Wyróżnia się 3 grupy czynników:
-endogenne genetyczne - determinatory rozwoju
-endogenne paragenetyczne - stymulatory rozwoju
-egzogenne - modyfikatory rozwoju biogeograficzne społeczno-kulturowe
Fenotyp - zewnętrzny obraz osobnika, zależy od genotypu, który w sposób bezpośredni i niezmienny determinuje cechy jakościowe i od środowiska, które wpływa modyfikująco na cechy ilościowe.
Epigeneza - realizacja fenotypu na podstawie określonego genotypu. W procesie epigenezy następuje dostrajanie się zespołów genów oraz interakcje genotypu i środowiska
Genotyp - całość informacji genowej zawartej w osobniku
Rezystencja - opór, jaki stawia rozwijający się organizm czynnikom zewnętrznym, które usiłują wpłynąć modyfikująco na plastyczne struktury biologiczne.
Adaptabilość - przystosowalność, nieodwracalne zmiany w trakcie rozwoju nie utrwalające się w cechach dziedziczonych
Adaptacja - zmiany przystosowawcze znajdujące swoje odzwierciedlenie w materiale genetycznym przekazywane następnym pokoleniom
Adjustacja - zmiany dostosowawcze odwracalne, zachodzące w czasie krótszym niżeli życie osobnika.
Do grupy czynników endogennych zalicza się:
-płeć
-rasę
-konstytucję
Różnice w rozwoju wynikające z płci osobnika:
-do okresu dojrzewania różnice w cechach antropometrycznych są nieznaczne a w wartościach bezwzględnych cechy u dziewcząt są niższe.
-u dziewcząt wcześniej następuje wymiana uzębienia mlecznego na stałe
-u dziewcząt wcześniej następuje skostnienie szkieletu i wcześniej osiągają np. ostateczną wysokość ciała
-dojrzewanie płciowe jest wcześniejsze u dziewczyn o ok.1,5 - 2 lata. Dziewczyny w wielu cechach przewyższają chłopców
-w okresie dojrzewania płciowego kształtują się u obu płci różnice dymorficzne w proporcjach budowy, owłosieniu, otłuszczeniu itp.
-przez cały czas wzrastania, dziewczyny są bardziej zaawansowane w stosunku do wartości ostatecznej.
-dziewczyny wykazują większą odporność biologiczną na wpływ czynników środowiskowych w tym również choroby i działania niekorzystnych warunków bytowych.
Różnice w rozwoju zależne od konstytucji ciała:
-osobnicy endomorficzni wcześniej rozwijają się, wcześniej dojrzewają aniżeli mezomorficzni i ektomorficzni co obserwuje się na przykładzie weku wystąpienia I-wszej menstruacji (ok.1-2 lata)
-endomorficzni chłopcy wcześniej dojrzewają i posiadają sylwetkę dziewczęcą i odwrotnie
Różnice w rozwoju wynikające z reprezentowanego typu rasowego to zagadnienia rzadko podejmowane i mało opisywane.
Różnice między odmianowe polegają na tym, że odmiana czarna wykazuje najszybszy rozwój:
-wcześniejsze siadanie
-wcześniejsza dojrzałość szkieletowa
-szybszy rozwój motoryczny
W drugiej kolejności odmiana biała w stosunku, do której pewne opóźnienie wykazuje odmiana żółta.
Do grup czynników paragenetycznych zalicza się:
a)wpływ organizmu matki:
-biotyp matki określający warunki fizyczne i biochemiczne środowiska, w którym rozwija się płód
-wpływ pewnych genów matki na płód poprzez właściwości jej metabolizmu
-większa ilość cytoplazmy przekazywana w komórce jajowej aniżeli w plemniku
-tryb życia matki (odżywianie, obciążenia pracą fizyczną, stres, używki, sen)
b)wiek matki i ojca
c)liczba przebytych ciąży
d)odstępy miedzy ciążami
Czynniki egzogenne:
-biogeograficzne
-społeczno-kulturowe
Do grupy czynników biogeograficznych zalicza się:
a)klimat (temperatura, nasłonecznienie, wilgotność)
-najlepsze warunki spotyka się w klimacie umiarkowanym o temperaturze 18 do 25ºC (najwcześniejsze dojrzewanie, najdłuższy okres płodności kobiet)
-w gorącym i zimnym klimacie stwierdza się opóźnienie rozwoju
-tereny gorące i zimne charakteryzuje zmienna przemiana materii i zmienne zapotrzebowanie na pokarm
b)skład powietrza
-odpowiednie stężenie CO2 i SO2 działa pobudzająco szczególnie na pojemność płuc i stężenie hemoglobiny. Zbyt duże powoduje zaburzenia rozwoju.
c)ukształtowanie terenu
-na terenach podgórskich niższe ciśnienie, większa liczba erytrocytów wolniejsza praca serca, zwiększone stężenie hemoglobiny, mniej limfocytów, lepiej rozwinięta klatka piersiowa, wyższy wzrost i ciężar ciała
d)fauna i flora
-głównie jako składowe pożywienia, ale również jako drobnoustroje chorobotwórcze
e)siły grawitacyjne
-teorie wyjaśniające zjawisko trendu sekularnego.
f)napromieniowanie
Do grup czynników społeczno-kulturowych:
-wielkość rodziny
-wysokość zarobków i sposób ich zagospodarowania
-pochodzenie społeczne
-wykształcenie rodziców
-wielkość zamieszkiwanego środowiska
-ćwiczenia fizyczne - aktywność ruchowa
-przeżycia psychiczne
Ocena poziomu rozwoju fizycznego
Rozwój fizyczny - kompleks morfofunkcjonalnych właściwości organizmu, będący miarą jego fizycznych zdolności. Z pojęciem rozwoju łączy się pojęcie wzrastania, czyli zwiększania jego wymiarów. W parze z nim idzie różnicowanie tkanek i doskonalenie funkcji.
