Osobowe źródła i środki dowodowe
Cz.1
1.Biegły i jego opinia
Biegły jest źródłem dowodowym, a jego opinia środkiem dowodowym. € Zasięgnięcie opinii biegłego - zgodnie z art. 193 § 1 k. p. k. jest dopuszczalne tylko wówczas, gdy zachodzi potrzeba stwierdzenia okoliczności mającej istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy i aby to ustalić, konieczne jest posiadanie wiadomości specjalnych. Wiadomości, których może dostarczyć biegły, nie mogą być zastąpione przez organ procesowy.
O powołaniu biegłych decyduje charakter określonej okoliczności, a nie zakres wiadomości, którymi dysponuje organ procesowy. Organ procesowy nie może zrezygnować z opinii biegłego, jeżeli ustalenie jakiegoś faktu wymaga wiedzy specjalnej. Opinia taka jest więc zbędna, gdy stwierdzenie owych okoliczności może nastąpić bez takich wiadomości, a w oparciu o doświadczenie i wiedz* sędziowską. Biegli nie ustalają okoliczności faktycznych, a czyni to sąd. Zadaniem biegłych jest podzielenie się ze swoja wiedzą specjalistyczną i ułatwienie w ten sposób sądowi dokonanie oceny dowodów i poczynienia ustaleń faktycznych. Organ ten nie może odrzucić wszystkich opinii specjalistycznych i przyjąć w sprawie własnego stanowiska. Biegłego powołuje się w konkretnej sprawie i nie można powoływać się na opinię złożoną dla innych celów. Opinie biegłych odgrywają ważną rolę w procesie, a ich znaczenie będzie rosło.
€Okolicznościami mającymi istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy są okoliczności, które mogą mieć wpływ na treść decyzji kończącej postępowanie. Nie chodzi o jakiekolwiek znaczenie danej okoliczności dla rozstrzygnięcia sprawy, ale ustawodawca dokonał kwantyfikacji jej znaczenia dla rozstrzygnięcia. Mają one mieć istotne znaczenie, co w znaczny sposób zawęża ich zakres. Zaznaczenie w ustawie, że chodzi o okoliczności mające istotne znaczenie, stanowi wskazówkę, by odwoływać się do dowodu z opinii biegłego tylko wówczas, gdy jest to rzeczywiście niezbędne; chodzi zwłaszcza o wszelkiego rodzaju związki przyczynowe, okoliczności sfery przedmiotowej oraz związane ze stroną podmiotową przestępstwa. Ocena, czy w grę wchodzą okoliczności mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy oraz czy potrzebne są do tego wiadomości specjalne należy do organu procesowego. €
Wiadomości specjalne są fragmentem wiedzy wykraczającej poza zasób posiadany przez przeciętnego. Do wiadomości specjalnych nie należą te wiadomości, które są dostępne dla dorosłego człowieka o odpowiednim doświadczeniu życiowym, wykształceniu i zasobie wiedzy ogólnej. Chodzi o wiadomości fachowe z zakresu wszystkich dziedzin nauki, techniki, sztuki, rzemiosła, gospodarki, ruchu lądowego, wodnego lub powietrznego itp. Są nimi też te, które wykraczają poza przeciętne umiejętności praktyczne, np. w zakresie studniarstwa.
Nie mogą to być wiadomości z zakresu prawa; organ procesowy sam musi posiadać takie wiadomości. Klasycznym pojęciem prawniczym jest znamię "pornograficzności", a nie jest ono terminem medycznym czy seksuologicznym. Biegły seksuolog posiada wiadomości specjalne jedynie w zakresie ustalenia hipotetycznego wpływu danej prezentacji na potencjalnego odbiorcę w płaszczyźnie jego reakcji emocjonalnych, w tym seksualnych. Żaden biegły, a tym bardziej seksuolog nie są natomiast w stanie zastąpić sądu ani w ocenie istnienia znamienia "pornograficzności."
Nie budzi natomiast wątpliwości, iż do tego rodzaju wiadomości należy zaliczyć te, które obejmują prawo obce, prawo międzynarodowe, a także prawo rodzime w zakresie nie obowiązujących już systemów.
Powołanie biegłego jest niezbędne w celu: stwierdzenia charakteru obrażeń ciała; nie można dokonywać ustaleń dotyczących stopnia uszkodzenia ciała bez zasięgnięcia opinii biegłego, np. tylko na podstawie zaświadczenia lekarskiego, ustalenia zaburzeń popędu seksualnego, ustalenia, czy osoba, z którą dopuszczono się czynu nierządnego była całkowicie pozbawiona zdolności rozpoznania znaczenia czynu, oceny, czy ręczny miotacz gazowy może być uznany w konkretnej sytuacji za niebezpieczne narzędzie, stwierdzenia nałogowego alkoholizmu, wyjaśnienia kwestii związanych ze stanem technicznym pojazdu oraz wymogami prawidłowej eksploatacji pojazdu przez kierowcę, np. ustalenie prędkości pojazdu na podstawie śladów hamowania, określenie stopnia kwalifikacji kierowcy, a zwłaszcza umiejętności wyboru przez niego najbardziej odpowiedniego manewru w sytuacjach konfliktowych na jezdni, a także odtworzenie przebiegu zdarzenia w oparciu o ślady ujawnione w toku oględzin, a w szczególności prędkości pojazdu, toru jego ruchu, określenie miejsca potrącenia człowieka itp., przeprowadzenia badań osmologicznych.
