Koncepcje rozwoju moralnego Jeana Piageta oraz Lawrenca Kohlberga zalicza się do tradycji koncepcji kognitywno(poznawczo-rozwojowych), a to dlatego, że koncepcje te przyjmują, iż rozwój moralny polega na rozwoju myślenia moralnego. Innymi słowy, ustanawiają one ścisły związek między moralnością a myśleniem.
Celem Piageta było rozwiązanie problemów epistemologicznych polegające na empirycznych badaniach nad tym, jak wśród dzieci rozwija się myślenie naukowe, matematyczne czy logiczne. Na koncepcję Piageta składają się trzy główne elementy:
Zorganizowanej całości.
W każdej zorganizowanej całości (np. organizmach biologicznych, rodzinie, społeczeństwie) możemy wskazać na relację między całością a jej elementami składowymi (np. relacja między rodziną a dziećmi i rodzicami).
Relacja ta nie jest na stałe określona, lecz jest dynamiczna, co skutkuje niestabilną równowagą składających się na daną zorganizowaną całość elementów.
Relacja między całością a częścią rozwija się, a rozwój ten ukierunkowany jest na osiągnięcie stabilnej, doskonałej i dostosowanej do środowiska całości.
Kryterium oceny. Piaget posługuje się następującym kryterium oceny, które pozwala mu na ocenę danej zorganizowanej całości znajdującej się na różnych etapach rozwoju. Dana zorganizowana całość jest lepsza niż jej poprzedniczka, gdy jest bardziej stabilna, doskonała i lepiej przystosowana do środowiska. Innymi słowy, stan idealny do jakiego dąży dana zorganizowana całość służy jednocześnie za kryterium oceny.
Epistemologia genetyczna. Posiadana przez nas wiedza wyjaśniona powinna zostać na podstawie jej historii, socjogenezy oraz psychologicznych źródeł i operacji, na których ta wiedza się opiera. Piaget odrzucał zarówno empiryzm, jak racjonalizm. Był przekonany o tym, że w procesie poznawczym dostosowujemy obiektywną rzeczywistość do naszych schematów poznawczych (a więc nie jesteśmy tylko biernymi odbiorcami wrażeń poznawczych jak chcieli empiryści). Wbrew racjonalizmowi, który utrzymywał, że nasze schematy poznawcze są niezmienne, Piaget twierdził, że zmieniają się i ewoluują w wyniku naszej adaptacji do środowiska, naśladownictwa, itd.
Piaget wyróżniał dwa etapy w rozwoju moralnym. Pierwszy z nich polega na heteronomii, drugi natomiast na autonomii.
Heteronomia - pojawia się ona u dzieci w kontekście relacji między dziećmi a dorosłymi. Jest ona moralnością ograniczeń, która potwierdza i podtrzymuje dziecięcy egoizm. Dzieci odczuwają szacunek dla władzy i potęgi dorosłych, które je ogranicza. Owa nierówność pomiędzy dziećmi a dorosłymi zmusza dzieci do podporządkowania swoich interesów interesom dorosłych, ale z drugiej strony powoduje ona, że dzieci na wszystko patrzą ze swojej tylko perspektywy. Na tym etapie osiągnięta równowaga pomiędzy dziećmi a dorosłymi jest niestabilna oraz charakteryzuje się brakiem wzajemności. Dzieci postępują zgodnie z regułami moralnymi z szacunku dla starszych, ale nie rozumieją znaczenia i sensu tych reguł. Postrzegają je jako niezmienne, uświęcone, czyli takie, których nie wolno naruszać. Dzieci jednak dostosowują owe reguły do własnych schematów poznawczych, stąd żywią one iluzję, że wyraziły na te reguły zgodę.
