomością, jest jej posiadaczem samoistnym. Obok woli posiadania konieczne jest także faktyczne władanie rzeczą. Istnienie jednego tylko z tych dwóch elementów nie decyduje jeszcze o posiadaniu. O charakterze posiadania decyduje obok woli także i zakres posiadania. Toteż chociaż posiadacz wzniósł budynek na gruncie oddanym innej osobie w wieczyste użytkowanie, to niewątpliwie jego wola i zakres posiadania zajętej pod budowę działki gruntu odpowiadały pojęciu posiadania samoistnego i dlatego jako posiadacz samoistny jest uprawniony do dochodzenia roszczenia.
Istotą posiadania zależnego w rozumieniu art. 336 jest władztwo nad cudzą rzeczą w zakresie odpowiadającym prawu podmiotowemu - innemu niż własność - które posiadacz wykonuje.
Posiadanie zależne powstaje na ogół w wyniku wydania rzeczy na podstawie umowy o czasowe z niej korzystanie. Posiadaczem zależnym samochodu jest ten, komu władztwo nad nim zostało przekazane w umowie lub kto faktycznie włada samochodem, jakby taką umowę zawarł. W typowych sytuacjach posiadania zależnego chodzi o użytkowanie wieczyste, najem, użyczenie, zastaw, obciążenie użytkowaniem itp. Ten, kto korzysta z lokalu na podstawie umowy najmu, jest posiadaczem zależnym (prawa najmu), a jednocześnie dzierżycielem w zakresie prawa własności; we własnym imieniu i dla siebie wykonuje władztwo nad rzeczą tylko w granicach prawa najmu, jest więc posiadaczem zależnym. Cechą posiadania zależnego jest przy tym to, że nie jest oparte na grzecznościowym pozwoleniu posiadacza, lecz ma trwać przez czas pozwalający na przyjęcie, że ze strony posiadacza samoistnego nastąpiła utrata określonego atrybutu władztwa.
Literatura
Stanisław Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga druga. Własność i inne prawa rzeczowe, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2002.
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny (Dz. U. nr 16 poz. 93 z późn. zmianami).
17