Nie wymagają wiadomości specjalnych ustalenie i ocena społecznoprawna okoliczności faktycznych mających usprawiedliwiać silne wzburzenie, ocena procesów psychicznych oskarżonego, do których należą m.in. zamiar, pobudki działania i towarzyszące emocje, chyba że czyn i towarzyszące mu okoliczności tak dalece odbiegają od obrazu osobowości oskarżonego i jego dotychczasowej linii życia, że podłoże psychiczne czynu przestaje być zrozumiałe w świetle wiedzy i doświadczenia, ustalenie ceny towarów, jeżeli można było tego dokonać na podstawie zeznań świadków, wskazanie kto i jakie naruszył zasad ruchu drogowego i określenie bezpośredniego przyczynienia się do wypadku, a także ocena dowodów.
€ Opinię może wydać biegły indywidualny albo instytucja naukowa lub specjalistyczna ( art. 193 § 2 k.p.k.). Z ich opinii należy korzystać w sprawach skomplikowanych, wymagających uwzględnienia najnowszych metod badawczych, którymi mogą nie dysponować biegli indywidualni. Instytucja to zakład o charakterze publicznym zajmujący się określonym zakresem spraw, działający w jakiejś dziedzinie, utworzony m.in. w celu naukowym. Ze względu na publiczny charakter tego rodzaju jednostek trudno uznać, by istniała możliwość wydania opinii przez niepubliczne podmioty gospodarcze, np. spółki opiniodawcze. Eksperci tych jednostek mogą występować jako indywidualni biegli.
Organ procesowy powołuje biegłych z urzędu lub na wniosek stron (art. 167); strona może wskazać konkretnego biegłego. Uwzględniając wniosek strony o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego, organ procesowy nie musi powołać biegłego przez nią wskazanego.
€ Ustawa nie określa, z wyjątkiem wydania opinii o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego (art. 202 § 1), liczby biegłych, którym należy zlecić wydanie opinii. Wskazuje expressis verbis na możliwość powołania biegłego lub biegłych, a więc kilku czy kilkunastu. Określenie ich liczby jest pozostawione organowi procesowemu, który powinien kierować się przede wszystkim przedmiotem i zakresem badań. Kilku biegłych może być powołanych w tej samej kwestii i z tej samej dziedziny, zwłaszcza wówczas gdy mogą odwoływać się do odmiennych teorii naukowych.
€Dla należytego wyjaśnienia okoliczności sprawy może być konieczne zasięgnięcie opinii biegłych różnych specjalności. Chodzi o sytuacje, gdy dla rozpracowania problemu o podstawowym znaczeniu niezbędne są wiadomości z różnych dyscyplin wiedzy specjalnej.
W wypadku powołania większej liczby biegłych, mogą oni wydać łączną opinię nawet wówczas, gdy reprezentują różne specjalności, z tym że o trybie opiniowania decyduje organ procesowy; rozstrzyga o tym, czy mają oni przeprowadzić wspólne badania i wydać jedną wspólną opinię, czy opinie odrębne. Jeżeli problem ma charakter szczególnie złożony, to adekwatnym sposobem jest powoływanie zespołu biegłych, np. psychologa lub psychiatry oraz socjologa moralności lub obyczajowości w sprawach o zabójstwa lub przestępstwa seksualne.
Opracowanie przez biegłych wspólnej, kompleksowej opinii nie wyłącza i nie ogranicza samodzielności każdego z biegłych w zakresie reprezentowanej przez niego dziedziny wiedzy i specjalności, a przyczynia się do wszechstronnego wyjaśnienia sprawy i usunięcia istniejących wątpliwości w podstawowych kwestiach wymagających rozstrzygnięcia.
€ Opiniami w rozumieniu art. 193 § 1 nie są tzw. prywatne ekspertyzy (ekspertyzy pozasądowe), sporządzane na użytek procesu przez biegłego na zlecenie innych podmiotów niż organ procesowy, głównie stron lub ich pełnomocników. Kodeks postępowania karnego nie przewiduje opinii biegłego przedstawianej przez stronę. Biegłym jest osoba powołana przez organ procesowy, ale nie wskazana przez stronę. Dopiero takie formalne powołanie konstytuuje zaistnienie biegłych w procesie. Pozaprocesowa opinia biegłego nie może stanowić dowodu będącego podstawą oceny, a jedynie zawiera informację o dowodzie, który nie jest pozbawiony znaczenia dla prawidłowego rozstrzygnięcia sprawy.
€ Dopuszczenie dowodu z opinii biegłego następuje w formie postanowienia. W postępowaniu sądowym wydaje je sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, Policja albo inny organ prowadzący dochodzenie. Jednakże w określonych sprawach uprawnienie to przysługuje tylko sądowi lub prokuratorowi. Dotyczy to powołania biegłego lekarza lub psychologa w celu jego udziału w przesłuchaniu świadka (art. 192 § 2 k. p. k.) oraz biegłych lekarzy psychiatrów w celu wydania opinii o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego (art. 202 § 1 k.p.k.) oraz biegłych psychologów lub lekarzy w celu zbadania oskarżonego ( art. 215 k.p.k.). Postanowienie o przeprowadzeniu badani psychiatrycznego połączonego z obserwacją w zakładzie leczniczym może wydać tylko sąd ( art. 203 § 2 k.p.k.).
W wypadkach nie cierpiących zwłoki (art. 308 § 1 k.p.k.) powołanie biegłego może nastąpić w innej formie niż pisemne postanowienie, np. w rozmowie telefonicznej, ale musi być następnie potwierdzone we właściwej formie; z uwagi na nagłość sytuacji wydanie postanowienia jest niemożliwe. Należy podać biegłemu niezbędne informacje o zdarzeniu, co do którego ma się wypowiadać, by umożliwić mu zabranie niezbędnego sprzętu.
€ Ustawa przewiduje dwa rodzaje biegłych: biegłych sądowych i tzw. biegłych ad hoc ( art. 195 k. p. k.). Wybór konkretnych osób, mających pełnić funkcję biegłych, zależy od uznania organu procesowego. Organ procesowy w wyborze tym kierować się powinien, przede wszystkim, posiadanymi przez biegłego odpowiednimi kwalifikacjami. Nie ma żadnej różnicy w traktowaniu i ocenie opinii złożonej przez biegłego sądowego o powołanego tylko w konkretnej sprawie.