Ocenę poziomu rozwoju dokonuje się w oparciu o różne kryteria, zdania w tym względzie są podzielone, na ogół wszyscy zgadzają się, że wśród kryteriów winni znaleźć się wysokość i masa ciała.
Przy ocenie poziomu rozwoju fizycznego uwzględniamy zmiany:
-badany obiekt podlega ciągłym zmianom, różnym w poszczególnych etapach rozwoju
-oceny dokonuje się na tle populacji w skład, której wchodzą osobnicy o różnym poziomie rozwoju
-przedmiotem naszej oceny jest obraz fenotypowy, który jest wypadkową działania czynników genetycznych i środowiskowych
-w wyniku interakcji genotypu i środowiska osobnik rozwija się wg właściwej dla siebie linii rozwoju, lecz w granicach pewnej normy reagowania, będącej wynikiem specyficznej dla niego adaptabilności
Adaptabilność (przystosowalność) - nieodwracalne zmiany w trakcie rozwoju nieutrwalające się w cechach dziedziczonych
Norma reagowania - indywidualny zakres reakcji fenotypowych w ontogenezie
Genotyp - całość informacji genowej zawartej w osobniku
Populacja - ogół osobników tego samego gatunku zamieszkujących określony teren i uczestniczący w jednej puli genowej
Pula genowa - całość informacji genowej zawartej w systemie
Norma - biologiczny układ odniesienia, służący do oceny rozwoju fizycznego populacji lub pojemności osobników wyznaczony metodami statystycznymi.
Rodzaje norm:
-populacyjne np. dziecko polskie
-regionalne np. dziecko wielkopolskie
-normy uwzględniające budowę ciała
-normy uwzględniające charakterystyki morfologiczne rodziców
-normy zawyżone - stopnie klasyfikacji dla potrzeb sportu
-normy docelowe (konstruowane na wyselekcjonowanej grupie).
Ewolucja- zespół przemian przystosowawczych w populacji do zmieniającego się środowiska następujących po sobie w dostatecznie długich odcinkach czasu. Trudno wskazać jeden czynnik, który zapoczątkował ewolucje człowieka. Przyczyny tkwią w samej ludzkiej populacji wzajemnie powiązane ze sobą i trudno rozpatrywać je osobno. Jako czynnik pierwotny przygotowujący i przesądzający późniejszą ewolucję człowieka wymienia się nadrzewny tryb życia naszych przodków. To środowisko bytowania sprzyjało rozwojowi szybkości, zwinności, kształtował zmysły i sprawny mózg. Na ich bazie ludzkie zdolności do obserwacji, produkcji narzędzi, mowy i myślenia. W środowisku nadrzewnym korzystny dla populacji był rozwój sygnalizacji słuchowej i wzrokowej. Środowisko to ograniczało liczbę potomstwa. Sprzyjało rozwojowi zdolności obserwacji i zapamiętywania doświadczeń i wykorzystania ich w przyszłości. Stało się to podstawą do rozwoju mózgu, jego wielkości i sprawności. Drugim etapem czynnikiem było zejścia z drzewa na ziemie. - przyjęci spionizowanej postawy, zwolnieni kończyn górnych od funkcji podporowych, - wykorzystanie kończyn górnych do czynności manipulacyjnych, - zmiana pożywienia (zbieractwo, polowanie na dobre zwierzęta), - nabyte umiejętności stanowią przesłankę do produkcji narzędzi. Produkowanie i przechowywanie narzędzi. Kolejny czynnikiem jest etap przejścia od roślinożercy do wszystkożercy - od zbieractwa do łowcy: - konieczność działania w zorganizowanej grupie w trakcie polowań na dużą zwierzynę, - podział zdobyczy dla wszystkich członków grupy, - konieczność obrony przed szybszymi drapieżnikami, - powstaje coś w rodzaju hordy przedludzkiej, które działanie wspomagane jest coraz doskonalszymi narzędziami. Nasi przodkowie tworzą społeczeństwo ludzkie ze wszystkim tego konsekwencjami. Zmniejsza się wpływ czynników płynących ze środowiska przyrodniczego na rzecz czynników pochodzących ze środowiska społecznego. Ten stan trwa do dziś.
Główne kierunki przemian wynikały z:
a)przyjęcie spionizowanej postawy, zwolnienie kończyn górnych od funkcji podporowej oraz dwunożnego sposobu lokomocji.
b)silnego rozwoju mózgu i całego systemu nerwowego.
c)szybkiego rozwoju, doskonalenia i różnicowania ludzkiej pracy co wiąże się z wytwarzaniem coraz to lepszych narzędzi.
d)powstania społeczeństwa ludzkiego i tego konsekwencjami:
-rozwój mowy artykułowanej dźwiękowej, co stanowiło podstawę pozagenowego przekazu informacji.
-złożone życie psychiczne.
-kultura.
