Podaż pracy

Statystyka porównawcza podaży pracy

W modelu gospodarki rynkowej uwzględniamy dwie grupy podmiotów gospodarczych: gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa. Powiązania i zależności między podmiotami powstają za pośrednictwem dwóch rynków- rynku dóbr oraz rynku czynników produkcji. Czynniki produkcji to przede wszystkim: praca, kapitał, ziemia. Na rynku czynników produkcji członkowie gospodarstw domowych (konsumenci) kształtują podaż czynników, oferując np.: swoją pracę przedsiębiorstwom, przedsiębiorstwa z kolei wyznaczają popyt na dany czynnik produkcji, niezbędny do rozwoju działalności produkcyjnej. Oba podmioty, tzn. pracownik, oferujący swoją pracę i przedsiębiorstwo, kupujące na rynku pracę jako niezbędny czynnik produkcji i płacące za nią określoną cenę, poszukują pozycji optymalnej na rynku czynników produkcji. Cena pracy jest dla przedsiębiorstwa kosztem produkcji. Równocześnie z wykorzystania pracy pracownika producent odnosi korzyści w postaci wytworzonych dóbr, które następnie sprzedaje na rynku po określonej cenie. Celem producenta jest osiągnięcie jak najwyższych zysków z zakupionych i wykorzystanych czynników produkcji (w tym wypadku pracy). Zgodnie z tym kryterium producent wyznacza popyt na określone czynniki produkcji (pracę). Producenci konkurują między sobą o jak najkorzystniejszy (po jak najniższej cenie) zakup pracy, natomiast sprzedający (oferujący pracę i określone umiejętności) o jak najkorzystniejszą jej sprzedaż (po jak najwyższej cenie). Powstające na rynku czynników produkcji relacje między popytem, podażą i ceną zależą od tego, czy podmioty gospodarcze działają w warunkach doskonałej czy też niedoskonałej konkurencji.

Podaż pracy

Celem decyzji konsumenta (podmiotu sprzedającego pracę) jest maksymalizacja zadowolenia z konsumpcji dóbr. Maksymalizując zadowolenie (użyteczność) konsument uwzględnia swoje preferencje (krzywe obojętności) oraz ekonomiczne ograniczenia wyboru (dany dochód konsumenta i ceny dóbr). Konsument (pracownik) dzieli swój zasób czasu na czas pracy i czas wolny. W wyniku podjętej decyzji konsument oferuje określoną ilość godzin pracy (dziennie, tygodniowo, itd.). Konsument dokonuje wyboru między dwoma specyficznymi dobrami: między dochodem z pracy (sumą dóbr, które może zakupić) oraz czasem wolnym od pracy. Relacja płaca- czas pracy stanowi funkcję podaży pracy pojedynczego pracownika. Wzrost płacy oznacza, że przy tej samej liczbie godzin pracy pracownik otrzymuje większy dochód. Wzrost dochodu powoduje zwiększenie konsumpcji dóbr normalnych, do których zalicza się także czas wolny. Efekt dochodowy wynikający ze wzrostu płacy sprawia, że pracownik zwiększa „konsumpcję” czasu wolnego ograniczając tym samym czas pracy. Za wybór każdej godziny czasu wolnego pracownik płaci koszt alternatywny, równy płacy, którą mógłby otrzymać przeznaczając ten czas na pracę. Wzrost płacy oznacza więc wzrost ceny czasu wolnego. Czas wolny staje się więc „ceteris paribus”, dobrem droższym w porównaniu do innych dóbr. Pracownik zastępuje dobro droższe (czas wolny) dobrami stosunkowo tańszymi (dochodem z pracy). Efekt substytucji związany ze wzrostem płacy powoduje ograniczenie czasu wolnego i zwiększenie czasu pracy. Efekt dochodowy i substytucji działają w przeciwnych kierunkach. Efekt ostateczny zależny jest od tego, który z efektów, dochodowy czy substytucji, przeważa w danym momencie. Przewaga jednego nad drugim związana jest m.in. z poziomem dochodów konsumentów (pracowników). W przypadku niskich płac i niskich dochodów czas wolny jest dobrem mniej poszukiwanym przez pracownika, krzywa podaży pracy posiada nachylenie dodatnie. Wzrost płacy i dochodów skłania pracownika do zwiększenia czasu wolnego i ograniczenia czasu pracy, czyli oferty pracy (efekt dochodowy przeważa efekt substytucji), krzywa podaży pracy posiada nachylenie negatywne.