Biegłym sądowym jest osoba wpisana na listę biegłych, prowadzoną przez prezesa sądu okręgowego, spełniająca określone warunki, w tym legitymująca się dokumentami lub innymi dowodami, stwierdzającymi posiadanie przez nią wiadomości specjalnych (por. § 12 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 stycznia 2005 r. w sprawie biegłych sądowych ( Dz. U. Nr 15, poz. 133).
Biegłym ad hoc jest osoba posiadająca odpowiednią wiedzę w określonej dziedzinie, powołana przez organ procesowy do pełnienia czynności biegłego.
Biegły powinien legitymować się odpowiednim, wysokim wykształceniem zawodowym
w danej dziedzinie, odpowiednią specjalizacją, znaczną praktyką w ramach danej specjalizacji. Kwalifikacje te raczej powinny być potwierdzone przez odpowiednie gremia specjalistów w danej dziedzinie, np. przez rady naukowe odpowiednich instytutów naukowych, naukowo-badawczych lub przez kilku specjalistów w danej dziedzinie. Ponadto byłoby pożądane, aby biegły minimum wiedzy prawniczej i orientował się w procedurach sądowych. €Zaznaczenie w art. 195 k. p. k., że biegłym może być „nie tylko biegły sądowy”, wskazuje na preferencję biegłych sądowych. Jest to uzasadnione tym, że osoba wpisana na listę biegłych przeszła weryfikację, musiała bowiem spełnić określone warunki, a nadto po pewnym okresie nabywa stosownego doświadczenia, co stwarza większe zaufanie do jej wiedzy i bezstronności. Nie jest jednak bezwzględnym obowiązkiem korzystanie w pierwszej kolejności z biegłych sądowych.
€Pełnienie funkcji biegłego jest obowiązkiem prawnym. Osoba powołana w takim charakterze przez organ procesowy nie może uchylić się od wykonania czynności biegłego. Bezpodstawne uchylanie się od wykonania czynności biegłego zagrożone jest karą pieniężną w wysokości do 3 000 zł ( art. 287 § 1 w zw. z art. 285 § 1 k. p. k.). a w razie uporczywego uchylania się można zastosować niezależnie od kary pieniężnej aresztowanie na czas nie przekraczający 30 dni (art. 287 § 2 k.p.k.). €€ Osoba, którą powołano w charakterze biegłego, może wnosić o zwolnienie od tego obowiązku, wskazując przyczyny, które uniemożliwiają jej wykonanie czynności biegłego (arg. ex art. 287 § 1 k. p. k.); zwolnienie może nastąpić z ważnej przyczyny, np. choroby. Biegły sądowy, jak i powołany ad hoc może uchylić się od opracowania opinii, jeżeli nie ma odpowiednich warunków do jej wykonania lub nie ma wystarczających kwalifikacji do jej wydania.
Biegłemu za wykonaną pracę przysługuje wynagrodzenie. Wysokość wynagrodzenia ustala organ, który powołał biegłego, uwzględniając wymagania stawiane biegłemu, jego kwalifikacje, potrzebny do wydania opinii nakład pracy i przeznaczony czas, a także inne wydatki niezbędne do wykonania zlecenia.
€ W celu zachowania bezstronności przez biegłego ustawa przewiduje zakaz pełnienia czynności biegłego przez określone osoby o charakterze bezwzględnym i względnym ( art. 196 § 1 k.p.k.). Nie może być biegłym osoba (zakaz bezwzględny):
a) której nie można przesłuchać w charakterze świadka, tj. obrońca lub adwokat kontaktujący się z zatrzymanym oraz duchowny, który spowiadał oskarżonego na okoliczność danej sprawy (art. 178 pkt 1 i 2 k.p.k.); może być biegłym lekarz psychiatra, przed którym osoba z zaburzeniami psychicznymi przyznała się do popełnienia czynu zabronionego, mimo że nie można przesłuchać go w charakterze świadka na tę okoliczność (art. 52 ust. 1 i 2 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego),
b) która może odmówić zeznań, tj. osoba najbliższa dla oskarżonego lub która w innej toczącej się sprawie jest oskarżona o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem (art. 182 § 1 i 3 k.p.k.).
c) która może być zwolniona od złożenia zeznań lub odpowiedzi na pytania z uwagi na pozostawanie w szczególnie bliskim stosunku osobistym z oskarżonym (art. 185 k.p.k.),
d) której sprawa dotyczy bezpośrednio (art. 40 § 1 pkt 1 k.p.k.),
e) będąca małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostająca we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób (art. 40 § 1 pkt 2 k. p.k.),
f) będąca krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wyżej wymienionych, albo związana z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli (art. 40 § 1 pkt 3 k.p.k.),
g) która brała udział w sprawie jako sędzia, prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony albo która prowadziła postępowanie przygotowawcze (art. 40 § 1 pkt 5 k. p. k.),
h) powołana w sprawie w charakterze świadka lub będąca świadkiem czynu.
W każdym z tych wypadków wyłączenie biegłego jest obligatoryjne. Dotyczy to także sytuacji, w której zwolnienie osoby od złożenia zeznań lub odpowiedzi na pytania gdyby występowała w charakterze świadka, byłoby uzależnione od decyzji organu procesowego (art. 185 k.p.k.); art. 196 § 1 k. p.k. przewiduje także w takim wypadku bezwzględny zakaz, co jest uzasadnione innymi rolami pełnionymi przez świadka i biegłego.