Ogólne zmiany ewolucji polegały na:
a)gracilizacji (smukleniu) budowy - proces polegający na stopniowym zmniejszaniu masywności poszczególnych kości, redukcji ich rzeźby.
b)powiększenie pojemności puszki mózgowej ok.3 krotne:
-silne wysklepienie czaszki szczególnie w części czołowej
-przesunięcie otworu potylicznego do przodu, co spowodowało podparcie a nie zawieszenie głowy
-zmiana położenia czaszki w stosunku do kręgosłupa
-ciemnienie kości mózgoczaszki
-redukcja twarzoczaszki
-redukcja wymiarów zębów i aparatu żucia
-w ostatnim etapie ontogenezy pojawia się bródka
-zmiana położenia oczu
c)pionizacja ciała i dwunożny sposób lokomocji powoduje:
-uwolnienie kończyn górnych od funkcji podporowych, co pozwoliło używać ich do funkcji transportowych
-zmiany w budowie kręgosłupa polegające na zwiększeniu masywności poszczególnych kręgów w kierunku od góry do dołu.
-zmiany miednicy, która staje się niższa, szersza, bardzo masywna i sztywna, obręcz miednicy podejmuje funkcję podtrzymywania zawartości jamy brzusznej
-zmiana budowy stopy, zanika przeciwstawność palucha kształtuje się poprzeczne i podłużne wysklepienie stopy - resorowanie stopy zabezpiecza mózg przed wstrząsami
d)zmiany proporcji ciała:
-relatywne skrócenie kończyn górnych a wydłużenie dolnych
-wydłużenie tułowia
-klatka piersiowa ulega spłaszczeniu
e)zmiany owłosienia ciała co wiąże się z termoregulacją
-ukształtowanie brwi, rzęsy.
f)ukształtowanie czerwieni wargowej
g)rozwój mięśni mimicznych:
-ulegają redukcji niektóre mięśnie szyi i grzbietu
-skraca się mięsień piersiowy większy, skośny brzucha, prosty brzucha
-wzrasta masa mięśni pośladkowych.
Skutki przemian ewolucyjnych człowieka:
-na skutek przyjęcia spionizowanej postawy i sposobu lokomocji w postaci wyprostowanej pojawiają się stany przeciążeniowe kręgosłupa i kończyn dolnych (stóp)
-niekorzystne warunki dla funkcjonowania układu krążenia
-obniża się spontaniczna aktywność ruchowa
-z pracy ludzkiej eliminowany jest wysiłek fizyczny zastępowany intelektualnym co obciąża układ nerwowy
-współczesny system organizacji pracy
-pogorszenie wzroku, słuchu, węchu
Zmiany biologiczne a skutki społeczne:
-zmniejszenie śmiertelności niemowląt, ludzi dorosłych, wydłużenie życia, wydłużenie okresu reprodukcyjnego. Wszystkie te zmiany prowadzą do zwiększenia liczebności populacji.
-człowiek tworzy nowe sztuczne środowiska (przemysł, ośrodki miejskie) tworzy sę nowe społeczeństwo cywilizacji technicznej
-zmiany środowiska wiejskiego (nowoczesne rolnictwo, nawozy sztuczne, żywność genetycznie modyfikowana)
-postępy w medycynie umożliwiające przeżycie osobnikom słabym oraz choroby cywilizacyjne
-zobojętnienie w stosunku do drugiego człowieka
-międzygrupowa agresja
-pieniądz rządzi światem
Wiek- jest wieloznaczną właściwością organizmu. Często przyjmuje się, że jest ona syntetycznym miernikiem efektywności działania czynników rozwoju. Odpowiedzią organizmu na to działanie jest wiek rozwojowy osobnika, szczególnie ujmowany w zestawieniu z jego wiekiem kalendarzowym.
Wiek kalendarzowy- (chronologiczny, metrykalny) jest to czas mierzony liczbą dni, miesięcy i lat jaki upłynął od momentu urodzenia do momentu kiedy ten wiek ustalamy, ustalany jest jako różnica tych dwóch momentów.
Wiek rozwojowy: jest to stan zaawansowania w przemianach w czasie życia w osobniczych właściwościach morfologicznych, fizjologicznych, motorycznych, psychicznych, społecznych itp. Składających się na biopsychiczny stan osobnika, a ujmowany na tle grup rówieśniczej wiekiem kalendarzowym.
Aspekty wieku rozwojowego
Biologiczny- wyrażający poziom zaawansowania przemian osobniczych zachodzących we właściwościach biologicznych osobnika, wyznaczanych charakterystykami morfologicznymi, fizjologicznymi, motorycznymi, ujmowanych na tle populacji, wieku, płci.
Psychiczny: poziom zawansowania przemian osobniczych zachodzących w psychicznych strukturach osobnika, w tym szczególnie podlegających w cyklu życiowym.
Społeczny - poziom zaawansowania osobniczych przemian wyznaczających dojrzałość osobnika do spełnienia określonych ról w grupie rówieśniczej, czy w społeczeństwie; informuje o poziomie społecznego rozwoju osobnika, wyznaczonego poziomem wykształcenia jego właściwości psychicznych intelektualnych, dojrzałości społecznej, dojrzałości szkolnej.
Wiek rozwojowy - jest szersze niż kalendarzowego. Inaczej wiek rozwojowy określa się jako miarę biologicznej dojrzałości organizmu.
Norma rozwojowa: jest biologicznym układem odniesienia służącym do oceny rozwoju fizycznego populacji dziecięcych i pojedynczych osobników. Najczęściej tworzy się nią w oparciu o średnia arytmetyczną (x)i odchyleniem standardowym (S). Zakres prawidłowy (x +-S). Siatki centylowe: charakterystyka statystyczna która dzieli zbiorowość na 100 różnych części. Zakres prawidłowy mieści się pomiędzy 25-75 cm. Między 25-3 cm opóźnienie w granicach fizjologicznych. Poniżej 3 cm opóźnienie w granicach patologicznych. Między 75-97 cm przyspieszenie w granicach fizjologicznych, powyżej 97 przyspieszenie w granicach patologicznych. Sposoby korzystania z siatek centylowych:
wyznaczanie wieku rozwojowego- na osi Y odszukujemy wartości wybranego kryterium. Od tego kryterium prowadzimy prostą do 50 centyla i następnie rzutujemy prostopadle na oś X i odczytujemy wiek rozwojowy.
do wyznaczania pozycji centylowej dziecka- na osi X odszukujemy wiek kalendarzowy dziecka i prowadzimy prostą w górę do wysokości (wielkości) wybranego kryterium. Na przecięciu linii wyznaczamy pozycję centylową.
