TEKTONIKA, GÓRY, WIETRZENIE SKAŁ
WIETRZENIE SKAŁ Punkt wyjścia wszystkich procesów zewnętrznych. Skały eksponowane na pow. litosfery rozpadają i rozkładają się pod wpływem wody, zmien. temp. powiet., siły wiatru, czynników biogenicznych. Intensywność wietrzenia zależy od klimatu: chem. - max na równiku, min na zwrotniku, umiark. ponad średnio, biegun średnio; fiz.- max na biegunie, min na równ., reszta średnie; biol. - max w umiark. i równiku, min na biegunie i zwrot.; ZWIETRZELINA następstwo wietrzenia, tworzy się na pow. litosfery, niezbyt gruba warstwa, podatna na działanie grawitacji, wody, wiatru, śniegu, lodu, ma tendencje do przemieszczania się FIZYCZNE rozpad skały na kawałki (zmiana wyglądu fiz.), do 1.5 m a) insolacja: w dzień skała nagrzewa się i rozszerza, w nocy kurczy , nie może objąć wnętrza i pęka na powierzchni, amplitudy dobowe duże (brak wilgoci), najintensywniejsze na pustyniach, obsz. wysokogórskich, powstają gruzy b) zamróz: w szczelinach gromadzi się woda, która zamarzając zwiększa obj. i rozsadza skałę, powstają gołoborza c) solne: deszcz wymywa z gleby sole, woda z solą wpływa w szczeliny, woda paruje, tworzą się kryształki soli i rozsadzają - klimat suchy i okresowo suchy CHEMICZNE do 1. poz. wód gruntowych, zmiana składu chem., pod wpływem zanieczyszczonej zw. chem. wody : rozpuszczanie, utlenienie, uwęglanowienie, hydratyzacja; powstają iły BIOLOGICZNE a) charakter fiz.: korzeń w skale (głębsze od fiz.) b) zwierzęta: biegają i poruszają, zrzucają kamienie, ryją, rozdrabniają c) char. chem.: gnijące rośliny wydzielają kwasy; zmiany fiz. i chem.
BUDOWA ZIEMI SIAL: warstwa granitowa do 20, 30km, tylko w obrębie lądów, lub na szelfie, d=2,7 g/cm3 SIMA: warstwa bazaltowa, 5-10 km, otacza całą skorupę ziemską, powstała jako pierwsza d=3 g/cm3 POWIERZCHNIE NIECIĄGŁOŚCI: Conrada (górna) i Moho (dolna) ASTENOSFERA: do 150 km, wchodzi w skład wnętrza ziemi, stan półpłynny, często zmieniany, litosfera w niej pływa d=3,3 g/cm3 SKAŁY OSADOWE do 2O km
RUCHY TEKTONICZNE INTRUZJA: proces przemieszczania się magmy we wnętrzu ziemi i stygnięcia LAWA: magma na powierzchni ERUPCJA: wydostawanie się magmy
TRZĘSIENIA ZIEMI HIPOCENTRUM: miejsce wstrząsu EPICENTRUM: ponad hipocentrum, na powierzchni, deformacje pow. FALE: a) podłużne: cząstki ośrodka drgają wzdłuż drogi fali b) poprzeczne w poprzek drogi na zmianę w obu kierunkach c) oscylacyjna eliptyczne tory cząstek TRZĘSIENIA: a) tektoniczne: hipocentrum głęboko, największy zasięg, duże zniszczenia, pęknięcia, przesunięcia uskoków b) wulkaniczne: przed gwałtownym wybuchem wulkany, mniejsze, do kilkunastu km średnicy c) zapadowe: (tąpnięcia), najsłabsze, naturalnie ( zapada się strop jaskini), człowiek (strop w kopalni) d) kosmiczne: meteoryt e) wybuch jądrowy OBSZARY SEJSMICZNE: zach. wybrz. Ameryk; pd. Włoch; Grecja, Turcja, Pontyjskie, Zagros, Irańska, Indu; Himalaje, Tybet; Oceania, Japonia
GÓRY procesy górotwórcze polegają głównie na fałdowaniu serii skalnych, zachodzą w głębi skorupy ziemskiej, często pod dnem morskim. Największe łańcuchy górskie są pod wodą (doliny ryftowe - głębokie wewn. rozłamy ciągnące się wzdłuż osi grzbietów). Procesy orogeniczne trwają miliony lat, ich skutki są też na kontynentach. Lądowe systemy górskie tworzą się wskutek likwidacji geosynklin (długi głęboki zbiornik morski z obniżającym się dnem, gromadzą się osady). Dwie płyty litosf. zbliżają się i napierając na siebie zamykają geosynkl. Dno stale się obniża, a na nim ciągle odkładane są nowe warstwy osadów. Stale postępujące zamykanie wymusza fałdowanie, często połączone z podnoszeniem osadów. Uaktywniają się też procesy wulkaniczne z intens. wylewaniem law. Podnoszenie kształtującego się górotworu prowadzi do utworzenia wewnątrz morza wysp i ich powiększania. Czynniki zewn. działają na nowo powstały ląd. Ogromne ilości materiału są przemieszczane do coraz mniejszych mórz wewnętrz. Powstają tam warstwy lądowo-morskie (molasa). Morza przestają istnieć, w rzeźbie litosfery pojawiają się góry. Ich trzon tworzą zwykle skały zmetamorfizowane i krystaliczne, ich strefy zewnętrzne zbudowane są z pofalowanych aż do płaszczowin włącznie warstw skał osadowych. USKOKI, ROWY, ZRĘBY (deformacje nieciągłe) tworzą się, gdyż z orogenezą związane są ruchy pionowe litosfery, która pęka, nierówno się podnosi lub zapada