Równowaga na rynku pracy

Krótkookresowa równowaga na doskonale konkurencyjnym rynku pracy powstaje w punkcie przecięcia się krzywej podaży pracy i krzywej popytu pracy (poziom płacy jest na tyle wysoki,że pracownicy zaspokajają swoje potrzeby konsumpcyjne, a przedsiębiorstwa osiągają określony zysk, żaden z podmiotów nie jest zainteresowany w zmianie osiągniętej pozycji rynkowej). Każda zmiana wywołana przez czynnik zewnętrzny zachwieje tę równowagę: gdy pojawi się nadwyżka popytu na pracę nastąpi wzrost płacy, gdy nastąpi nadwyżka podaży pracy pojawi się obniżenie płacy.

Równowaga na pracy w długim okresie czasu kształtuje się wg tzw. Spiżowego prawa pracy T.R. Malthusa. Kluczową kategorią analizy jest tu płaca minimalna, zapewniająca w danych warunkach prostą reprodukcję siły roboczej. Płaca minimalna gwarantuje podstawową konsumpcję pracownika i jego rodziny, umożliwiając w ten sposób prostą reprodukcję ilości członków rodziny. Jeżeli płace pracowników są wyższe od pracy minimalnej, wówczas liczba ludności wzrasta. W rezultacie wzrasta podaż pracy, pociągając za sobą spadek płacy. Spadek płac poniżej minimalnej prowadzi do zmniejszenia liczby ludności. Podaż pracy zmniejsza się wywołując przy danym popycie na pracę wzrost płac w kierunku minimalnych. W długim okresie czasu płace zbliżają do poziomu płac minimalnych. Pracownicy otrzymują płace pozwalające im jedynie na proste odtwarzanie siły roboczej. Krzywa podaży pracy w długim okresie czasu jest doskonale elastyczna w stosunku do ceny pracy (płacy).

W rzeczywistości gospodarczej pracownicy otrzymują różne płace. Mechanizm rynku doskonale konkurencyjnego doprowadza do wyeliminowania różnic płacowych (jednym z jego założeń jest pełna mobilność czynników produkcji-pracy).Pracownicy mogą swobodnie przemieszczać się między różnymi zawodami i różnymi miejscami pracy. W rzeczywistości mechanizm nie eliminuje całkowicie różnic płacowych. Pracownicy różnią się między sobą zdolnościami, predyspozycjami do określonej pracy oraz preferencjami. Równocześnie rodzaje prac są zróżnicowane: praca w różnych warunkach klimatycznych, o różnym stopniu bezpieczeństwa, regularna lub nie, wymagająca dłuższego przygotowania i nie wymagająca specjalnych kwalifikacji itp. Jeśli różnice płacowe mają charakter kompensacyjny, tzn. kompensują jedynie różnice niepłacowe związane z różną atrakcyjnością poszczególnych zawodów, wówczas zróżnicowanie płacowe na rynku utrzymuje siew dalszym ciągu. Ten rodzaj różnic płacowych określa się mianem różnic kompensacyjnych. Np. ekonomiści z niższym uposażeniem preferują spokój i bezpieczeństwo swojej pracy i dlatego nie opuszczają miejsc swojej pracy i nie przekształcają się w strażaków z wyższym uposażeniem- wówczas nie nastąpią żadne przemieszczenia między dwoma rynkami pracy.

Konkurencja niedoskonała

W warunkach rzeczywistości ekonomicznej na rynku pracy panuje z reguły konkurencja niedoskonała. Jedną z zależności jakie powstają pomiędzy kupującymi a sprzedającymi pracę w warunkach konkurencji niedoskonałej jest monopson. Oznacza on sytuację,

kiedy na rynku występuje jedyny kupujący dany produkt lub dany czynnik produkcji (w tym wypadku czynnik pracy). W wielu miejscowościach w Polsce istnieje jedno duże przedsiębiorstwo, dające zatrudnienie większości mieszkańców danej miejscowości. Równocześnie przedsiębiorstwo to sprzedaje swoje produkty na wielu rynkach konkurencyjnych, na których jest jednym z wielu sprzedających. Monopson zwiększa zatrudnienie do określonego momentu, do momentu zrównania się kosztu marginalnego pracy (relacja przyrostu kosztu całkowitego do przyrostu zatrudnienia) z przychodem ze sprzedaży produktu marginalnego. W przypadku monopsonu relacja płacy i wielkości zatrudnienia jako funkcji traci sens. Wielkość zatrudnienia jest ograniczona poprzez punkt w którym monopson, nastawiony na maksymalizację zysku, osiągnie zysk maksymalny. W porównaniu do przedsiębiorstwa doskonale konkurencyjnego monopson zatrudnia mniej pracowników i płaci mniejszą płacę za jednostkę pracy.