Do oceny wieku rozwojowego stosuje się różne kryteria. Najczęściej stosowane kryteria wieku rozwojowego to: wiek kostny, zębowy, cech morfologicznych, cech płciowych, osiągnięcia dojrzałości płciowej, sprawności fizycznej.
Wiek kostny: na podstawie zdjęć radiologicznych różnych odcinków szkieletu ( najczęściej nadgarstka, łokcia, kolana) ustala się stopień ich skostnienia, porównując zdjęcia konkretnego osobnika odpowiednimi wzorcami z atlasu. Klasycznym atlasem służącym do takich ocen jest atlas opracowany przez Greulicha i Pyle, natomiast do populacji polskiej dostosowała go J. Kopczyńska-Sikorska. Można określić również wiek zrastania się trzonów z nasadami kości długich. Kryterium to jest dla nauczyciela wf i trenera bardzo cenne, ponieważ informuje o procesie kostnienia szkieletu, stwarzając przesłanki do programowania obciążeń wysiłkiem fizycznym. Jednocześnie jest mało dostępne ze względu na ograniczenia wykonywania zdjęć rtg. (nie więcej niż 1 w roku i to na specjalne zlecenie lekarza), gdyż wiąże się z tym odpowiednie napromieniowanie. Niewłaściwe dozowanie wysiłku fizycznego przekraczające określone normy może spowodować przedwczesne zahamowanie wzrastania.
Wiek zębowy- na podstawie bezpośredniego oglądu ustalamy liczbę wyrżniętych zębów, ich rodzaj i stan rozwoju. Możemy go określić przez sprawdzenie czy zęby właściwe dla danego wieku już się pojawiły lub ustalając liczbę wyrżniętych zębów, a następnie porównując ją z odpowiednimi normami ustalonymi dla danej grupy wieku i płci. Przy ocenie wykorzystuje się fakt, że kolejność pojawiania się poszczególnych zębów jest dość ściśle określona w czasie. Zęby mleczne pojawiają się w kolejności: pierwszy siekacz, drugi siekacz, pierwszy trzonowy, kieł, drugi trzonowy. Przy czym najpierw pojawiają się one w żuchwie, a nastepnie w szczęce górnej, a całość procesu zamyka się w czasie 6-24 miesięcy. Zęby stałe pojawiaja się w kolejności: w żuchwie: trzonowy pierwszy, siekacz pierwszy, siekacz drugi, kieł, przedtrzonowy pierwszy, przedtrzonowy drugi, trzonowy drugi. W szczęce górnej - trzonowy pierwszy, siekacz pierwszy, siekacz drugi, przedtrzonowy pierwszy, przedtrzonowy drugi, kieł, trzonowy drugi. Także zęby stałe najpierw wyrzynają się w żuchwie, a później w szczęce górnej, całość procesu zamyka się w okresie 5-15 lat. Ostatni z zębów trzonowy trzeci wyrzyna się ok. 20 roku życia przy czym wykazuje on tendencję zanikania.
Wiek cech płciowych- ustalamy posługując się odpowiednimi skalami graficznymi lub opisowymi, podanymi m.in. przez Tannera, a dla dzieci i młodzieży polskiej ustalonymi przez Wolańskiego. Określany zwykle stopień rozwoju piersi u dziewcząt, a prącia, jąder, moszny oraz owłosienia na twarzy u chłopców, a także owłosienia łonowego i pachowego u obu płci. W przypadku każdej cechy posługujemy się skalą pięciostopniową: Owłosienie łonowe: 1. występuje w okresie przedpokwitania, brak owłosienia łonowego lub meszek jest rozwinięty w tym samym stopniu jak na innych okolicach ciała; 2. w okolicach podstawy prącia u chłopców, a u dziewcząt wzdłuż warg sromowych pojawiają się rzadkie, długie, proste (lub lekko skręcone) miękkie i słabo zabarwione włosy; 3. owłosienie ciemnieje jest bardziej zbite, grubsze i skręcające się, pokrywa okolicę nad spojeniem łonowym, dopiero w tej fazie jest widoczne na czarno białym zdjęciu; 4. owłosienie jest gęste, skręcone, ciemne - przypominające typ owłosienia dojrzałego, występuje w okolicy narządów płciowych, lecz nie przechodzi na przyśrodkowe powierzchnie ud; 5. owłosienie jest bardzo gęste, silne skręcone, ciemne, przechodzi również na przyśrodkowe powierzchnie ud. Czasem wyróżnia się 6. - włosy występują w dolnej okolicy brzucha wzdłuż kresy białej i przyjmuje u mężczyzn kształt rombu, u kobiet - trójkąta z zarysowaną ostro linią na brzuchu. Owłosienie pachowe- pojawia się na ogół 2 lata później niż łonowe, tzn. gdy znajduje się ono w 4 rozwoju. Owłosienie na twarzy - w tym samym czasie co owłosienie pachowe pojawia się u chłopców owłosienie na twarzy: 1. zwiększenie długości i pigmentacji włosów w okolicy kątów wargi górnej; 2. rozprzestrzenianie się owłosienia na wardze górnej - do utworzenia wąsów; 3. występowanie owłosienia w górnej części policzków i w linii środkowej pod dolną wargą; 4. rozwój owłosienia wzdłuż boków i dolnego brzegu brody. Rozwój piersi; 1. charakterystyczny dla stadium przedpokwitania, brak znamion dojrzewania, pierś jest dziecięca może występować lekkie wzniesienie brodawki; 2. stadium „pączka" gruczoł piersiowy i brodawka są lekko wzniesione, tworzą mały wzgórek, zwiększa się średnica obwodu brodawki; 3. gruczoł piersiowy i obwódka zwiększają się nadal, lecz ich kontury jeszcze się nie rozdzielają. 