€ Opinia wydana przez biegłego, co do którego zachodzi bezwzględna przyczyna wyłączenia, nie może stanowić dowodu, a na jego miejsce powołuje się innego biegłego ( art. 196 § 2 k. p. k.).
€ Względny zakaz związany jest z powodami: a) do wiedzy biegłego, b) osłabiającymi zaufanie bezstronności biegłego, c) innymi ważnymi powodami ( art. 196 § 3 k.p.k.).
Powodami osłabiającymi zaufanie do wiedzy biegłego mogą być fakty wskazujące, iż posiada istotne braki w zakresie wiedzy specjalistycznej, która jest nieodzowna do wydania opinii. Okoliczności w świetle których powstają realne wątpliwości co do wiedzy, albo co do bezstronności biegłego muszą być uprawdopodobnione. Ważnymi powodami mogą też być inne powiązania biegłego ze stronami lub ze sprawą niż powodujące zakaz bezwzględny.
Innymi ważnymi powodami są obiektywne przeszkody, które uniemożliwiają sporządzenie opinii biegłego albo też uniemożliwiają sporządzenie jej w wyznaczonym przez sąd terminie, np. z powodu długotrwałej choroby, czy wyjazdu na dłuższy czas za granicę.
€ O wyłączenie może wnosić sam biegły lub strona. Wniosek taki może być złożony w każdym stadium postępowania od chwili powołania danej osoby do pełnienia czynności biegłego. Niekiedy dopiero analiza opinii pozwoli na ustalenie, iż biegły nie ma wystarczających kwalifikacji, by sprostać stojącemu przed nim zadaniu. Nie jest konieczne udowodnienie zarzutu podniesionego w stosunku do biegłego, a wystarczające jest jego uprawdopodobnienie. Oceny, czy rzeczywiście istnieją powody osłabiające zaufanie do wiedzy lub bezstronności biegłego albo inne ważne powody, dokonuje organ procesowy.
€ Biegły jest obowiązany do złożenia przyrzeczenia (197 § 1 k.p.k.). Odebranie przyrzeczenia następuje przed wydaniem opinii ustnej przed sądem. € Obowiązek złożenia przyrzeczenia dotyczy zarówno biegłego sądowego, jak i biegłego ad hoc. Przyrzeczenie od biegłego sądowego odbiera prezes sądu i obowiązuje ono przez cały czas pełnienia przez niego funkcji biegłego. Biegły sądowy nie składa przyrzeczenia w każdej sprawie, a tylko powołuje się na złożone przy obejmowaniu funkcji biegłego. € Biegły składa przyrzeczenie według roty określonej w art. 197 § 1 k. p. k.. Treścią przyrzeczenia jest zobowiązanie się do wykonywania obowiązków biegłego sumiennie i bezstronnie. W czasie składania przyrzeczenia przez biegłego wszyscy stoją, w tym i sędziowie. Biegłemu ad hoc, który w danej sprawie składał już przyrzeczenie, sąd przypomina je przy przesłuchaniu; może odebrać je od niego ponownie, jeżeli uzna to za potrzebne (art. 197 § 3 w zw. z art. 188 § 4 k.p.;k.).
€ Biegłego należy uprzedzić o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznanie. W postępowaniu przygotowawczym biegły potwierdza to uprzedzenie, podpisując stosowne oświadczenie (art. 197 § 3 w zw. z art. 190 § 2 k. p. k.).
€ Biegłego obowiązują te same zasady co świadka w zakresie ujawnienia okoliczności objętych tajemnicą państwową, służbową lub zawodową (art. 197 § 3 w zw. z art. 179 -180 k.p.k.). €
Przesłuchanie biegłego, podobnie jak i świadka, rozpoczyna się od zapytania go o imię, nazwisko, wiek, zajęcie, miejsce zamieszkania, karalność za fałszywe zeznanie lub oskarżenie oraz stosunek do stron. Można utajnić adres biegłego, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec biegłego lub osoby najbliższej w związku z jego czynnościami. Następuje to na wniosek biegłego, a dane dotyczące jego miejsca zamieszkania pozostają do wyłącznej wiadomości prokuratora lub sądu. Pisma procesowe doręcza się wówczas do instytucji, w której biegły jest zatrudniony, lub na inny wskazany przez niego adres (art. 197 § 3 w zw. z art. 191 § 1 i 3 k.p.k.).
7. Biegły nie jest funkcjonariuszem publicznym i nie korzysta ze wzmożonej ochrony prawnej przewidzianej dla tej kategorii osób, ale użycie przemocy lub groźby bezprawnej w celu wywarcia wpływu na czynności biegłego albo dopuszczenie się w związku z tymi czynnościami czynnej napaści na niego stanowi przestępstwo z art. 245 k.k. Znieważenie biegłego, nawet w czasie wykonywania przezeń czynności biegłego, wyczerpuje znamiona przestępstwa z art. 216 § 1 k. k., które jest ścigane z oskarżenia prywatnego. Ze względu na to, że zostaje ono popełnione w związku z czynnościami biegłego, w pełni uzasadnione jest wszczęcie postępowania przez prokuratora na podstawie art. 60 § 1 k.p.k..