Monopol bilateralny jest to sytuacja na rynku niedoskonale konkurencyjnym kiedy monopsonowi towarzyszy po stronie podaży pracy monopol pod postacią związków zawodowych. Pracownicy zrzeszeni w silnym związku zawodowym są jedynym sprzedającym pracę na rynku, jego celem jest maksymalizacja przychodów ze sprzedaży pracy pracowników zrzeszonych w związku. Monopson, jest jedynym kupującym czynnik pracy na danym rynku- kieruje się również maksymalizacją własnych korzyści. W przypadku monopolu bilateralnego zarówno sprzedający jak i kupujący pracę są monopolistami. O ile żaden z nich nie zgodzi się na warunki podyktowane przez stronę przeciwną, wówczas nie istnieje żadne rozwiązanie w zakresie płacy i wielkości zatrudnienia na rynku pracy. Monopol bilateralny nie opiera się na mechanizmie rynkowym lecz na mechanizmie negocjacji między dwoma grupami społecznymi- związkami zawodowymi i pracodawcami. Nieco odmienna sytuacja dotyczy monopolu związków zawodowych po stronie podaży pracy, a odpowiadającemu mu po stronie popytu na pracę układowi wielu przedsiębiorstw (kupujących) konkurencyjnych. Związki zawodowe chronią pozycję swoich członków, negocjując z pracodawcami warunki płacowe oraz inne warunki pracy. Naciski związków zawodowych na wzrost płacy prowadzą, ceteris paribus, do zmniejszenia zatrudnienia (wzrostu bezrobocia). Np. związek ustala wysokość płacy na określonym poziomie, ponieważ popyt na pracę jest dany, więc przedsiębiorstwo zwalnia pewną ilość pracowników. Jednocześnie wysoka płaca przyciąga na rynek nowych pracowników. Tworzy się nadwyżka rynkowa pracowników, bezrobocie wzrasta.

Bezrobocie jest charakterystycznym zjawiskiem dla zbyt wielkiej podaży pracy na rynku pracy.

Bezrobocie i sposoby przeciwdziałania

Na rynku pracy, czyli tam gdzie spotyka się popyt i podaż na pracę lub też potencjalni pracobiorcy z pracodawcami, można wyróżnić kilka grup osób. Przede wszystkim są to: aktywni i bierni zawodowo. Aktywni to ci, którzy pracują lub pozostają bezrobotni, zaś

bierni - wszyscy ci, którzy uczą się, są na emeryturze lub nie chcą pracować.
W Polsce istnieją co najmniej dwa źródła danych o sytuacji na rynku pracy i jednoczenie dwie różne definicje bezrobocia. Pierwszym źródłem są prowadzone kwartalnie od 1992 roku badania aktywności ekonomicznej ludności (BAEL). Są one zgodne z metodyką Międzynarodowej Organizacji Pracy. Za bezrobotne uznaje się wówczas osoby, które nie pracowały w ciągu ostatniego tygodnia, lecz przynajmniej przez 4 tygodnie aktywnie poszukiwały pracy oraz były gotowe i mogły podjąć pracę.
Zgodnie z ustawą z 14 grudnia 1994 roku o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu bezrobotnym był ktoś, kto był niezatrudniony i nie wykonujący pracy zarobkowej, zdolny
i gotowy do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy, nie uczący się w szkole
w systemie dziennym, zarejestrowany we właściwym dla miejsca zameldowania rejonowym urzędzie pracy. Warunkiem były ponadto:
-ukończenie 18 lat (z wyjątkiem młodocianych absolwentów); w przypadku kobiet nieukończenie 60 lat, w przypadku mężczyzn - 65 lat;
-brak prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej albo - po ustaniu zatrudnienia - niepobieranie świadczenia rehabilitacyjnego, zasiłku chorobowego, macierzyńskiego lub wychowawczego;
-nieposiadanie nieruchomości rolnej o powierzchni użytków rolnych powyżej 2 ha przeliczeniowych;