4. dalsze zwiększanie gruczołu piersiowego, brodawka i jej obwódka tworzą nad poziomem gruczołu piersiowego jakby wtórny wzgórek - zwany „piersią otoczkową”; 5. pierś wykazuje pełną dojrzałość, nie pojawiają się jeszcze zniekształcenia związane z wiekiem, brodawka jest wysunięta, obwódka cofnięta do poziomu zarysu gruczołu piersiowego. Rozwój prącia i moszny: 1. stadium przedpokwitania, brak znamion dojrzewania, jądra, moszna i prącie w rozmiarach, kształcie i proporcjach nie różnią się od obserwowanych we wczesnym dzieciństwie; 2. jądra i moszna zwiększają się, zwiększa się grubość skóry moszny, staje się ona czerwona, prącie nie zwiększa się lub tylko nieznacznie; 3. zwiększ się długość prącia, jądra i moszna rozrastają się; 4. wymiary prącia zwiększają się (gł. grubość), skóra moszny ciemnieje, moszna i jądra dalej wzrastają; 5. prącie, jądra i moszna osiągają wymiary właściwe dla dojrzałych osobników.
Wiek osiągania dojrzałości płciowej - określa się jako wiek „dojrzewania płciowego”. Ustalany jest u dziewcząt wystąpieniem pierwszej menstruacji, u chłopców pierwszych ejakulacji. Zjawisko to lepiej poznane jest u dziewcząt poprzez wiek wystąpienia menarche. Występują jednak znaczne różnice w wieku jej pojawienia się ze względu na środowisko regionalne i społeczne, typ rasowy, sposób odżywiania się, przynależność społeczną rodziców. Menarcha pojawia się u polskich dziewcząt z rodzin inteligenckich przeciętne w wieku 13,5 lat, z rodzin robotniczych 14 lat, a chłopskie 14,7 lat. Według danych z 1998 r wiek menarchy wynosił przeciętnie w Polsce 13,2 lata.
Wiek cech morfologicznych - jest kryterium najczęściej stosowanych w oznaczaniu wieku rozwojowego, ze względu na łatwość stosowania, ogólną dostępność pomiarów (np. wysokości i pomiarów ciała), oraz dużą ilość informacji jakie niosą. Polega na porównaniu wielkości wybranej cechy - najczęściej wysokości i ciężaru ciała konkretnego osobnika z wielkościami średnimi dla danej grupy wieku i płci. W ocenie wykorzystuje się również proporcje pomiędzy różnymi wymiarami somatycznymi. Powyższe dane porównuje się z wiekiem kalendarzowym badanego, co pozwala ustalić czy rozwój jest prawidłowy, przyspieszony czy opóźniony.
Wiek sprawności fizycznej - ustalamy podobnie jak wiek cech morfologicznych. Określamy jako poziom wykształcenia wybranej do oceny motorycznej lub sprawności fizycznej konkretnego osobnika. Zestawiamy go z odpowiednimi charakterystykami, które są normami odniesienia dla danej grupy wieku i płci. Określa się jako mierniki sprawności fizycznej np. Mydlarskiego, Trześniowskiego, Denysiuka. Miernik sprawności fizycznej- jest to sumaryczne, liczbowe ujęcie poziomu wykształcenia różnych cech motorycznych czy sprawności fizycznej, ujmowanego w kategoriach wieku kalendarzowego z uwzględnieniem płci oraz wieku rozwojowego wyznaczonego różnymi kryteriami (najczęściej wiekiem wysokości i masy ciała). Istota miernika polega na zmianie wyników czystych na punkty, których suma określa poziom sprawności badanego.
Ontogeneza
Rozwój - proces uporządkowanego wzrostu i różnicowania, będący wynikiem współdziałania genomu cytoplazmy, środowiska wewnętrznego i zewnętrznego. Jest on zaprogramowanym następstwem zmian fenotypowych, nieodwracalnych lub trudno odwracalnych w normalnych warunkach a całość tych zmian stanowi cykl życiowy organizmu.
Na ontogenezę składają się 4 procesy:
-replikacja genetyczna, czy podwojenie się zawartej w chromosomach informacji genetycznej.
-wzrost, czyli powiększenie masy żywej substancji związane z metaboliczną aktywnością komórki.
-różnicowanie komórki pod względem struktury i funkcji, dających początek komórkom morfologicznie i funkcjonalnie zróżnicowanych
-histogeneza i organogeneza
Rozwój osobniczy (ontogenetyczny) - to zespół procesów kierowanych, nieodwracalnych, powiązanych wzajemnie ze sobą, kształtujących organizm od momentu zapłodnienia do śmierci. Proces ten wyznaczają zarówno czynniki genetyczne jak również środowisko, w którym organizm się rozwija.