Złożenie przez biegłego fałszywej opinii stanowi przestępstwo z art. 233 § 4 k. k., w którym stypizowane jest zachowanie polegające na przedstawieniu przez biegłego, rzeczoznawcę lub tłumacza fałszywej opinii lub tłumaczenia, mającej służyć za dowód w postępowaniu sądowym lub w innym prowadzonym na podstawie ustawy. Przyjęcie przez biegłego korzyści majątkowej lub osobistej albo jej obietnicy w związku z pełnieniem czynności biegłego jest przestępstwem łapownictwa biernego, określonym w art. 228 k. k. Biegły jako ściśle współuczestniczący w wymiarze sprawiedliwości jest osobę pełniącą funkcje publiczną. Biegły, wykonując zlecone czynności może naruszyć także inne przepisy k.k. Biegły - w zależności od rodzaju zachowania - może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej za tworzenie fałszywych dowodów w celu skierowania przeciwko określonej osobie ścigania karnego ( art. 235 k. k.), zatajanie dowodów niewinności ( art. 236 § 1 k. k.), utrudnianie postępowania karnego ( art. 239 § 1 k. k.), rozpowszechnianie wiadomości z postępowania karnego ( art. 241 § 1 lub 2 k.k.) oraz ujawnienie tajemnicy państwowej ( art. 235 k.k.). W grę może też wchodzić odpowiedzialność za przestępstwo z art. 271 § 1 k.k.
€ Biegłemu udostępnia się akta w zakresie niezbędnym do wydania opinii lub dopuszcza do udziału w czynnościach dowodowych verba legis „w miarę potrzeby”, czyli wówczas gdy znajomość akt lub udział w przeprowadzeniu dowodów jest niezbędny lub może być pomocny do wydania opinii. Nie muszą to być całe akta, ale tylko te ich fragmenty, które są niezbędne do wydania opinii. Oceny, czy zachodzi taka potrzeba, dokonuje organ procesowy z urzędu lub na wniosek stron albo na wniosek biegłego. €Dopuszczenie biegłego do udziału w przeprowadzanych dowodach może być uzasadnione wówczas, gdy jego bezpośredni udział może pozwolić na uzyskanie niezbędnego materiału do przeprowadzenia badań lub informacji, gdzie materiał taki może się znajdować. Sam biegły nie może dokonywać czynności procesowych. €Organ procesowy może zastrzec swoją obecność przy przeprowadzaniu przez biegłego niektórych lub wszystkich badań.
€ Opinia biegłego może mieć formę ustną lub pisemną; decyduje o tym organ procesowy. Nie ma z punktu widzenia mocy dowodowej różnicy między tymi opiniami. Każdą z tych form może mieć opinia nie tylko biegłego, ale i instytucji naukowej lub specjalistycznej. Obie formy są dopuszczalne zarówno w postępowaniu przygotowawczym, jak i na rozprawie.
€ Ustne przekazanie opinii czyni zadość zasadzie ustności, publiczności i bezpośredniości. Ponadto tego rodzaju opinia sprzyja szybkości i sprawności postępowania; organ procesowy szybko uzyskuje odpowiedź na interesujący temat. Niekiedy może być celowe ograniczenie się tylko do opinii ustnej; zwłaszcza w sprawach o nieskomplikowanym charakterze wystarczająca może być taka opinia, która nie wymaga badań (tzw. opinia abstrakcyjna). Ustną opinię wciąga się do protokołu. €€ Art. 200 § 2 k.p.k. określa konstrukcje opinii. Można w niej wydzielić część wstępną, obejmującą dane wymienione w art. 200§ 2 pkt 1- 4 oraz część sprawozdawczą, która powinna zawierać sprawozdanie z przeprowadzonych czynności i spostrzeżeń oraz oparte na nich wnioski.
€ Opinia biegłego podlega weryfikacji przez organ procesowy oraz strony i ich przedstawicieli (obrońców i pełnomocników) ( art. 201 k. p. k.). Ocenie tej poddawana jest opinia odseparowana od innych dowodów ( ocena jednostkowa) oraz w globalnie z inny i dowodami. Oceniana jest pod względem formalno- prawnym, logicznym i merytorycznym. Opinia biegłego podobnie jak każdy inny dowód podlega swobodnej ocenie organu procesowego. Sąd jest uprawniony do kontrolowania nie tylko opinii pod względem poprawności logicznej, rozumowania biegłych bez możliwości wdawania się w kwestie merytoryczne, ale jest zobowiązany badać również część specjalistyczną opinii. Ocenie sądu podlega również metoda badań biegłych. Jeżeli opinia jest niepełna lub niejasna albo gdy zachodzi sprzeczność w samej opinii lub między różnymi opiniami w tej samej sprawie, można wezwać ponownie tych samych biegłych lub powołać innych ( art. 201 k.p.k.). €Opinią niepełną jest opinia niekompletna, nie zawierająca wyczerpującego naświetlenia określonej kwestii, np. niepełność przeprowadzonych badań lub nieopisanie ich. Opinia jest niepełna wówczas, gdy nie udziela odpowiedzi na wszystkie postawione mu pytania, na które biegły zgodnie z zakresem posiadanych wiadomości specjalnych i udostępnionym mu materiałem dowodowym może i powinien udzielić odpowiedzi albo jeżeli opinia nie uwzględnia wszystkich istotnych dla rozstrzygnięcia konkretnej kwestii okoliczności lub też nie zawiera uzasadnienia wyrażonych w niej ocen i poglądów.
€ Opinia biegłego jest niejasna gdy jej sformułowanie nie pozwala na zrozumienie wyrażonych w niej ocen i poglądów, a także sposobu dochodzenia do nich lub też zawiera wewnętrzne sprzeczności, posługuje się nielogicznymi argumentami itp., jak też wówczas gdy wnioski końcowe są nielogiczne, niewłaściwe lub łączą się z takimi zastrzeżeniami, że nie można wręcz ustalić ostatecznego poglądu biegłego, względnie gdy jest niezrozumiała lub końcowe wnioski nie znajdują oparcia w badaniach.
€ Sprzeczność wewnętrzna opinii ma miejsce wówczas, gdy odpowiedzi udzielone na pytania wzajemnie się wykluczają lub nie są adekwatne do wyników przedstawionych w opinii.
Sprzeczność między opiniami zachodzi wówczas, gdy występuje między nimi niezgodność, rozbieżność w kwestiach istotnych.