Autonomia - pojawia się ona w kontekście relacji między rówieśnikami. Jest ona moralnością współpracy. Rządzą nią pojęcia równości oraz wzajemnego szacunku. Dzieci znajdując się w środowisku swoich rówieśników zmuszone są do negocjacji, rozwiązywania konfliktów, przekonywania innych za pomocą racji i argumentów, rozdzielać w sposób sprawiedliwy płynące ze współpracy korzyści, a także równomiernie rozkładać ciężary ze współpracą związane. Dzięki temu wykształca się w dzieciach poczucie moralnego zobowiązania, które gwarantuje współpracę i wzajemność. Tutaj mamy do czynienia z bardziej stabilną, lepiej zorganizowaną i dostosowaną całością niż w przypadku heteronomii. Rozwój moralny polega na przejściu od przestrzegania narzuconych reguł postępowania do ich samodzielnego ustalania w ramach demokratycznego procesu.
Lawrence Kohlberg poddał krytyce stanowisko Piageta z dwóch powodów:
Przejście od heteronomii do autonomii nie odznacza się według niego wewnętrzną logiką. Drugi etap jest zwykłym przeciwieństwem pierwszego, nie zaś rezultatem jego ewolucji.
Owe etapy (heteronomii i autonomii) są powiązane z pewnymi formami relacji społecznych, co oznacza, że na strukturę naszego myślenia nieuprawniony wpływ mają stosunki społeczne.
Kohlberg przedstawił zatem swoją własną koncepcję rozwoju moralnego, która opierała się na następujących założeniach:
Szczeble rozwoju moralnego muszą opisywać jakościowe różnice w myśleniu moralnym.
Szczeble rozwoju moralnego muszą być ułożone w niezmiennym porządku w tym oto sensie, że aby wejść na kolejny szczebel trzeba przejść wszystkie pozostałe. Nie można także „spaść” na szczebel niższy.
Każdy z tych szczebli musi opisywać podstawową strukturę myślenia moralnego.
Na każdym kolejnym szczeblu perspektywa poprzedniego szczebla nie zostaje porzucona, lecz wchłonięta i może zostać zastosowana, kiedy będzie to konieczne. Jednak jednostka znajdująca się na wyższym szczeblu będzie preferowała rozwiązanie problemu właściwe dla szczebla, na którym się aktualnie znajduje.
Kohlberg podzielił etapy rozwoju moralnego na trzy szczeble, z których każdy składa się z dwóch poziomów. Pierwszy szczebel to szczebel przedkonwencjonalny, następny to szczebel konwencjonalny, ostatni zaś postkonwencjonalny.
Myślenie na poziomie przedkonwencjonalnym spotyka się głównie wśród dzieci, choć niektórzy dorośli także się nim charakteryzują. Jednostki oceniają tutaj działanie ze względu na bezpośrednie konsekwencje tego działania. Dzieci na przedkonwencjonalnym etapie rozwoju moralnego nie zaadoptowały ani nie zinternalizowały jeszcze społecznych konwencji odnośnie tego, co słuszne i niesłuszne. Skupiają się mianowicie głównie na zewnętrznych konsekwencjach działania. Wyróżniamy tutaj dwa poziomy:
Orientacji na karę i posłuszeństwo. Znajdujące się na nim jednostki skupiają się na bezpośrednich konsekwencjach danego czynu, które to konsekwencje ich dotykają. Działanie postrzegane jest jako złe dlatego, że spotyka się karą, zaś dobre dlatego, że spotyka się z nagrodą. Czyn postrzegany jest jako tym bardziej gorszy, im z większą spotyka się karą. Na tym poziomie rozwoju moralnego brakuje jednostkom rozpoznania innego niż ich własny punkt widzenia. Jednostka jest tylko zdolna do podporządkowania się tym, którzy dysponują większą siłą lub prestiżem.