-niepodleganie ubezpieczeniu emerytalno - rentowemu z tytułu stałej pracy jako domownik w gospodarstwie rolnym o powierzchni użytków rolnych przekraczającej 2 ha przeliczeniowe;
-niepodjęcie pozarolniczej działalności gospodarczej lub niepodleganie - na podstawie odrębnych przepisów - obowiązkowi ubezpieczenia społecznego lub zabezpieczenia emerytalnego;
-stan zdrowia pozwalający na podjęcie zatrudnienia co najmniej w połowie wymiaru czasu pracy obowiązującego w danym zawodzie;
-nieprzebywanie w areszcie tymczasowym lub nieodbywanie kary pozbawienia wolności.
Jedną z najważniejszych informacji o stanie rynku pracy jest stopa bezrobocia. Wyraża ona stosunek liczby bezrobotnych do liczby aktywnych zawodowo, szacowanych w badaniach BAEL. Stopa bezrobocia rejestrowanego jest to stosunek liczby zarejestrowanych bezrobotnych do cywilnej ludności aktywnej zawodowo, która nie obejmuje osób odbywających czynną służbę wojskową oraz pracowników jednostek budżetowych resortów obrony narodowej i spraw wewnętrznych. Stopa bezrobocia zarejestrowanego jest w związku z tym wyższa od stopy baelowskiej.
Na podstawie wyników uzyskanych w trakcie BAEL oblicza się także współczynnik aktywności zawodowej, czyli udział aktywnych zawodowo w liczbie ludności (powyżej 15-tego roku życia), oraz wskaźnik zatrudnienia, udział pracujących w liczbie ludności ogółem (pow. 15 lat).

Bezrobocie w Polsce w/g poszczególnych województw w III kw. 2002 r

Struktura i rodzaje bezrobocia.

Podstawą określenia charakteru bezrobocia oraz elementem oceny szans różnych kategorii bezrobotnych na rynku pracy jest znajomość jego struktury.
W zależności od trwania okresu poszukiwania pracy wyróżnia się bezrobocie długookresowe i krótkookresowe. W krajach gospodarczo rozwiniętych za długookresowe przyjmuje się już półroczne bezrobocie. Można wyróżnić też bezrobocie długotrwałe ( 1 - 2 lat) oraz chroniczne - powyżej dwóch lat.
Bezrobocie różnicować można także ze względu na kryteria społeczno- zawodowe: bezrobocie mężczyzn, kobiet, młodzieży, osób w podeszłym wieku, bezrobocie w mieście i na wsi.
Bezrobocie może przybierać też różne formy: bezrobocia jawnego, ukrytego lub fikcyjnego. Bezrobocie jawne ustalane jest na podstawie badań BAEL lub też ewidencji urzędów pracy. Bezrobocie ukryte zaś oznacza, że istnieje grupa osób pozbawionych pracy, lecz z różnych przyczyn nie zarejestrowanych jako bezrobotne (np. osoby, które zaprzestały poszukiwań pracy). O bezrobociu fikcyjnym zaś mówimy, gdy część zarejestrowanych bezrobotnych w rzeczywistości w cale nie chce podjąć pracy ( np. rejestruje się jedynie ze względu na możliwość otrzymania zasiłku).
Ze względu na powody, które sprawiają, że ludzie pozostają bez pracy można wyróżnić kilka rodzajów bezrobocia:
Bezrobocie naturalne (dobrowolne) - obejmuje bezrobotnych, którzy należą do zasobu pracy, lecz za ustaloną na rynku płacę nie chcą podjąć pracy. Udział bezrobocia dobrowolnego w całości zasobów pracy to naturalna stopa bezrobocia.
Bezrobocie przymusowe - dotyczy bezrobotnych, którzy nie mogą znaleźć pracy za obowiązującą na rynku płacę.
Bezrobocie frykcyjne - zwykle bezrobocie krótkookresowe związane z mobilnością pracowników, którzy szukają jak najlepszej pracy; jest odmianą naturalnego.
Bezrobocie strukturalne - powstaje, gdy struktura zapotrzebowania przedsiębiorstw na pracę nie odpowiada jej podaży; dotyczy najczęściej jednej konkretnej gałęzi przemysłowej (np. górnictwa węgla kamiennego, hutnictwa); jest odmianą naturalnego.
Bezrobocie cykliczne (przymusowe) - zwane też: koniunkturalnym, keynesowskim; pojawia się, gdy popyt w całej gospodarce się zmniejsza; związane jest z cyklicznymi zmianami koniunktury gospodarczej; w okresie recesji, wraz z maleją produkcją, maleje zapotrzebowanie na pracę.
Bezrobocie sezonowe - jest jedną z form bezrobocia strukturalnego; wynika z sezonowości zapotrzebowania na określony rodzaj pracy; np. rolnie na zimę, gdy zamierają prace budowlane.
Bezrobocie technologiczne - jest odmianą bezrobocia strukturalnego; związane jest z postępem technologicznym; towarzyszy wprowadzaniu innowacji technicznych dających znaczne oszczędności pracy żywej.