Sprzeczność między opiniami uzasadnia wezwanie tych samych biegłych lub zasięgnięcia opinii innych biegłych tylko wówczas, gdy organ procesowy nie może uznać kwestii specjalistycznej za całkowicie wyjaśnioną, a rozstrzygnięcie tej sprzeczności wymaga wiadomości specjalnych; sąd może uznać za trafną jedną z nich. O sposobie weryfikacji opinii, tj. czy wezwać ponownie tych samych biegłych lub powołać innych, decyduje organ procesowy z urzędu lub na wniosek strony.
Opinia psychiatryczna
€ Dla ustalenia stanu zdrowia psychicznego oskarżonego konieczne jest zasięgnięcie opinii co najmniej dwóch biegłych lekarzy psychiatrów ( art. 202 § 1 k.p.k.). Nie jest możliwe ustalenie tego stanu w inny sposób. O stanie zdrowia psychicznego decyduje choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe lub inne zakłócenie czynności psychicznych. Chodzi o stwierdzenie istnienia lub nieistnienia zakłócenia czynności psychicznych i ewentualnie jego wpływ na poczytalność oskarżonego. Przedmiotem opinii jest nie tylko ustalenie poczytalności oskarżonego w chwili czynu, ale także jego aktualnego stanu zdrowia psychicznego, co ma istotne znaczenie z punktu widzenia możliwości prowadzenia procesu.
€Podstawą powołania biegłych lekarzy psychiatrów w celu ustalenia poczytalności oskarżonego tempore criminis są uzasadnione wątpliwości co do jego poczytalności. Przyczyną powołania biegłych lekarzy psychiatrów w celu wydania opinii o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego w zakresie możliwości jego udziału w procesie, są uzasadnione podejrzenia co do występowania zakłóceń czynności psychicznych oskarżonego, mających istotne znaczenie dla toczącego się postępowania. € Treść art. 202 § 4 k.p.k. wskazuje, że biegli niezależnie od tego, co było przyczyną powołania biegłych psychiatrów, mają obowiązek wypowiedzieć się zarówno co do zdrowia psychicznego oskarżonego w chwili czynu, jak i aktualnego stanu zdrowia psychicznego oraz zdolności do udziału w postępowaniu, a w razie potrzeby co do tego, czy ze względu na stan psychiczny oskarżonego istnieje groźba popełnienia przez niego czynu zabronionego związanego z chorobą psychiczną, upośledzeniem umysłowym lub uzależnieniem od alkoholu albo innego środka odurzającego (art. 93 k.k.). Obowiązek określenia aktualnego stanu zdrowia psychicznego oskarżonego i zdolności do udziału w postępowaniu istnieje także wówczas, gdy biegłemu zlecono wypowiedzenie się co do poczytalności oskarżonego w chwili czynu. Brak zlecenia w tym zakresie nie zwalnia biegłego od opracowania opinii również co do tej kwestii; obowiązek ten wynika z ustawy. Z przepisu tego wynika, że biegli muszą wypowiedzieć się co do poczytalności oskarżonego w chwili czynu również wtedy, gdy powołano ich po to, aby wypowiedzieli się, czy aktualny stan zdrowia psychicznego oskarżonego umożliwia jego udział w postępowaniu. €
€Opinię o stanie zdrowia psychicznego musi wydać co najmniej dwóch lekarzy psychiatrów. Trzeba powołać minimum dwóch lekarzy psychiatrów; może być ich więcej, co zależy od organu procesowego. Przepisy procedury karnej określają minimum wymagań, jakie powinna spełniać osoba powołana w procesie karnym w charakterze biegłego w celu określenia stanu zdrowia psychicznego oskarżonego. Pojęcie „biegły lekarz psychiatra” obejmuje osobę, która ukończyła I stopień specjalizacji, używającą tytułu „lekarz psychiatra”, oraz II stopień, której przysługuje tytuł ,,lekarz specjalista psychiatra.” Nie jest wystarczające, gdy opinię wydaje lekarz nie posiadający takiej specjalizacji, ale zatrudniony w zakładzie psychiatrycznym, lub gdy tylko jeden z lekarzy ma taką specjalizację.
€W sytuacji gdy do wydania opinii konieczny jest udział biegłych innych specjalności, np. psychologa, seksuologa, powołuje ich sąd lub prokurator na wniosek lekarzy psychiatrów. O tym, czy potrzebny jest udział innych biegłych do wydania opinii, rozstrzygają lekarze psychiatrzy; w razie złożenia wniosku organ procesowy jest obowiązany go uwzględnić. Sąd lub prokurator nie mogą narzucić biegłym psychiatrom, by skorzystali z pomocy innych biegłych, np. specjalisty w zakresie ginekologii i położnictwa.
€Ustawa rozstrzygnęła spór co do tego, czy biegli wydający opinię o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego mogą być małżonkami. Zakazane jest, by biegli pozostawali ze sobą w związku małżeńskim lub w innym stosunku, który mógłby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do ich samodzielności. Dotyczy to nie tylko biegłych psychiatrów, ale także innych powołanych do wydania opinii o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego Chodzi o zapewnienie biegłym takich warunków, w których zabezpieczone byłoby wydanie przez tych biegłych opinii nieskrępowanej, opartej na wynikach ich badań oraz na ich doświadczeniu i na zasadach nauki, stanowiącej rezultat końcowy starcia się nawet przeciwstawnych zdań i poglądów specjalistów w konkretnym wypadku. Innym stosunkiem, o którym mowa w art. 202 § 3 k. p. k. mogą być więzy pokrewieństwa lub powinowactwa, jak też stosunek zależności zachodzący między przełożonym i podwładnym.