Rozwój osobniczy człowieka dzielimy na 2 fazy:
-embrionalną
-postembrionalną
Fazę postembrionalną dzielmy na okresy i podokresy:
a)okres noworodka do 3-4 tygodnia życia.
b)niemowlęcia do ok.1 roku życia
c)okres dzieciństwa
-podokres wczesnego dzieciństwa do 3-4 roku życia
-podokres przedszkolny do ok.7 roku życia
-podokres szkolny młodszy do ok.12-14 roku życia
-podokres szkolny starszy trwający do czasu osiągnięcia pełnej dojrzałości płciowej
d)okres młodzieńczy do ok.23 roku życia
e)okres wieku dorosłego do 30-35 lat u kobiet i 35-40 u mężczyzn
f)okres wieku dojrzałości z płynnymi granicami dolnymi i górnymi
g)okres starości: 1º do 70 roku życia; 2º do 80; 3º po 80.
W fazie embrionalnej po 40 godzinach wypoczynku rozpoczyna się bruzdkowanie, powstaje najpierw morula, następnie blastula i gastrula. Tworzą się węzeł zarodkowy i powstają 3 blaszki - listki zarodkowe:
-ektoderma - powstaje skóra jej gruczoły, włosy, paznokcie, system nerwowy, zmysły.
-endoderma - powstaje nabłonek wyścielający środkową część układu pokarmowego, wątroba, gruczoły trawienne, nabłonek organów oddechowych.
-mezoderma - powstają mięśnie szkieletowe i gładkie, tkanka kostna, chrzęstna i łączna, krew i gruczoły limfatyczne.
Przed 8 tygodniem powstaje zarodek ludzki (jego forma) - powiększa wymiary - ustalają się właściwe proporcje.
Okres noworodka:
Trwa od momentu odpadnięcia pępowiny i zagojenia się blizny pępkowej. W tym okresie ma miejsce:
-wystąpienie objawów związanych z porodem
-ustalenie ciężaru ciała
-fizjologiczna żółtaczka
-noworodek podejmuje samodzielne funkcje oddychania, przemian cieplnych i odżywiania
Okres niemowlęcia:
Trwa do momentu przyjęcia pionowej postawy i I kroku. Ma miejsce:
-intensywne przyrastanie metryczne
-rozwój układu pokarmowego i nerwowego
Okres dzieciństwa:
*podokres wczesnego dzieciństwa:
-zahamowanie wzrastania
-pierwsze pełnienie (zwiększanie się masy ciała)
-rozwój układu kostnego
-dalszy rozwój układu pokarmowego
-stabilizacja układu nerwowego
*podokres przedszkolny:
Trwa od początku wymiany uzębienia mlecznego na stałe.
-zmiany proporcji budowy, szybszy rozwój części twarzowej głowy a wolniejszy mózgowej
-szybszy rozwój kończyn aniżeli T.
-pod koniec okresu intensywne przyrastanie metryczne tzw. bujanie
-rozwój układu kostnego
-rozwój układu nerwowego:
+waga mózgowia zbliża się do wagi mózgowia dorosłego
+pobudzenie przeważa nad hamowaniem
+wykształcenie złożonych odruchów warunkowych
+dziecko jest pobudzone emocjonalnie i ruchowo, co może prowadzić do stanów przemęczenia z uwagi a słabe umięśnienie, słabe wysklepienie stopy.
-pod koniec tego okresu rozpoczyna się morfologiczne różnicowanie chłopców i dziecząt.
*podokres szkolny młodszy:
Trwa do ok.12-14 roku życia, kończy się dojrzewaniem płciowym.
-na początku zahamowania wzrastania
-pod koniec intensywne wydłużanie
-kończy się strukturalny rozwój większości narządów wewnętrznych i ustala się ich funkcja podobna do funkcji osobnika dorosłego
-intensywny przyrost masy mięśniowej ok.5% ogólnej masy ciała.
-ruchy dziecka stają się skoordynowane i bardzo zręczne
-dobre ukrwienie ciała gdyż serce ok.8 roku życia jest w stadium optymalnego rozwoju
-w układzie nerwowym intensywny rozwój płatów czołowych wielkich półkul mózgowych
-rozwój nowych dróg nerwowych
-zwiększa się rola kory mózgowej
-stopniowy zanik czynności grasicy i przysadki mózgowej a ich rolę przejmują tarczyca i gruczoły płciowe.
-powinna się zakończyć zamiana uzębienia mlecznego na stałe.
*podokres szkolny starszy:
Trwa do czasu osiągnięcia pełnej dojrzałości płciowej.
-duże indywidualne zróżnicowanie tempa rozwoju, różnica między chłopcami a dziewczynami ok.2 lat
-całkowity zanik grasicy, zmniejsza się czynność tarczycy ich rolę przejmują gruczoły płciowe
-kończy się funkcjonalny rozwój kory mózgowej
-układ krwionośny zbliża się do rozwoju osobnika dorosłego lecz występuje dysharmonia w tempie rozwoju serca i naczyń krwionośnych co powoduje zaburzenia krążenia.
-okres zwany okresem dojrzewania płciowego
Dojrzewanie płciowe rozpoczyna:
-intensywne wydłużanie 6-9cm rocznie (skok pokwitaniowy)
-zmiana proporcji ciała, długie kończyny, dłonie, stopy
-klatka piersiowa zwiększa swą długość i szerokość.
-zwiększa się aktywność emocjonalna, nadmierna pobudliwość, agresja
-zmienność nastrojów
-nadmierna ciekawość
-często przewrażliwiona ambicja
-stany przygnębienia i niepewności
-w praktyce (niezgrabność i nieekonomiczność ruchów, zaangażowanie niepotrzebnych partii mięśniowych i zaburzenia koordynacji).