Środki do walki z bezrobociem.

O pełnym zatrudnieniu mówimy, gdy na rynku pracy powstaje równowaga, czyli popyt na pracę zrównuje się z jej podażą. Oznacza to, że wszyscy poszukujący pracy za daną oferowaną na rynku płacę, znajdują ją i przyjmują. Mimo to, istnieje także wówczas
grupa osób, która wciąż pozostaje bezrobotna - bezrobocie dobrowolne (naturalne). W związku z tym nie jest możliwe całkowite zlikwidowanie bezrobocia. Przyjmuje się, że naturalna stopa bezrobocia w normalnych czasach (nie w trakcie boomów, czy recesji
gospodarczych) może wynosić przeciętnie 5-6%. Ponieważ czynniki określające naturalną stopę zmieniają się z upływem czasu, obecne tendencje wpływają na obniżanie się stopy naturalnej. Istnieje jednak wiele sposobów, głównie należących do działań
państwa, na zmniejszenie rozmiarów i łagodzenie skutków bezrobocia.
Niezwykle ważna jest umiejętna identyfikacja obecnego rodzaju bezrobocia, gdyż poszczególne rodzaje wymagają odrębnych środków zaradczych.
Bezrobocie cykliczne (przymusowe), związane z koniunkturą gospodarczą może zostać zmniejszone poprzez uelastycznianie rynku pracy (głównie wg teorii klasyków) oraz dzięki ekspansywnej polityce makroekonomicznej ( wg teorii keynesistów).
Elastyczny rynek pracy - z jednej strony polega na usuwaniu przyczyn usztywnienia płac, osłabianiu związków zawodowych, likwidacji płacy minimalnej (narzędziem jest m.in. prawo pracy), z drugiej - skracaniu czasu pracy, wprowadzaniu dodatkowych zmian roboczych, przymusowym urlopowaniu pracowników, itp.
Ekspansywna polityka państwa - ekspansywna polityka fiskalna lub pieniężna to zwiększanie wydatków przez państwo i przyrost podaży pieniądza; powoduje wzrost zagregowanego popytu w gospodarce i jednoczesne zwiększenie produkcji i zatrudnienia w
przedsiębiorstwach; państwowe wydatki powinny być koncentrowane wówczas w pracochłonnych dziedzinach gospodarki;
Sposobami na walkę z bezrobociem dobrowolnym, czyli frykcyjnym i strukturalnym są głównie instrumenty mikroekonomiczne, które mogą regulować wielkość produkcji i zatrudnienia.
Obniżenie opodatkowania płac - zmniejszenie podatku dochodowego, czy choćby płaconych przez pracodawców obowiązkowych składek ubezpieczeniowych, powoduje wzrost wynagrodzenia, co jednocześnie może przyczynić się do wzrostu zatrudnienia; część dobrowolnie bezrobotnych zdecyduje się na podjęcie pracy za wyższą stawkę płac.
Zmiana relacji zasiłek - płaca - gdy maleje zasiłek zmniejsza się także relacja zasiłek - praca (iloraz zasiłku i wynagrodzenia netto); skoro zasiłek jest niski, nie opłaca się rejestrować jako bezrobotny; więcej osób decyduje się zaakceptować przedkładane im oferty pracy; obniżka zasiłku przyczynia się w ten sposób do spadku bezrobocia frykcyjnego i strukturalnego;
Ulepszenie systemu pośrednictwa pracy - polega np. na rozbudowie i komputeryzacji sieci urzędów pracy; czy wprowadzaniu środków zwiększających mobilność pracowników.
Szkolenia zawodowe - ułatwiają zdobycie nowych kwalifikacji; mogą efektywnie przyczynić się do obniżenia bezrobocia strukturalnego.
Polityka przemysłowa - np. tworzenie specjalnych stref ekonomicznych, w rejonach szczególnie zagrożonych masowym bezrobociem; wprowadzanie ulg podatkowych, udzielanie tanich kredytów, itp.

Źródła:

M. Rekowski, Wprowadzenie do mikroekonomii Poznań 1997
B. Czarny, R. Rapacki, Podstawy ekonomii, rozdział 13, PWE, Warszawa 1999, 2002
R. Hall, J. Taylor, Makroekonomia, część II, rozdział 5, PWN, Warszawa 200

Internet

---