Orientacja egoistyczna. Na tym poziomie to, co dobre i słuszne jest utożsamiane z tym, co najlepiej służy moim interesom. Jednostki znajdujące się na tym poziomie rozwoju moralnego wykazują ograniczone zainteresowanie sprawami innych. O tyle jednak tylko, o ile leży to w ich własnym interesie. W rezultacie troska o innych nie ma wewnętrznej wartości moralnej, lecz opiera się na wąsko pojmowanej wzajemności („jeśli podrapiesz mnie po plecach, to i ja ciebie podrapię).
Konwencjonalny szczebel moralności charakterystyczny jest dla nastolatków i dorosłych. Na tym poziomie jednostki oceniają moralność czynów poprzez porównanie ich z panującymi w społeczeństwie przekonaniami i oczekiwaniami. Na tym etapie moralność polega na akceptacji społecznych konwencji dotyczących tego, co słuszne i niesłuszne, dobre i złe. Na tym szczeblu jednostki przestrzegają panujących w społeczeństwie norm bez względu na to, czy spotka się to z nagrodą lub karą. Ten szczebel także składa się z dwóch poziomów:
Interpersonalnej harmonii i konformizmu. Jednostki na tym poziomie rozwoju moralnego przede wszystkim odgrywają określone role społeczne. Są one wrażliwe na społeczną aprobatę lub dezaprobatę, która odnosi się do tego, jak jednostki wywiązują się ze swojej roli społecznej. Jednostki starają się być „dobrym chłopcem” lub „dobrą dziewczynką”, aby uczynić zadość społecznym oczekiwaniom co do poszczególnych ról. Odgrywanie danej roli postrzegają jako wewnętrznie wartościowe. Jednostki na tym poziomie rozwoju moralnego zaczynają brać pod uwagę nie tylko same czyny, lecz także intencje działającego.
Orientacji na autorytet i porządek społeczny. Na tym poziomie rozwoju moralnego jednostki przestrzegają praw, społecznych konwencji i reguł dlatego, że jest to istotne dla utrzymania porządku społecznego. Na tym poziomie jednostka uznaje, że liczy się coś więcej niż tylko jednostkowe interesy, a mianowicie interes społeczeństwa.
Szczebel postkonwencjonalny odznacza się zwiększoną świadomością, że jednostki są czymś odrębnym od społeczeństwa i że jednostki posiadają własny punkt widzenia, który może być ważniejszy od punktu widzenia społeczeństwa. Jednostka postrzega siebie jako uprawnioną do nieprzestrzegania tych reguł, które są niezgodne z jej własnymi zasadami moralnymi. Te zasady są abstrakcyjnymi zasadami moralnymi, które zawierają w sobie prawa człowieka, wolność i sprawiedliwość. Te zasady nie mają jednak charakteru egoistycznego, więc nie należy tego szczebla mylić z podejściem jednostek na pierwszym, przedkonwencjonalnym, szczeblu rozwoju moralnego. Także i ten szczebel składa się z dwóch poziomów:
Orientacja umowy społecznej. Jednostki postrzegają świat jako składający się z jednostek mających odmienne przekonania, wartości, itp. Owe odmienne perspektywy są czymś, co powinno być przedmiotem wzajemnego szacunku. Prawa rządzące danym społeczeństwem są postrzegane jako rezultat umowy społecznej. Takie prawa, które nie promują dobra jednostek powinny zostać zmienione. Prawa zmieniać się powinno w procesie osiągania kompromisu i poprzez zastosowanie zasady większości. Uznaje się, że najlepszą formą rządów są rządy demokratyczne.
Poziom uniwersalnych zasad moralnych. Myślenie moralne na tym poziomie rozwoju moralnego oparte jest na abstrakcyjnym rozumowaniu w oparciu o uniwersalne zasady moralne. Prawa stanowione powinny być przestrzegane o tyle, o ile są sprawiedliwe. Stąd też istnieje obowiązek nieprzestrzegania niesprawiedliwych praw. Zasady moralne są postrzegane jako kategoryczne, nie zaś jako hipotetyczne.