Jedną z metod badawczych stanu psychicznego oskarżonego jest obserwacja psychiatryczna w zakładzie leczniczym. O tym, czy zachodzi potrzeba dokonania takiego badania, decydują biegli. Decyzję w tym przedmiocie mogą podjąć tylko biegli psychiatrzy, a nie mają takiego uprawnienia biegli lub biegły innej specjalności powołany w trybie art. 202 § 2, np. psycholog. €Wniosek biegłych o poddanie oskarżonego badaniu psychiatrycznemu w zakładzie leczniczym nie wiąże sądu i podlega jego kontroli. Nie jest możliwe umieszczenie oskarżonego na obserwacji bez zgłoszenia przez biegłych takiej konieczności; jest to metoda badań i dla oceny czy jest ona niezbędna wymagane są wiadomości specjalne. Wprawdzie organ procesowy nie ma możliwości zmuszenia biegłych do wystąpienia z wnioskiem o badanie połączone z obserwacją, lecz nie zwalnia to biegłych, o ile taka sugestia ze strony sądu (prokuratora) została sformułowana, od obowiązku ustosunkowania się w opinii także do tej kwestii. Z kolei organ procesowy, nie przekonany argumentacją biegłych w tym zakresie, władny jest uznać opinię wydaną bez przeprowadzania obserwacji, za niepełną i zwrócić do innych biegłych o wydanie kolejnej opinii (art. 201 k.p.k.).
€ Organem właściwym do orzeczenia o poddaniu oskarżonego badaniu psychiatrycznemu połączonemu z obserwacją w zakładzie leczniczym jest sąd, i to niezależnie od stadium postępowania( art. 203 § 2 k.p.k.). W postępowaniu przygotowawczym może to nastąpić na wniosek prokuratora. Sąd określa też miejsce obserwacji ( art. 202 § 2 k.p.k.). Wniosek taki musi być poparty zgłoszeniem przez biegłych konieczności połączenia badania psychiatrycznego oskarżonego z obserwacją w zakładzie leczniczym.
€Ustawa określa okres obserwacji w zakładzie leczniczym; nie powinna trwać dłużej niż 6 tygodni ( art. 203 § 3 k.p.k.). Możliwe jest jej przedłużenie na czas określony, niezbędny do ukończenia obserwacji; ustawa nie zakreśla maksymalnego terminu. Może to nastąpić na wniosek zakładu leczniczego. W każdym postanowieniu o przedłużeniu obserwacji psychiatrycznej - ze względów gwarancyjnych - należy określić termin, do którego ma ona trwać.
Okres pobytu oskarżonego w zakładzie leczniczym na obserwacji podlega - na mocy art. 63 § 1 k. k. - zaliczeniu na poczet kary .
Tłumacz
€1. Osoba nie władająca językiem polskim ma prawo do występowania przed sądem w języku ojczystym i bezpłatnego korzystania z pomocy tłumacza. Tłumacz jest pomocnikiem organu procesowego, dzięki któremu organ ten może porozumieć się z osobą przesłuchiwaną lub zapoznać się z treścią pisma. Jego udział w procesie karnym jest związany z kwestią tzw. języka sądowego, w jakim toczy się postępowanie. Językiem urzędowym przed wszystkimi sądami - zgodnie z art. 5 § 1 ustawy z 27 VII 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych ( Dz. U. nr 98, poz. 1070 z późn. zm.) - jest język polski. Oskarżony może bowiem korzystać z przyznanych mu uprawnień procesowych wówczas, gdy włada językiem, w jakim toczy się postępowanie karne, rozumie co się dzieje w procesie, a nadto potrafi wysłowić się w tym języku. Prawo do tłumacza jest jednym z elementów rzetelnego procesu.
Tłumacza wzywa się, jeżeli zachodzi potrzeba przesłuchania: 1) głuchego lub niemego, a nie wystarcza porozumienie się z nim za pomocą pisma, 2) osoby nie władającej językiem polskim ( art. 204 §1 k.p.k.) lub gdy zachodzi potrzeba przełożenia na język polski pisma sporządzonego w języku obcym lub odwrotnie albo zapoznania oskarżonego z treścią przeprowadzanego dowodu ( art. 204 § 2 k.p.k.)
Tłumacz dokonuje tłumaczenie tekstów pisanych oraz tekstów ustnych przed organem procesowym. Przed powołaniem tłumacza niezbędne jest stwierdzenie istnienia wskazanych wyżej okoliczności.
€ Osobą nie władającą językiem polskim jest zarówno ta, która nie zna czynnie tego języka, jak i nie ma biernej jego znajomości. Nie włada językiem polskim osoba, która nie posługuje się nim swobodnie. Nie chodzi o całkowitą nieznajomość języka, ale o posługiwanie się w taki sposób, że organ procesowy nie jest w stanie precyzyjnie odczytywać przekazywanych przez osobę spostrzeżeń. Ocena, czy oskarżony włada językiem polskim może być trudna w sytuacji, gdy w jakimś stopniu posługuje się tym językiem. Miarodajny jest stopień znajomości języka; chodzi o sytuacje, gdy oskarżony nie jest w stanie pojąć znaczenia i sensu czynności dokonywanych w toku postępowania ani nie jest w stanie wysłowić się w języku polskim.
Obowiązek wezwania tłumacza istnieje także wówczas, gdy funkcjonariusz organu procesowego zna język, którym włada osoba przesłuchiwana.
€ Fakultatywne wezwanie tłumacza ma miejsce wówczas, gdy zachodzi potrzeba przesłuchania głuchego lub niemego; można nie korzystać z pomocy tłumacza, gdy jest możliwe porozumienie się z nim za pomocą pisma. Może to być jedyny sposób porozumienia się z taką osobą w wypadku, gdy nie zna ona języka migowego.