-wydatek energetyczny nieproporcjonalnie wysoki
Fazy dojrzewania chłopców:
-okres bez wyraźnych cech dojrzewania płciowego
-powiększenie jąder i moszny oraz delikatny wianek owłosienia u nasady prącia
-wyraźny wzrost prącia na długość, dalszy wzrost jąder i ściemnienie moszny, wystąpienie wyraźnego owłosienia około części płciowych, powiększenie brodawek sutkowych, początek mutacji głosu.
-dalszy wzrost i powiększenie prącia, ściemnienie moszny, włos około części płciowych wyraźnie skręcony, pojawienie się owłosienia pod pachami i zarostu na twarzy, wyraźna mutacja głosu.
-pełne owłosienie płciowe, również na wewnętrznej stronie ud, pod pachami.
-ejakulacja i ustalony głos męski
Fazy dojrzewania u dziewcząt:
-brak dojrzewania płciowego
-powiększenie brodawek piersiowych, początek podniesienia się piersi, początek owłosienia płciowego wzdłuż warg sromowych.
-wyraźny kontur piersi, brodawka wciągnięta, wzrost owłosienia części płciowych
-odgraniczenie brodawki od konturu piersi, silnie rozwinięty typowy trójkąt ok. części płciowych, pojawienie się włosów pod pachami
-brodawka wciągnięta w pierś, typowe owłosienie płciowe, pełne owłosienie pod pachami, miesiączka.
Okres młodzieńczy:
Trwa do zakończenia wzrastania.
-nieznaczne przyrosty długościowe, zwiększenie masy ciała prowadzące do zharmonizowania proporcji budowy
-ustalenie ostatecznych rysów twarzy
-pełen rozwój i praca narządów wewnętrznych
-zmiany dalsze w architekturze mózgu wzbogacające procesy psychiczne.
Okres dorastania:
Trwa do pojawienia się pierwszych oznak starzenia się organizmu, u kobiet do ok.30-35 roku życia, u mężczyzn ok.35-40 roku życia.
-w tym okresie występuje pełna dojrzałość fizyczna.
Okres dojrzały:
Ma dolne i górne granice płynne trudne do wyznaczania u mężczyzn, u kobiet okres ten kończy się ustaniem funkcji gruczołów płciowych, czyli wystąpieniem klimakterium.
-siwienie i wypadanie włosów
-zarastanie szwów czaszkowych
-postępujące odkładanie tłuszczu w organizmie
-wypadanie zębów
Okres starości:
Trwa do śmierci biologicznej.
-silnie zaznaczone zmiany wsteczne w organizmie
-zwiotczenie skóry i więzadeł często efektem jest tzw. starsze zgarbienie
-uwstecznienie zmysłów
-starcze wychudzeni
-zanik różnic płciowych i konstytucjonalnych
-przewaga procesów katabolicznych
-regres masy tkanek aktywnych
-utrata zdolności przystosowawczych
-inwolucja właściwości fizjologicznych
-intensywne wydalanie procesów przemiany materii
-zanik funkcji życiowych jako śmierć biologiczna.
Antropologia medyczna- pomaga oceniać wpływ chorób na stan rozwoju somatycznego, umożliwia ocenę skutków działań, dostarcza norm rozwojowych.
Antropologia przemysłowa (ergonomiczna) - pomaga pozwala w przemyśle w projektowaniu narzędzi, maszyn dostosowanych do morfofunkcjonalnych właściwości współczesnego człowieka. Antropiometria wykorzystywana jest w przemyśle odzieżowym, obuwniczym, meblarskim.
Antropologia społeczna- bada związki człowieka ze środowiskiem bytowania i życia. Zajmuje się oceną biologicznych skutków rozstawienia społeczno-ekonomicznego społeczeństwa. Antropologia sportowa- między innymi zajmuje się badaniem różnych właściwości biologicznych człowieka, które sprzyjają uprawianiu określonych dyscyplin sportowych, bada uwarunkowania i skutki aktywności sportowej, morfologiczne zróżnicowanie zawodników uprawiających różne dyscypliny sportowe, określa kryteria doboru i selekcji w sporcie, itd.
Zadania antropologii w kształceniu nauczyciela WF:
- wskazania zagrożeń gatunku ludzkiego w toku ewolucyjnych i mikro ewolucyjnych przemian,
- wskazania sposobów ich ujawniania, łagodzenia, zapobiegania i usuwania,
-wskazania na zmiany korzystne oraz określenie sposobów ich ochrony czy też rozwijania,
- przyswajanie wiedzy na temat biospołecznych aspektów osobniczych przemian i o biospołecznych uwarunkowaniach rozwoju,
- dostarczenie informacji o biologicznych uwarunkowaniach i skutkach obniżonej lub zwiększonej aktywności ruchowej oraz jednostajnej aktywności ruchowej,
- dostarczenie metod i technik badawczych o zróżnicowanej trudności, które pozwalają kontrolować zmiany morfologiczne w wyniku przemian biologicznych ludzkiego organizmu.
Antropogezneza - geneza człowieka.
Rząd: naczelne.
Podrząd: lemury, wyraki, małpy.
Nadrodziny: szerokonose, wąskonose.
Rodziny: zwierzokształtne, gibbonowate, człowiekowate, człekokształtne.
Gatunek: homo.
Podgatunek: homo sapiens.
Cechy naczelnych:
1. Stosunkowo duży mózg, silnie rozwinięte kresomózgowie, skomplikowana w budowie i pofałdowana kora mózgowa z zawsze występującym płatem tylnym na którego przyśrodkowej powierzchni znajduje się bruzda ostrogowa.
2. zamknięte lub całkowicie zamknięte od strony dołu skroniowego oczodoły skierowane ku przodowi.