€Obligatoryjne jest wezwanie tłumacza w celu przełożenia na język polski pisma sporządzonego w języku obcym lub odwrotnie. € Tłumaczem przysięgłym może być osoba fizyczna, która: 1) ma obywatelstwo polskie albo obywatelstwo jednego z państw członkowskich Unii Europejskiej, państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) - stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub, na zasadach wzajemności, obywatelstwo innego państwa; 2) zna język polski; 3) ma pełną zdolność do czynności prawnych; 4) nie była karana za przestępstwo umyślne, przestępstwo skarbowe lub za nieumyślne przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu obrotu gospodarczego; 5) ukończyła magisterskie studia wyższe na kierunku filologia lub ukończyła magisterskie studia wyższe na innym kierunku i studia podyplomowe w zakresie tłumaczenia, odpowiednie dla danego języka; 6) złożyła z wynikiem pozytywnym egzamin z umiejętności tłumaczenia z języka polskiego na język obcy oraz z języka obcego na język polski, zwany dalej "egzaminem na tłumacza przysięgłego". Znajomość języka polskiego potwierdza zdanie egzaminu na tłumacza przysięgłego (ustawa z dnia 25 listopada 2004 r. o zawodzie tłumacza przysięgłego (Dz. U. Nr 273, poz. 2702). Tłumaczy przysięgłych ustanawia się dla poszczególnych języków obcych.
Tłumaczem ad hoc może być każda osoba, która włada dobrze językiem, którym posługuje się osoba przesłuchiwana. Przepis art. 204 k.p.k. bowiem nie stawia żadnych warunków, jakim ma odpowiadać tłumacz, odsyłając w tym przedmiocie do przepisów dotyczących biegłych. Oznacza to, że tłumaczenia nie musi dokonywać tłumacz przysięgły, ale osoba posiadająca „wiadomości specjalne” (art. 193 § 1 k. p. k.) w zakresie znajomości języka obcego, którym posługuje się osoba przesłuchiwana. Każdorazowej ocenie podlega więc to, czy w danym przypadku osoba dopuszczona do czynności procesowej w charakterze tłumacza ma „wiadomości specjalne”, niezbędne do wykonania tłumaczenia przy uwzględnieniu stopnia jego trudności.
Oskarżony - zgodnie z art. 72 § 1 k.p.k. - ma zapewnioną bezpłatną pomoc tłumacza.
Specjaliści
€Specjalistami są osoby powoływane do czynności technicznych, najczęściej o charakterze pomocniczym; ich rola polega na wykonywaniu czynności technicznych ( art. 205 § 1 k.p.k.). Specjalista ma pomagać organowi procesowemu w dokonywaniu czynności technicznych.
Mogą to być i tak jest z reguły, że to są to funkcjonariusze Policji ( technicy kryminalistyczni) lub osoby spoza organów ścigania. Ustawa nie określa wprost, kto może być specjalistą. Z treści art. 206 § 1 w zw. z art. 195 k.p.k. wynika, że może nim być każda osoba, o której wiadomo, że ma kwalifikacje do wykonania zleconej jej czynności.
€ Ustawa wskazuje, że mogą oni wykonywać czynności techniczne w ramach oględzin, przesłuchania przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość, eksperymentu, ekspertyzy, zatrzymania rzeczy lub przeszukania. Ich udział może być potrzebny w wypadkach, które wymagają wiedzy technicznej do przeprowadzenia czynności w sposób poprawny i skuteczny.
€ Ustawa ogranicza czynności specjalistów do czynności technicznych którymi są w szczególności: wykonanie pomiarów, obliczeń, zdjęć, materiałów poglądowych, utrwalenie śladów, obsługiwanie aparatury. Rodzaje czynności wykonywanych przez specjalistów, które wymieniono w ustawie, nie są wyczerpujące, a podano je przykładowo, o czym świadczy słowo: „w szczególności”, użyte przed ich podaniem. Nie uczestniczy on po to, by udzielać organowi procesowemu konsultacji, np. jakie materiały zabezpieczyć, jak sformułować pytania. Nie są to kwestie techniczne, a wymagające wiedzy specjalistycznej nie tylko praktycznej, ale i teoretycznej; jest to już rola biegłego. €
€W razie uczestniczenia specjalistów w czynności czyni się o tym wzmiankę w protokole, podając ich imiona i nazwiska, specjalność, miejsce zamieszkania, miejsce pracy i stanowisko oraz rodzaj i zakres czynności wykonanych przez każdego z nich ( art. 205 § 3 k. p. k ). Specjalista nie jest uprawniony do sporządzenia protokołu ( arg. ex art. 144 § 1 i 2 k.p.k.), jednakże powinien - w miarę potrzeby - podyktować do protokołu opis tego, co i jak spostrzegł i zabezpieczył dla celów dowodowych.
€Ustawa nakazuje - ze względu na zbliżony charakter specjalistów do biegłych - odpowiednio stosować do nich przepisy dotyczące biegłych ( art.206 § 1 k. p. k 0.
Specjalista może być przesłuchany w charakterze świadka ( art. 204 § 2 k.p.k. ). Ma to miejsce verba legis „w razie potrzeby”, czyli wówczas gdy jego zeznania mogą być istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, np. w celu wyjaśnienia wątpliwości, które nasuwa sporządzony przez niego szkic. Powinno to nastąpić na początku postępowania, gdyż wówczas daje większe efekty niż na etapie postępowania jurysdykcyjnego; po upływie znacznego upływu czasu od czynności, przy uwzględnieniu stosunkowo dużej liczby czynności wykonywanych z udziałem specjalisty, może one niewiele pamiętać. Potrzeba przesłuchania specjalisty może być niezbędna w sytuacji, gdy po wydaniu opinii przez biegłego oskarżony lub jego obrońca kwestionuje autentyczność materiału dowodowego albo stara się wykluczyć powstanie śladu w związku z przestępstwem.
...