3. chwytne palce z przeciwstawnością kciuka oraz zdolności do nawracania i odwrcania dłoni,
4.paznokciw występujące przynajmniej na jednym palcu,
5.obojczyk w składzie obręczy kończyny górnej,
6.spłaszczona klatka piersiowa przy znacznej szerokości,
7.opieranie się na całej stopie przy chodzeniu,
8. jedna para sutek,
9.macica prosta (tylko u lemurów i wyraków dwunożna)
10. układ zębowy wykazuje heterodoncję i difiodoncje (wymiana uzębienia mlecznego na stałe).
Pośrednie i bezpośrednie dowody ewolucji człowieka:
do pośrednich zalicza się cechy morfologiczne, fizjologiczne, psychiczne i inne, które występują u współczesnego człowieka: 1)podobnie ukształtowane u ludzi i współczęsnie występujących małp cechy morfologiczne. 2) podobny przebieg procesów fizjologicznych, 3) do pewnego etapu ontogenezy podobny przebieg procesów fizycznych. 4)podobny przebieg procesów patologicznych 5) występowanie w org. człowieka cech recesywnych i atawistycznych.
Bezpośrednie- odkryte szczątki kostne: - dryopithecinae (dryopiteki), - australopithecinae (australopiteki), - pithecanthropinae (pitekantropy) Homo Erectus, - Homo neanderthalensis-Homo sapiens, - Homo sapiens fassilis, - Homo sapiens recens.
Główne ogniwa (etapy) ewolucji człowieka:
Dryopithecinae (dryopiteki), 18-22 mln. lat temu, na dużych obszarach starego świata. Zawierają cech wyjściowe zarówno dla późniejszych małp człekokształtnych jak i człowieka. Forma zróżnicowana.
Australopithecinae (australopiteki) czas od 4-3 mln lat temu do 1 mln. Miejsce Afryka, odkryty przez R.A. Darta w 1924 r w Afryce południowej w Transwali - kultura osteodontokreatyczna. Przynależność do rodziny Hominida sporna, ponieważ mimo, że posługiwał się znalezionymi przedmiotami (kijami, kośćmi, kamieniami, rogami) jako narzędziami, to nie ma dowodów, że potrafił je produkować. Wobec tego zalicza się to ogniwo do form przedludzkich w stadium uczłowieczenia. Forma zróżnicowana. Istnieje koncepcja o występowaniu przynajmniej dwóch odmianach znacznie różniących się od siebie: Australopithecus africanus i Australopithecus robustus. Charakterystyka morfologiczna: - wszystkie formy poruszały się na dwóch kończynach, - wysokość ciała od 130 do 150 cm, - pojemność puszki mózgowej od 450 do 530 cm3, wysklepienie czaszki głównie w części czołowej, - ludzki paraboliczny łuk zębowy, - wolna kończyna dolna zdolna do funkcji transportowych i manipulacyjnych, - małpia twarzoczaszka, silny prognatyzm. Był wszystkożernym drapieżcą, polującym przy pomocy narzędzi. Nie znał ognia.
Pithecanthropinae- pitekantropy, przedstawiciel Pithecanthropus, erectus małpolud wyprostowany, poprawna współczesna nazwa Homo erectus. Czas 1 mln lat do 0,35 mln, miejsce Afryka, Azja, Europa odkryty przez E.Dubios 1891 rok: duże zróżnicowanie morfologicznej i czasowej przestrzeni. Charakterystyka morfologiczna: - poruszał się w postawie wyprostowanej na dwóch kończynach, - wysokość ciała od 150 do 180 cm, masa ciała 50 do 60 kg, - pojemność czaszki 800 do 1100 cm3, - czaszka wydłużona, - silnie rozwinięte łuki nadczołowe, - masywny szkielet, - twarz prognatyczna. Prowadził łowiecki tryb życia, znał ogień i potrafił go podtrzymywać, wytwarzał narzędzia.
Homo neanderthalensis - poprawniej Homo sapies neanderthalensis czas 300 tys lat temu do 40 tys , miejsce Azja, Afryka, Europa, przedstawiciel kultury mustierskiej, odkryty w 1856 r Neaunderk koło Dussenrldorfu. Krąg ludzi zróżnicowanych morfologicznie. Charakterystyka morfologiczna: - wysokość ciała 160 do 175 cm, - masywie zbudowany, - pojemność puszki mózgowej 1200 do 1700 cm3, - masywna czaszka, - wały nadczołowe przechodzące w łuki brwiowe, - u niektórych pojawiła się bródka. Produkował wyspecjalizowane narzędzia krzemienne, kamienne i rogowe. Polował na dużą zwierzynę. Niektórzy byli prawdopodobnie kanibalami. W okresie występowania Neandertalczyka praktykowane były pochówki (kręgi kamienne) co dowodzi istnienia wysokiej kultury duchowej. Ślady pozostawione wskazują że należy uznać ich za ludzi bo władały mową, miały pewne obyczaje społeczne, potrafiły myśleć o sobie. W specjalistycznych opracowaniach napotykamy na koncepcje opisującą fakt współwystępowania neadertalczyków klasycznych i progresywnych.
Homo sapiens fossilis - poprawnie Homo sapiens sapiens zwany fossilis lub Kromaniończyk od znaleziska w grotach Konagon we Francji - czas około 40 ty lat temu. Cechuje go zróżnicowanie rasowe podobne do współcześnie występujących ludzi. Budowa we wszystkich szczegółach taka sama jak współcześnie tylko nieco bardziej masyna. Polowała w zorganizowanych grupach na dużą zwierzynę o czym świadczą towarzyszące szczątkom Kromanionczyka kości mamutów, turów, dzików, bizonów.
1